عبادت
عبادت؛ بندگی خدا با مناسک و هر کاری که موجب نزدیکی به خدا شود.
عبادت، به انجام هر کاری گفته می‌شود که با نمایش وابستگی مطلق انسان به آفریدگار هستی، موجب پیوستگی و نزدیکی او به خدا می‌شود. پرستش و بندگی خدا در سرشت آدمی، ریشه دارد. در فرهنگ اسلامی، عبادت نشانۀ اوج‌گرفتن انسان و ارتباط وجودی او با خداوند بوده و موجب سعادت و آرامش روحانی انسان می‌شود. در آموزه‌های اسلام به عبادت همراه با معرفت، سفارش شده است تا هدف عبادت را در دسترس آدمی قرار دهد.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی عبادت به‌معنای بندگی و فرمان‌برداری،[۱] نهایت تذلّل،[۲] اظهار فروتنی[۳] و پرستش خدا به‌عنوان پروردگار و آفریدگار هستی است.[۴] در فرهنگ مسلمانان، هر کاری که رضای الهی را در پی داشته باشد، عبادت است. از این منظر، عبادت تمام عرصه‌های زندگی از شیوۀ غذا خوردن تا تجارت و روابط بین‌الملل را در برمی‌گیرد. عبادت در دانش فقه، به انجام اعمالی مانند نماز، روزه، حج و زکات به قصد قربت، گفته می‌شود.[۵]
اهمیّت عبادت
در جهان‌بینی اسلامی هدف اصلی خلقت انسان، اطاعت از دستورات خداوند است.[۶] سرلوحۀ تعالیم انبیاء نیز بر محور پرستش خدا، شکل گرفته است.[۷] اگر انسان در مسیر عبادت خدا به‌طور نظام‌مند گام نهاده و آن را تداوم بخشد، به اهداف متعالی عبادت در دنیا که خوشبختی و زندگی دارای صفا و معنویت است و اهداف اخروی، که مهم‌ترین آن لقای الهی است، دست می‌یابد.[۸]
انگیزۀ عبادت
اندیشمندان مسلمان با تکیه بر آموزه‌های اسلامی انگیزۀ عبادت را در امور ذیل جسته‌اند:
1. توجه به عظمت خدا
با نگاه به آثار و نشانه‌های خدا در جهان آفرینش، انسان خود را موجودی ناچیز می‌بیند و در برابر بزرگی خدا، سرِ تعظیم فرود می‌آورد.[۹]
2. احساس فقر و وابستگی
انسان در برابر خداوند که موجودی نامحدود و بی‌نیاز و در کمال و قدرتِ مطلق است خود را در نهایت ناتوانی و نیاز می‌بیند و همین امر او را به‌سوی بندگی خدا سوق می‌دهد.[۱۰]
3. توجه به نعمت‌ها
توجه و دقت در نعمت‌های بی‌پایانی که خدا در اختیار انسان قرار داده است، به او یادآوری می‌کند که در برابر پدیدآورندۀ این نعمت‌ها تعظیم کند.[۱۱]
4. پاسخ به نیازهای فطری
در فطرت آدمی، گرایش به خدا و پرستش او نهادینه شده است تا انسان بتواند خالق خود را درک کرده و او را بپرستد.[۱۲] یکی از علل مبعوث شدن انبیاء نیز، هدایت این غریزۀ فطری در آدمی است.[۱۳]
اهداف عبادت
صاحب‌نظران با استناد به قرآن، هدف عبادت را سازگار با هدف زندگی بیان کرده‌اند.[۱۴] مطابق با آیات قرآن رسیدن به خدا و ملاقات با او برترین هدف عبادت شمرده شده است.[۱۵] امام علی سلسله مراتب عبادت را چنین بیان کرده است که گروهی خدا را به عشق مواهب بهشتی عبادت می‌کنند؛ برخی، خدا را به‌خاطر ترس از آتش دوزخ و عذاب‌های الهی عبادت می‌کنند؛ اما برترین نوع عبادت آن است که افراد به عشق قربِ حق، مجذوب عبادت شوند.[۱۶]
