صبر
صبر خویشتن‌داری در برابر سختی‌ها، امیال شهوانی و پرخاشگری
مفهوم‌شناسی
صبر به‌معنای شکیبایی[۱] و حبس نفس،[۲] در اصطلاح به پایداری و آرامش در سختی‌ها، مصائب و بلایا گفته می‌شود به‌طوری که فرد از شکایت و ناله زدن بپرهیزد و تعادل خویش را حفظ کند.[۳] از این منظر، صبر فقط به‌معنای درون‌ریزی غم و اندوه و حبس کردن دردها در سینه نیست؛ بلکه به‌معنای مقاومت در برابر حوادث به‌خصوص ضربه‌های اولیه و مهارت در کاهش و به حداقل رساندن فشارهای روانی حاصل از آنها است و انسان صبور کسی است که حوادث را خُرد می‌کند و راه مقابلۀ با آنها را می‌داند.[۴]
اهمیت صبر در آموزه‌های اسلام
واژه صبر در 54 سوره از قرآن، در کنار ارزش‌های اخلاقی، بیش از صد مرتبه وارد شده و در روایات و کتب اخلاقی بسیار به آن تأکید شده است. در قرآن به رابطۀ صبر با ارزش‌های اعتقادی- اخلاقی همچون نماز،[۵] شکر،[۶] استقامت،[۷] رحمت،[۸] توکل،[۹] تقوا و حق[۱۰] اشاره شده است. امام صادق در اهمیت و ارزش صبر آن را یکی از صفات متقیان دانسته و موقعیت صبر نسبت به ایمان را همانند موقعیت سر به بدن معرفی می‌کند.[۱۱] پیامبر اکرم نیز صبر را به‌عنوان بهترین مرکب برای رسیدن به سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت معرفی کرده است.[۱۲]
انواع صبر
صبر را می‌توان از جهات گوناگون تقسیم کرد. سید عبدالله شُبر (1188-1242ق) از صبر به ثبات انگیزۀ دین در مقابل انگیزه شهوت یاد کرده، بر این اساس صبر را به دو قسم کلی تقسیم می‌کند:
صبر بدنی: در مقابل مرارت‌ها و سختی‌هایی است که بر بدن وارد می‌شود که یا با عمل محقق می‌شود (مانند عبادات سخت) و یا با تحمل (مانند صبر بر کتک‌های شدید، امراض بزرگ و جراحات سخت مانند صبر ایوب).[۱۳] صبر نفسی: صبر در برابر خواهش‌های نفسانی است که خود به چند قسم تقسیم می‌شود: 1) خویشتن‌داری در مقابل شهوت فرج و شکم (عفت)؛ 2) شکیبایی بر مصیبت و خودداری از جزع، نالیدن و بی‌تابی کردن؛ 3) صبر بر غنا و ثروت و دوری از سرکشی و ناشکری (حفظ نفس)؛ 4) بردباری در جنگ (شجاعت)؛ 5) فرو بردن خشم (حلم)؛ 6) شکیبایی در حوادث بیزارکننده (سعۀ صدر)؛ 7) رازداری و صبر در پنهان کردن سرّ (کتمان)؛ 8) ساده‌زیستی و صبر در تجملات زندگی (زهد)؛ 9) بسندگی به اندک در سود دنیوی (قناعت).[۱۴]
همچنین در روایتی از امام علی صبر به دو نوع تقسیم شده است: الف) صبر بر ترک عمل که خود سه قسم است: صبر بر مصیبت؛ صبر بر معصیت؛ صبر بر خواهش‌های نفسانی حلال؛ ب) صبر بر انجام عمل.[۱۵]
واژه‌های معادل انواع صبر در علم روانشناسی
در علم روانشناسی، دو اصطلاح «صبر بر معصیت» (مهار تکانه‌های جنسی، خوردن، پرخاشگری، شهوت سخن گفتن، گرایش‌های قدرت و ثروت) و «صبر در طاعت» (انجام کارهای دشوار برای رسیدن به هدف با وجود مشکلات) به مفهوم خودگردانی نزدیک هستند و تحت عنوان‌های «خویشتن‌داری» و «سرسختی» مطرح می‌شوند. «صبر بر مصیبت» نیز که مستلزم تحمل رویدادهای ناخوشایند است، تحت عنوان «تحمل» بررسی می‌شود.[۱۶]
نشانه‌های انسان صبور
انسان صبور و بردبار کسی است که در برابر ناملایمات و مشکلات، واکنش‌های تند و احساسی به‌دور از عقل و خرد، از خود بروز نمی‌دهد و تحت تأثیر عواطف و احساسات قرار نمی‌گیرد.[۱۷] در سخنی از پیامبر خدا، نشانه‌ها و شاخص‌های صابران، سه چیز دانسته شده است: کسل و تنبل نبودن، بی‌قراری نکردن و از خدا گله نکردن.[۱۸]
