ایثار
ایثار؛ مقدم داشتن دیگران بر خود.
ایثار، به‌معنای ازخودگذشتگی، در جلب اطاعت دیگران و خودسازی مؤثر است. در آفرینش انسان، جنس زن از قابلیت بیشتری برای ازخودگذشتگی برخوردار است. خودمحوری، بخل و فقر تربیتی، از موانع مهم ایثار هستند.
مفهوم شناسی
واژه ایثار در لغت به معنای برگزیدن[۱] و برتری دادن[۲] آمده است. برخی اندیشمندان مسلمان، ایثار را اصلی قرآنی می‌دانند؛ به معنی ازخودگذشتگی و مقدم داشتن ديگران بر خود در آنچه در مالکیّت انسان است و به آن كمال احتياج را دارد و در عين حال، ديگرى را بر خود مقدم می‌دارد.[۳] در قرآن کریم با واژۀ «یُؤثِرُونَ» به ازخودگذشتگی انصار در مدینه اشاره شده که با وجود داشتن نياز، مهاجران را بر خود برتری داده و اموال‌شان را به آن‌ها می‌بخشیدند.[۴] در متون اخلاقی نیز ایثار، از برترین درجات جود و سخا و بخشش مال با وجود نیاز به آن، دانسته شده است.[۵]
ایثار و نظریه «خودگرایی» و «خوددوستی»
بنابر نظریه «خودگرایی»، نمی‌توان برای انسان کمالی برتر از آنچه در همین زندگی مادی به دست می‌آورد، ترسیم نمود. در چنین وضعیتی ایثار معنا نخواهد داشت.[۶] دراندیشه اسلامی، فعالیت‌های انسان به‌صورت فطری بر «خوددوستی» (حب ذات) استوار است.[۷] انسان مسلمان به حقایقی فراتر از زندگی مادی باور دارد که فداکاری و ازخودگذشتگی برای رسیدن به آن‌ها، عین «خوددوستی» است و با این ایثار، به مراتب بسیار بالاتری دست می‌یابد.[۸]
کارکردهای ایثار
اندیشمندان مسلمان برای صفت ایثار، به کارکردها و فواید زیر توجه کرده‌اند:
جلب اطاعت دیگران
روایات اسلامی به آشکار شدن گوهرهای کرامت انسان‌های ایثارگر،[۹] فرمان‌برداری دیگران از انسان ایثارگر،[۱۰] کرنش کردن در برابر او و خود را مدیون وی دانستن[۱۱] و به سروَری ایثارگران[۱۲] اشاره دارد.
خودسازی
آموزه‌های اسلام با اشاره به جایگاه والای ازخودگذشتگی در میان خصلت‌های اخلاقی،[۱۳] آن را تکمیل‌کنندۀ مکارم اخلاق دانسته‌اند.[۱۴] در اسلام، واداشتن نفس به ایثار، خوی و خصلت نیکان شمرده شده است.[۱۵]
جنسیت و ایثار
آموزه‌های اسلامی و علوم جدید نشان می‌دهد جسم و جان دختران و زنان به‌گونه‌ای آفریده شده است که قابلیت و ظرفیت بیشتری برای ایثار در آنان وجود دارد. بر اساس دیدگاه‌های مطرح در روانشناسی رشد، هويت دخترانه در کنار استقلال شخصی برای صمیمیت، همکاری، مراقبت از ديگران و به تعبیر دیگر ازخودگذشتگی شکل می‌گیرد.[۱۶] آموزه‌های اسلامی نیز به زمینه تکوینی ایثار مادرانه تصریح دارد؛ «مادرش به او باردار شد، سستی بر روی سستی و از شیر گرفتنش دو سال است».[۱۷] در تفسیر این آیه، علت «وَهن» و سستى مادران در دوران بارداری، اختصاص دادن شيره جان و مغز استخوان‌شان به پرورش جنين دانسته شده است. اين مطلب در دوران «رضاع» و شير دادن نيز ادامه مىيابد.[۱۸] در دوران بارداری و شیردهی هورمون پرولاکتین، در بدن زن افزایش می‌یابد و بر اثر آن، مادر توان لازم برای هرگونه ایثار و فداکاری درباره فرزندش را پیدا می‌کند.[۱۹]
زمینه‌های ایثار
پژوهشگران مسلمان در بررسی زمینه‌های ایثار به عوامل و انگیزه‌های زیر توجه کرده‌اند:
انگیزۀ الهی
دین اسلام، انسان‌ها را «خانواده خدا» و سود رساندن به آنان و شاد کردن‌شان را مایه محبت پروردگار می‌داند.[۲۰] پیشوایان دین هم ایثار خود را «لِوَجهِ الله» و برای خدا دانسته، هيچ پاداش و تشكّرى از دیگران نمی‌خواهند.[۲۱] چنین آموزه‌ها و الگوهایی، نوع‌دوستی و ازخودگذشتگی را سبب قُرب و نزدیک شدن به خدا می‌داند. قرب الهی گوهری است که انسان برای دستیابی به آن به ایثار روی می‌آورد.