نقش عبادت در زندگی
در اسلام، عبادات به‌معنای قرار دادن تمام کنش‌های زندگی در مسیر رضای الهی است، به‌نحوی که افکار و رفتار فرد را متأثر سازد.[۱۷] چنین عبادتی عرصه‌های زیر را در بر می‌گیرد:
1. فردی
عبادت در اسلام محرّک فرد برای قرار گرفتن در مسیر مستقیم الهی است.[۱۸] فرد با در نظر گرفتن خواست خدا در همۀ امور حتی کارهای مادّی از قبیل خوردن، آشامیدن، مسافرت، مدیریت خانه و تحصیل و با انس گرفتن و دل‌بستن به بی‌نهایتِ کمال و قدرت، خود را از بندگی تمایلات نفسانی و گناهان رهایی می‌بخشد و زندگی همراه با معنویت را می‌جوید.[۱۹]
2. خانوادگی
خانواده در اسلام، یک نهاد اجتماعی مقدس و نیازمند استحکام و تقویت، به‌ویژه از طریق عبادت و معناگرایی است.[۲۰] همچنین التزام والدین به مسائل عبادی و همراهی با فرزندان در این عرصه‌ها، به‌ویژه آموزش قرآن،[۲۱] آموزش دعا و ذکر،[۲۲] آموزش نماز و روزه[۲۳] به‌دور از هرگونه افراط و تفریط در شکل‌گیری تربیت اخلاقی و معنوی آنها حائز اهمیت است.[۲۴]
3. اجتماعی
ایجاد جامعۀ متعالی که در آن تمام امور و فعالیت‌های روزمرّه رنگ خدایی داشته باشد و فکر و رفتارِ انسان سازگار با فطرت او باشد، از اهداف آموزه‌های اسلام است.[۲۵] در چنین جامعه‌ای، انسان‌ها به‌سوی عزّت، حکمت، عدالت، عقلانیت، علم و معنویت رهنمون می‌شوند.[۲۶]
مصادیق عبادت
در فرهنگ اسلام، عبادت مصادیق گوناگونی دارد؛ از جمله:
1. عبادات خاص
شامل مناسکی مانند نماز، روزه، حج، زکات، اعتکاف و سایر عباداتی که در فقه برای آن قصد قربت به خدا شرط می‌شود.[۲۷]
2. عبادات عام
شامل تمام اعمال و اهداف زندگی انسان است که در راستای کسب رضایت خداوند صورت می‌گیرد. در این عبادت انسان با تمام وجود خود و با انگیزۀ الهی تا زمانی که مرتکب گناهی نشود در مسیر بندگی قرار دارد.[۲۸] تفکّر،[۲۹] تلاش برای کسب روزی حلال،[۳۰] علم‌آموزی،[۳۱] خدمت به مردم،[۳۲] انتظارِ فرج،[۳۳] نگاه به چهرۀ پدر و مادر،[۳۴] نگاه به قرآن و عالِم دینی،[۳۵] حفظ عفّت و پاکدامنی،[۳۶] خوابیدن، خوردن، فرزندداری و مدیریت منزل در صورتی که با انگیزۀ اطاعت از خداوند و کسب رضایت او انجام گیرد جزء عبادات محسوب می‌شوند.[۳۷]
آثار عبادت
در آموزه‌های دینی آثار متعددی برای عبادت بیان شده است. از جمله آثار فردی و اجتماعی مترتب بر عبادت عبارتند از:
الف- آثار فردی
- برخورداری از طهارت معنوی و باطنی؛[۳۸]
- دوری از غفلت؛[۳۹]
- رستگاری انسان؛[۴۰]
- اطمینان و آرامش قلبی و روانی؛[۴۱]
- هدایت الهی؛[۴۲]
- دوری از فساد و فحشاء؛[۴۳]
- بهره‌مندی از علم الهی؛[۴۴]
- رسیدن به تقوا و پرهیزگاری؛[۴۵]
