عفو
عفو؛ چشم‌پوشی و گذشتن از خطای دیگران.
عفو از فضایل اخلاقی است که در آموزه‌های اسلام، موجب طول عمر، حفظ‌شدن از حوادث ناگوار، پیروزی و آمرزش پروردگار دانسته شده است. عفو در شکل‌های تغافل، عذرپذیری و عذرتراشی صورت می‌گیرد. روان‌شناسان عفو را زمینه‌ساز آرامش، عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس می‌دانند.
مفهوم‌شناسی
عفو در لغت به‌معنای بخشودن، درگذشتن از خطای کسی،[۱] چشم‌پوشی و گذشت است.[۲] عفو در آموزه‌های دینی به گذشت از خطا همراه با فراموش‌کردن آن و احسان به خطاکننده تفسیر شده[۳] و عفو الهی، به‌معنای محو (از بین بردن)[۴] و ستر (پوشاندن)[۵] گناهان آمده است.[۶]
آثار و فواید عفو
در پژوهش‌های علمی و آموزه‌های اسلامی برای عفو به آثار زیر اشاره شده است:
- طول عمر[۷]
- پیشگیری و کاستن از برخی بیماری‌های روانی و جسمانی[۸]
- حفظ‌شدن از حوادث ناگوار[۹]
- نیکوکارشدن فرزند[۱۰]
- افزایش عزت[۱۱]
- تبدیل‌شدن دشمنی به دوستی[۱۲]
- پیروزی[۱۳] و غلبه بر دشمن حتی با داشتن نیت عفو[۱۴]
- آمرزش پروردگار[۱۵] و دورشدن عذاب جهنم از انسان.[۱۶]
ویژگی‌های عفو
در آموزه‌های اسلامی عفو، از برترین خصلت‌های اخلاقی شمرده شده است[۱۷] و بر انتقام، اولویت دارد.[۱۸] بدون سرزنش[۱۹] و زیبا[۲۰] انجام می‌شود و ابزار مهم صلح و آشتی میان مؤمنان است.[۲۱] از نگاه این آموزه‌ها، عفو هنگامی پسندیده است که به دین لطمه‌ای نزند یا در قدرت اسلامی ضعفی پدید نیاورد[۲۲] و زیان‌بار نباشد.[۲۳]
انواع عفو
عفو در یک نگاه کلی به دو گونه تقسیم می‌شود:
عفو ناپسند
عفوی که عقل انسان آن را درست نمی‌داند و کسی که آن را انجام دهد سرزنش می‌شود. گذشتن از خطا، شخص فرومایه را تباه می‌کند.[۲۴] کسی که با آگاهی بر زشتى گناه، آن را انجام می‌دهد، سزاوار عفو نیست.[۲۵]
عفو پسندیده
عفوی که عقل آدمی آن را می‌پذیرد و انجام‌دهنده آن را ستایش می‌کند، پسندیده است. این گونه از عفو، در شکل‌های زیر متصور است:
تغافل
تغافل یعنی چشم‌پوشی و نادیده انگاشتن.[۲۶] این عمل، به‌طور طبیعی صرف‌نظر کردن از مجازات و هرگونه واکنش منفی به خطای دیگری است. لذا از شریف‌ترین اعمال انسان بزرگوار دانسته شده است.[۲۷]
عذرپذیری
پذیرش عذرخواهی خطاکار، نشانۀ رشدیافتگی است؛ این تراز از رشد در روایات چنین توصیف شده که اگر کسی در سمت راست انسان دشنام دهد، سپس در سمت چپ از او عذرخواهی کند، عذر او را پذیرفته شود.[۲۸]
عذرتراشی
انسان رشدیافته و عذرپذیر، آنگاه‌که فرد خطاکار عذر موجهی ندارد، خودش برای او عذری می‌تراشد و خطایش را قابل عفو قلمداد می‌کند.[۲۹]
عفو در نگاه روانشناسی
در نگاه روانشناسی، عفو مانند سفری است که به نیت کردن یا انتخاب کردن مقصد، همراه‌داشتن تجهیزات لازم همچون نقشه و کوله‌پشتی مجهز و درنهایت هجرت یا ترک مکان برای رسیدن به آرامش، عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس، نیازمند است. روان‌شناسان تنها بخشش آگاهانه را که بر پایه عقل‌گرایی استوار است، صحیح می‌دانند. آن‌ها عفو را سبب افزایش سطح احترام و اعتمادبه‌نفس افراد، کاهش فشارخون و تنظیم ضربان قلب، خواب راحت و جایگزین کردن افکار مثبت به‌جای افکار منفی می‌بینند.[۳۰]
جنسیت و عفو
بررسی‌های علمی نشان می‌دهد رابطه جنسیت و گرایش به عفو هرچند ضعیف است اما معنیدار بوده و زنان بیشتر از مردان به عفو تمایل دارند.[۳۱]
زمینه‌های عفو
توجه به عفو و بخشش خدا،[۳۲] تلقین، تمرین و خود را به عفو واداشتن[۳۳] و سرمایه‌ها و مشوق‌های اجتماعی[۳۴] از زمینه‌های کسب روحیه عفو است.
موانع عفو
عدم شناخت ارزش‌های اسلامی،[۳۵] وجود ویژگی‌های اخلاقی ناپسند[۳۶] و عوامل اجتماعی و معاشرتی[۳۷] از مسائلی است که مانع تحقق عفو یا تداوم آن می‌شوند.