دوستی و رفاقت
منابع اسلامی، خدای متعال را حافظ کسی می‌داند که دوستش را حفظ کند[۲۲] و برای دوستی آداب و دستورات ویژه‌ای دارد. یکی از آداب دوستی، مقدم داشتن دوست بر خود است.[۲۳] روایات به لزوم ایثار در دوستی‌ها تصریح دارد.[۲۴]
احساس مسئولیت
احساس مسئولیت اجتماعی زمینه‌ساز توجه به دیگران بدون انتظار پاداش و چشمداشت مادی و معنوی است. در فرهنگ اسلامی، کمک به دیگران در بیشتر اوقات به دلیل حسابگری و محاسبه سود و زیان نیست، بلکه پاسخ به ندای وجدان درونی انسان است که او را به عشق بی‌دریغ به دیگران فرامی‌خواند.[۲۵]
موانع ایثار
از منظر آموزه‌های دین اسلام، مسائل زیر می‌تواند مانع از تحقق ایثار یا تداوم آن شود:
خودمحوری و خودپسندی
افراد خودمحور تنها منافع و مشكلات خود را می‌بینند. آن‌ها به‌اندازه‌ای دغدغـه نيازها و مشكلات‌شان را دارند كه نيازها و مشكلات ديگران را درك نمی‌کنند.[۲۶] چنین نگرشی به خود و غیر خود، مانع بزرگی در برابر رفتار ایثارگرانه است.
بخل
بخل در روایات اسلامی، از بدترین، دردناک‌ترین و مؤثرین مشکلات روحی و اخلاقی دانسته شده است.[۲۷] انسان بخیل از خوراک مردم نمی‌خورد تا مردم از خوراک او نخورند[۲۸] و زمانی که دوستش بیشترین نیاز را به مال او[۲۹] یا به یاری او دارد از پای می‌نشیند و یاری‌اش نمی‌کند.[۳۰]
فقر تربیتی
از منظر برخی پژوهشگران، کتاب‌های درسی نسبت به بسیاري از مؤلفه‌های ایثار بی‌توجه است و در آن‌ها از نظام‌واره‌هاي جامع براي طرح مبحث ایثار پیروی نمی‌شود.[۳۱] در متون تعلیم و تربیت اسلامی همه عناصر تعلیم و تربیت و ارتباط آن‌ها به‌صورت یک چشم‌انداز نظام‌مند، نیامده و به تربیـت اسـلامی همچون یک روش کامل زندگی پرداخته نشده است.[۳۲] این شرایط به‌طور طبیعی فقر تربیتی در پی دارد و این خود مانعی برای هم‌آوایی با فرهنگ ایثار است.
پانویس
- ↑ حسيني زَبيدي، تاج العروس من جواهر القاموس، ج6، 1414ق، ص10.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ج2، 1428ق، ص328.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ج23، 1366ش، ص281.