- قرار گرفتن در صراط مستقیم؛[۴۶]
- دستیابی به بهشت جاویدان و دوری از آتش جهنم؛[۴۷]
- قبولی توبۀ انسان و مورد غفران الهی قرار گرفتن؛[۴۸]
- زایل شدن غم و غصّۀ انسان؛[۴۹]
- برخورداری از عزّت و سعادتمندی؛[۵۰]
- بهره‌مندی از برکات آسمان و زمین.[۵۱]
ب- آثار اجتماعی
- اصلاح جامعه؛
- تسهیل روابط اجتماعی؛
- کاهش جرائم اجتماعی؛
- یاری رساندن به مظلومین و مستضعفین؛
- امید و رجا نسبت به آینده؛
- برقراری الفت و مساوات در جامعه.[۵۲]
عوامل اثربخش در عبادت
مهم‌ترین عواملی که در جهت اثربخشی مطلوب عبادت در آموزه‌های اسلامی بیان شده است، عبارتند از:
1. شناخت خدا
پرستش خدا نیازمند آگاهی و توجه به خدا است. عبادتی که از روی آگاهی انجام نشود بی‌ارزش است.[۵۳] قرآن خطاب به مؤمنان یادآوری می‌کند که در حالت مستی به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می‌گویید.[۵۴]
2. خلوص
عبادت واقعی، آن است که با توجه به خدا و به‌دور از هرگونه خودنمایی باشد.[۵۵]
3. عشق و محبّت
پرستش خدا نیازمند شور، نشاط، محبّت و عشق به خدا است. بنده باید اصل عبادت را برای رسیدن به معبود انجام دهد، نه به‌خاطر ترس از جهنم یا شوق رسیدن به بهشت.[۵۶]
4. خشوع و تواضع
بندگی خدا نیازمند خضوع و خشوع و ادبی است که در پیشگاه خدا، سراسر وجود انسان را در بر گرفته باشد. علامه طباطبایی حالت تضرّع و زاری با صدای بلند را که منافی ادب عبودیّت است، مذموم می‌داند.[۵۷]
5. حضور قلب
توجّه کامل به خدا هنگام عبادت از شروط اصلی عبادت به‌شمار می‌آید. امام خمینی بر این باور بود که عبادت بدون حضور قلب، لهو است و هیچ اثری در نفس آدمی ایجاد نمی‌کند.[۵۸]
6. اعتدال
امامان شیعه هرگونه افراط و تفریط در عبادت از جمله رهبانیّت را نفی کرده و به رعایت حقوق دیگران از جمله خانواده، هنگام عبادت سفارش کرده‌اند.[۵۹]
7. تداوم
در سبک زندگی اسلامی بر پایداری عبادت تأکید شده است. پیامبر اسلام بهترین اعمال نزد خداوند را بادوام‌ترین آنها معرفی کرده است.[۶۰] آیات قرآن نیز به پرستش خدا تا لحظۀ مرگ اشاره دارد.[۶۱]
چالش‌های عبادت
بندگی خدا گاهی از سوی انسان‌ها با چالش‌هایی روبه‌رو می‌شود که اهداف و آثار عبادت را از بین می‌برد یا کم‌رنگ می‌کند.[۶۲] مهم‌ترین آفت‌هایی که عبادت انسان را تهدید می‌کند، عبارتند از:
1. ریا
خودنمایی از مهم‌ترین آفت‌های عبادت است.[۶۳] کسی که برای جلب نظر مردم و کسب جاه و مال و مقام، خدا را عبادت کند، عبادت او اثری ندارد و مورد پذیرش واقع نمی‌شود.[۶۴]
2. عُجب
بر اساس آموزه‌های اسلامی، عجب، عبادت را تباه می‌سازد. امام سجاد در دعای مکارم الاخلاق از خداوند می‌خواهد که عبادت او را از هرگونه خودپسندی منزّه دارد.[۶۵]
3. گناه