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه عفو.
- ↑ خداپرستی، فرهنگ جامع واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی، ذیل واژه عفو.
- ↑ گیلانی، ترجمه مصباح الشریعه، 1377ش، ج1، ص374.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه محو.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه ستر.
- ↑ جعفری هرندی و دیگران، «مبانی عفو الهی از نگاه عقل و نقل»، وب‌سایت فصلنامه علمی پژوهشی کلام اسلامی.
- ↑ دیلمی، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، 1408ق، ص184.
- ↑ بهراد و رستگاری، «تحلیل رابطه خصومت و خشم با شدت انسداد عروق کرونر در قلب»، 1377ش، ص9-24.
- ↑ ورّام، مجموعه ورّام (تنبیه الخواطر و نزهه النواظر)، 1410ق، ج2، ص120.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج104، ص98.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص108.
- ↑ سوره فصلت، آیه 34.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص108.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج71، ص402.
- ↑ سوره نساء، آیه 149.
- ↑ ورّام، مجموعه ورّام (تنبیه الخواطر و نزهه النواظر)، 1410ق، ج2، ص120.
- ↑ تميمي آمدي، غررالحکم و دررالكلم، 1410ق، ج1، ص36.
- ↑ تميمي آمدي، غررالحكم و دررالكلم، 1410ق، ج1، ص650.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج78، ص357.
- ↑ سوره حجر، آیه 85.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص344.
- ↑ تميمي آمدي، غررالحكم و دررالكلم، 1410ق، ج1، ص341.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج74، ص9.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج78، ص93.
- ↑ مقدس‌نیا و محمدی، آداب معاشرت، 1379ش، ص195.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه تغافل.
- ↑ لیاقت‌دار، تعلیم و تربیت از دیدگاه امام سجاد، 1386ش، ص162.
- ↑ امامی، فرهنگ قرآن، 1389ش، ج3، ص219.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج10، ص100.
- ↑ دانشگر، «عفو و بخشش از منظر روانشناسی و الاهیات مسیحی»، 1390ش، ص 111.
- ↑ نیازی و دیگران، «بررسی رابطه ابعاد سرمایه اجتماعی و گرایش به عفو و گذشت در شهر سنندج»، 1394ش، ص141.
- ↑ سوره نساء، آیه 99.
- ↑ پوریزدی، گزیده‌ای از تربیت و اخلاق در نهج‌البلاغه و غررالحکم، 1399ش، ص53.
- ↑ بهرامیان و دیگران، «بررسی پتانسیل عفو و بخشش در جامعه و تأثیر سرمایه اجتماعی بر آن»، 1394ش، ص46.
- ↑ مریجی، «علل نادیده گرفتن ارزش‌ها»، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، 1386ش، ج15، ص528.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج78، ص82.
منابع
- - قرآن
- - امامی، عبدالنبی، فرهنگ قرآن، قم، مطبوعات دینی، 1389ش.
- - بهراد، بهنام و رستگاری، یدالله، «تحلیل رابطه خصومت و خشم با شدت انسداد عروق کرونر در قلب»، پژوهش‌های روان‌شناختی، س5، ش1-2، 1377ش.
- - بهرامیان، امید و دیگران، «بررسی پتانسیل عفو و بخشش در جامعه و تأثیر سرمایه اجتماعی بر آن»، مطالعات علوم اجتماعی ایران، س12، ش46، 1394ش.
- - پوریزدی، رحمت، گزیده‌ای از تربیت و اخلاق در نهج‌البلاغه و غررالحکم، قم، قدس، 1399ش.
- - تميمي آمدي، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالكلم، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1410ق.
- - جعفری هرندی، محمد و دیگران، «مبانی عفو الهی از نگاه عقل و نقل»، وب‌سایت فصلنامه علمی پژوهشی کلام اسلامی، تاریخ بازدید: 16دی1401ش.
- - خداپرستی، فرج‌الله، فرهنگ جامع واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی، شیراز، دانشنامه فارس، 1376ش.
- - دانشگر، مجید، «عفو و بخشش از منظر روانشناسی و الاهیات مسیحی»، پژوهش‌های فلسفی-کلامی، س13، ش2 (50)، 1390ش.
- - دیلمی، حسن بن ابی الحسن، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسه آل البیت، 1408ق.
- - عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، 1375ش.
- - كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
- - گیلانی، عبدالرزاق، ترجمه مصباح الشریعة، تهران، پیام حق، 1377ش.
- - لیاقت‌دار، محمدجواد، تعلیم و تربیت از دیدگاه امام سجاد، قم، دفتر نشر معارف، 1386ش.
- - مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1403ق.
- - مریجی، شمس‌الله، «علل نادیده گرفتن ارزش‌ها»، معرفت، ش72، 1382ش.
- - مقدس‌نیا، سیدمحمد و محمدی، محمدمهدی، آداب معاشرت، قم، افق فردا، 1379ش.
- - مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1386ش.
- - نیازی، محسن و دیگران ، «بررسی رابطه ابعاد سرمایه اجتماعی و گرایش به عفو و گذشت در شهر سنندج»، مطالعات علوم اجتماعی ایران، س12، ش46، 1394ش.
- - ورّام، ابن ابی‌فارس، مجموعه ورّام (تنبیه الخواطر و نزهه النواظر)، قم، مکتبه فقیه، 1410ق.