- ↑ سوره حشر، آیه 9.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، ج1، 1379ش، ص453.
- ↑ جداری عالی، «خود دوستی و مقایسه آن با خودگروی»، 1390ش، ص127-130.
- ↑ مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج2، 1376ش، ص42.
- ↑ جداری عالی، «خوددوستی و مقایسه آن با خودگروی»، 1390ش، ص118-119.
- ↑ التميمي الآمدي، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ج1، 1366ش، ص396.
- ↑ التميمي الآمدي، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ج1، 1366ش، ص396.
- ↑ التميمي الآمدي، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ج1، 1366ش، ص396.
- ↑ التميمي الآمدي، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ج1، 1366ش، ص395.
- ↑ التميمي الآمدي، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ج1، 1366ش، ص396.
- ↑ التميمي الآمدي، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ج1، 1366ش، ص256.
- ↑ التميمي الآمدي، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ج1، 1366ش، ص396.
- ↑ لطف‌آبادی، روانشناسي رشد، ج2، 1395ش، ص129.
- ↑ سوره لقمان، آیه 14.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج17، 1374ش، ص40.
- ↑ علاسوند، زن در اسلام، ج2، 1390ش، ص97-112.
- ↑ کلینی، الکافی، ج2، 1365ش، ص164.
- ↑ سوره انسان، آیه 9.
- ↑ کلینی، الکافی، ج8، 1407ق، ص162.
- ↑ التميمي الآمدي، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ج1، 1366ش، ص415.
- ↑ التميمي الآمدي، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ج1، 1366ش، ص422.
- ↑ روشبلاو و بورونیون، روانشناسی اجتماعی ، 1371ش، ص129.
- ↑ آذربایجانی و همکاران، روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، 1387ش، ص351 و360.
- ↑ ابن‌بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج4، 1404ق، ص379.
- ↑ کلینی، الکافی، ج4، 1407ق، ص41.
- ↑ کلینی، الکافی، ج2، 1407ق، ص641.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشيعه، ج12، 1409ق، ص34.
- ↑ سعیدی رضوانی و سنایی پور، «بررسی مقایسه‌ای نظرات دانشجویان دختر و پسر نسبت به منابع سرگذشت نامه‌ای شهیدان»، 1389ش، ص200.
- ↑ نلر، انسان‌شناسی تربیتی، 1379ش، ص71-72.
منابع
- قرآن
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1428ق.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
- آذربايجاني، مسعود و همكاران، روانشناسی اجتماعي با نگرش بـه منـابع اسلامي، قم، سمت، 1387ش.
- التميمي الآمدي، عبد الواحد بن محمد، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1366ش.
- جداری عالی، محمد، «خوددوستی و مقایسه آن با خودگروی»، فصلنامه علمی قبسات، س16، ش60، 1390ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت، 1409ق.
- حسيني زَبيدي، محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفكر، 1414ق.
- روشبلاو، آن ماری و بورونیون، اُدیل، روانشناسی اجتماعی (مقدمه‌ای بر نظریه‌ها و آئین‌ها)، ترجمه سید محمد دادگران، تهران، مروارید، 1371ش.
- سعیدی رضوانی، محمود و سنایی‌پور، علیرضا، «بررسی مقایسه‌ای نظرات دانشجویان دختر و پسر نسبت به منابع سرگذشت نامه‌ای شهیدان»، همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، دانشگاه رازی، 1389ش.
- ﻋﻼﺳﻮﻧﺪ، ﻓﺮﯾﺒﺎ، زن در اﺳﻼم، قم، دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت زﻧﺎن، 1390ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
- لطف‌آبادی، حسین، روانشناسي رشد، تهران، سمت، 1395ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1376ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1366ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش.
- نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، قم، اسماعیلیان، 1379ش.
- نلر، جورج، انسان‌شناسی تربیتی، ترجمه محمدرضا آهنیان و یحیی قائدي، تهران، آییژ، 1379ش.