گناهانی مانند تکبّر،[۶۶] سوءظنّ،[۶۷] خوردن مال حرام[۶۸] و دادن صدقه با منّت،[۶۹] آثار نیک عبادت را نابود می‌کند.[۷۰]
شرایط قبولی عبادت
عبادت در فرهنگ اسلامی، علاوه بر شرایطی که درستی عبادت را تضمین می‌کند، دارای شرط کمال و قبولی است؛ مثلاً نماز حتی اگر به‌صورت درست برپا شود، اگر بدون حضور قلب باشد اثری در رشد و کمال معنوی ندارد.[۷۱]
1. رعایت تقوا
اصل تشریعِ عبادات، ایجاد روح تقوا در بندگان است و خداوند تنها اعمالِ افراد باتقوا را می‌پذیرد[۷۲] و ملاک ارزشیابی انسان‌ها به میزان تقوای آنها بستگی دارد.[۷۳]
2. رسیدگی به محرومان و فقراء
یکی از آموزه‌های اساسی در سیرۀ اهل‌بیت که زمینه‌ساز جامعه‌ای آرمانی است، رسیدگی به نیازمندان و افراد مستضعف جامعه و سعی در برطرف نمودن مشکلات آنها بوده که از جمله عوامل قبولی عبادت نیز به‌شمار می‌آید.[۷۴]
3. رعایت حقوق خانواده
احترام و رعایت حقوق متقابل زن و شوهر از شرایط قبولی عبادت است.[۷۵] همچنین نگاه خشمناک فرزندان به پدر و مادر اگر چه به آنها ظلم و کوتاهی کرده باشند، مانع قبولی عبادت می‌شود.[۷۶]
4. رعایت حقوق اجتماعی
در اسلام، رعایت حقوق اجتماعی و برقراری روابط شایسته با دیگران اهمیت بسیاری دارد و انجام هر عمل ناشایستی مانند غیبت،[۷۷] بدخُلقی[۷۸] و قطع صلۀرحم[۷۹] که سبب برهم خوردن این روابط شود، نهی شده و موجب عدم قبولی عبادت می‌شود.[۸۰]
عبادت و سبک زندگی سالم
براساس آموزه‌های دینی، سبک زندگی سالم، ثمرۀ پیمودن مسیر بندگی و پایبندی به دستورات خداوند است که بهرۀ آن دنیا و آخرت را فرا می‌گیرد. برای تحقق این نوع سبک زندگی باید از هرگونه عوامل درونیِ وابستگی به دنیا، خود را رهایی بخشید که لازمۀ آن توفیق بندگی خداوند است و موجب آزاد شدن روح از قید و بند دنیا می‌شود.[۸۱] عمل صالح که مصداق آن صبر در بندگی و مخالفت با نفس است زمینه‌ساز حیات طیّبه است.[۸۲]
پانویس
- ↑ إبن‌منظور، لسان‌العرب، بی‌تا، ج3، ص272؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، 1415ق، ج1، ص431.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، بی‌تا، ص542.
- ↑ مهنا، لسان اللسان، 1413ق، ج2، ص126؛ أزهری، تهذیب‌اللغة، 1421ق، ج2، ص138.
- ↑ سورۀ انعام، آیۀ 102؛ سورۀ روم، آیۀ 40؛ سورۀ اعراف، آیۀ 59؛ سورۀ طه، آیۀ 14؛ سورۀ مائده، آیۀ 72؛ سورۀ انبیاء، آیۀ 92.
- ↑ مشکینی اردبیلی و احمدی جلفایی، مصطلحات الفقه، 1392ش، ص387.
- ↑ سورۀ ذاریات، آیۀ 56.
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ 36.
- ↑ سورۀ کهف، آیۀ 110.
- ↑ سورۀ روم، آیۀ 50.
- ↑ سورۀ فاطر، آیۀ 15.
- ↑ سورۀ انعام، آیۀ 102؛ سورۀ قریش، آیۀ 3-4.
- ↑ سورۀ روم، آیۀ 30.
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ 36.
- ↑ پناهیان، «هدف از عبادت»، وب‌سایت علی‌رضا پناهیان.
- ↑ سورۀ انشقاق، آیۀ 6.
- ↑ نهج‌البلاغه، 1370ش، حکمت 237، ص400.
- ↑ «عبادت و زندگی»، وب‌سایت مرکز تخصصی نماز.
- ↑ سورۀ یس، آیۀ 61.
- ↑ قرائتی، پرتوی از اسرار نماز، 1384ش، ص23.
- ↑ پناهی، «آثار تربیتی عبادات در خانواده و تحکیم آن»، خبرگزاری رسا.
- ↑ داوودی و حسینی‌زاده، سیرۀ تربیتی پیامبر و اهل‌بیت، 1389ش، ص162.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج3، ص343.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیة، 1413ق، ج1، ص280.
- ↑ داوودی و حسینی‌زاده، سیرۀ تربیتی پیامبر و اهل‌بیت، 1389ش، ص184.
- ↑ درودی، «نقش عبادت در افزایش روحیۀ فردی و اجتماعی»، وب‌سایت قدس آنلاین.
- ↑ «حیات طیبه و جامعۀ اسلامی سالم»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی و جریان‌های تکفیری.
- ↑ مهدوی، «سیرۀ عبادی ائمه»، 1388ش، ص161.
- ↑ «معنای عام و خاص عبادت»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج68، ص325.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج100، ص7.
- ↑ صدرالدین شیرازی، شرح أصول کافی، 1383ش، ج2، ص94.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج16، ص361.
- ↑ إبن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمة، 1395ق، ج1، ص287.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج15 ،ص170.
- ↑ طوسی، الأمالی، 1414ق، ص454.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج68، ص269.
- ↑ «معنای عام و خاص عبادت»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ سورۀ مائده، آیۀ 6.
- ↑ سورۀ طه، آیۀ 14.
- ↑ سورۀ حج، آیۀ 77.
- ↑ سورۀ رعد، آیۀ 28؛ سورۀ کهف، آیۀ 16.
- ↑ سورۀ انعام، آیۀ 56.
- ↑ سورۀ عنکبوت، آیۀ 45.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 282.
- ↑ سورۀ انفال، آیۀ 29؛ سورۀ بقره، آیۀ 21.
- ↑ سورۀ آل‌عمران، آیۀ 51.
- ↑ سورۀ مائده، آیۀ 72.
- ↑ سورۀ انفال، آیۀ 29؛ سورۀ توبه، آیۀ 104.
- ↑ سورۀ حجر، آیۀ 97-98.
- ↑ سورۀ مریم، آیۀ 81.
- ↑ سورۀ هود، آیۀ 52؛ سورۀ اعراف، آیۀ 96.
- ↑ بهرام‌آبادی، «تأثیر عبادات در اخلاق اجتماعی»، وب‌سایت مؤسسه دارالثقلین امام عصر.
- ↑ محمدی اشتهاردی، «عبادت خالصانه و عارفانه خدا»، 1379ش، ص22.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 43.
- ↑ سورۀ بینه، آیۀ 5.
- ↑ نهج‌البلاغه، 1370ش، حکمت 237، ص400.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1385ش، ج8، ص198.
- ↑ خمینی، آداب الصلوة، 1380ش، ص33.
- ↑ «جایگاه عبادت در اسلام»، وب‌سایت بلاغ.
- ↑ سیدمرتضی، تنزیه‌الأنبیاء، 1377ش، ص130.
- ↑ سورۀ حجر، آیۀ 99.
- ↑ سورۀ حجر، آیۀ39-40؛ سورۀ ص، آیۀ82-83
- ↑ خمینی، گزیدۀ آثار اخلاقی امام خمینی، 1390ش، ص53.
- ↑ قرائتی، پرتوی از اسرار نماز، 1384ش، ص30.
- ↑ فیض‌الإسلام، صحیفه سجادیه، 1368ش، ص129.
- ↑ نهج‌البلاغه، 1370ش، خطبۀ 192، ص211.
- ↑ آمدی، تصنیف غررالحکم ودرر الکلم، 1366ش، ص263.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج81، ص258.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 246.
- ↑ محمدی ری‌شهری، «آفات عبادت»، وب‌سایت رسمی محمدی ری‌شهری.
- ↑ قرائتی، «عبادت در اسلام (3)»، 1367ش، ص49.
- ↑ سورۀ مائده، آیۀ 27.
- ↑ سورۀ حجرات، آیۀ 13.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج71، ص338.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج20، ص163.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج 71، ص61.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج72، ص258.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج16، ص27.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج74، ص89.
- ↑ قرائتی، پرتوی از اسرار نماز، 1384ش، ص58.
- ↑ مظاهری سیف، «حیات طیّبه از دیدگاه قرآن کریم»، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ 97.
منابع
- قرآن کریم.
- آمدی، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366ش.
- أزهری، محمد بن أحمد، تهذیب اللغة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1421ق.
- إبن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- بهرام‌آبادی، مسلم، «تأثیر عبادات در اخلاق اجتماعی»، وب‌سایت مؤسسه دارالثقلین امام عصر، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1402ش.
- پناهیان، علی‌رضا، «هدف از عبادت»، وب‌سایت علی‌رضا پناهیان، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1396ش.
- پناهی، علی‌احمد، «آثار تربیتی عبادت در خانواده و تحکیم آن»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1401ش.
- «جایگاه عبادت در اسلام»، وب‌سایت بلاغ، تاریخ درج مطلب: 8 مهر 1399ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعۀ، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، 1409ق.
- «حیات طیّبه و جامعۀ اسلامی سالم»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی و جریان‌های تکفیری، تاریخ درج مطلب: 11 تیر 1399ش.
- خمینی، روح‌الله، آداب الصلوة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1380ش.
- خمینی، روح‌الله، گزیدۀ آثار اخلاقی امام خمینی، قم، نشر دانش حوزه، 1390ش.
- داوودی، محمد و حسینی‌زاده، سیدعلی، سیرۀ تربیتی پیامبر و اهل‌بیت، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
- درودی، منیره، «نقش عبادت در افزایش روحیۀ فردی و اجتماعی»، وب‌سایت قدس آنلاین، تاریخ درج مطلب: 26 فروردین 1394ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن علی، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دارالعلم، بی‌تا.
- سیدمرتضی، علی بن حسین، تنزیه الأنبیاء، قم، دارالشریف الرضی، 1377ش.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن إبراهیم، شرح أصول کافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1383ش.
- صدوق، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام‌النعمة، تهران، إسلامیۀ، 1395ق.
- صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دارالثقافة، 1414ق.
- «عبادت و زندگی»، وب‌سایت مرکز تخصصی نماز، تاریخ بازدید: 26 شهریور 1402ش.
- فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
- فیض‌الإسلام، سید علینقی، صحیفه سجادیه، تهران، فیض‌الاسلام، 1368ش.
- نهج‌البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1370ش.
- قرائتی، محسن، پرتوی از اسرار نماز، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1384ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
- محمدی اشتهاردی، محمد، «عبادت خالصانه و عارفانه خدا»، نشریۀ پاسدار اسلام، شمارۀ 221، بهار 1379ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، «آفات عبادت»، وب‌سایت رسمی محمدی ری‌شهری، تاریخ درج مطلب: 14 مهر 1394ش.
- مشکینی اردبیلی، علی و احمدی جلفایی، حمید، مصطلحات الفقه، قم، دارالحدیث، 1392ش.
- مظاهری سیف، حمیدرضا، «حیات طیّبه از دیدگاه قرآن کریم»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 28 شهریور 1402ش.
- «معنای عام و خاص عبادت»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1393ش.
- مهدوی، محمدمهدی، «سیرۀ عبادی ائمه»، مجلۀ کوثر معارف، شمارۀ 12، زمستان 1388ش.
- مهنا، عبدالله علی، لسان اللسان، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1413ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، 1408ق.