از مجموع آموزه‌های دینی برای انسان صبور، ویژگی‌های زیر به‌دست آمده است: اهل گذشت بودن؛[۱۹] یاد خدا در مصیبت‌ها و مشکلات؛[۲۰] حلم و مدارا در مواجهه با جهل و خشونت؛[۲۱] پایداری در فعالیت‌ها و انجام کارها؛[۲۲] حفظ آرامش و متانت هنگام از دست‌دادن عزیزان،[۲۳] شغل، در برابر زخم‌زبان و ناسزاگویی انسان جاهل،[۲۴] هنگام فقر و نداری،[۲۵] ترس و خوف، بیماری،[۲۶] در برابر غریزۀ جنسی،[۲۷] در زمان مفقود شدن و دزدیده شدن و یا از بین رفتن اموال[۲۸] و خویشتن‌داری در مقابل نیازهای فیزیولوژیک.[۲۹]
عوامل و انگیزه‌های پیدایش صبر در انسان
برای محقق شدن صبر به‌عنوان مهم‌ترین صفت و سلاح زندگی انسان، علاوه بر خاستگاه اصلی آن که خداوند است،[۳۰] عوامل دیگری مورد نیاز است که برخی از آنها عبارت‌اند از آگاهی از فلسفۀ حوادث،[۳۱] سرنوشت گذشتگان،[۳۲] جهل ریشه‌دار و انکارهای دشمنان،[۳۳] ارادۀ قوی،[۳۴] استغفار،[۳۵] اعتقاد به معاد،[۳۶] امانتداری،[۳۷] امتحان،[۳۸] امید به امداد خدا،[۳۹] امید به بهشت،[۴۰] انفاق مالی،[۴۱] ایمان،[۴۲] بصیرت،[۴۳] تواضع[۴۴] و توجه به اسوه‌های صبر.[۴۵]
آفات صبر
صبر همچون سایر ارزش‌های اخلاقی و صفات انسانی دارای آفاتی است که بی‌توجهی به آنها انسان را از دستیابی به این فضیلت اخلاقی باز می‌دارد. آفاتی همچون تکبر و غرور، شتابزدگی، خشم، ناامیدی و افسردگی.[۴۶]
پایه‌های روان‌شناختی صبر
دین‌پژوهان با استناد به برخی از آیات و روایات هفت نوع سازۀ روان‌شناختی را برای صبر برشمرده‌اند: مشخص بودن هدف (رضایت خداوند)،[۴۷] ارزشمند بودن هدف (زندگی اخروی)،[۴۸] اشتیاق رسیدن به هدف (پاداش دنیوی و اخروی)،[۴۹] ترس از شکست (عذاب)،[۵۰] بی‌میلی به امور منافی هدف (زهد و رهایی از هوس‌ها)،[۵۱] لزوم طی کردن این مسیر برای رسیدن به هدف (ضرورت انجام واجبات و ترک محرمات، آزمون بودن سختی‌ها)،[۵۲] احتمال فاعلی رسیدن به هدف (موقتی بودن مشکلات، اتمام فرصت‌ها).[۵۳]
آثار صبر در آیات و روایات
برخی از این آثار با استفاده از آیات قرآن کریم و روایات عبارت‌اند از آگاهی، شناخت و دستیابی به حقیقت،[۵۴] افزایش توانمندی و قدرت مقابله،[۵۵] ایجاد تعادل روانی،[۵۶] آسان شدن سختی‌ها[۵۷] و مهرورزی.[۵۸]
آثار صبر در خانواده
صبر به‌عنوان نیرویی کُنشگر و پویا، انسان را در برابر آنچه ناخوشایند است، توانمند می‌سازد. هر مشکل و مصیبتی، به تناسب میزان ناخوشایند‌ی‌اش، روان انسان را در تنگنا قرار می‌دهد و موجب بروز فشارهای روانی می‌شود.[۵۹] بنا بر نظریۀ شناختی اضطراب، افرادی که به کارآمدی خود باور ندارند، در مواجهه با مشکلات و خطرات بالقوه، دچار اضطراب زیادی می‌شوند.[۶۰] صبر به‌عنوان یک ویژگی روانی و ثبات درونی که نتایجی همچون مدیریت احساسات و هیجانات، بالا بردن آستانه تحمل در سختی‌ها و تلاش و کوشش در کارها را به‌دنبال دارد، در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارای آثاری است که برخی از این آثار عبارت‌اند از: 1. مقابله با فشارهای روانی (تنیدگی) و روحی؛ 2. موفقیت در روابط اجتماعی همچون تحصیل و شغل؛ 3. توانمند ساختن انسان در برخورد با هیجانات و احساسات درونی و غرایز جنسی؛ 4. یاری کردن انسان در زمینۀ دین‌داری.[۶۱]
رابطه صبر و حفظ تعادل روانی
در برخی از مواقع، فرد بعد از یک رفتار تکانشی؛ مثل ناتوانی در صبر یا در مصیبت‌هایی که بر او وارد می‌شود، تا مدتی احساس نگرانی و افسردگی و بی‌تابی می‌کند، عملکرد روانی او تضعیف می‌شود و گاهی دچار آسیب‌های جسمی همچون سردردهای تنشی و زخم معده می‌گردد و مشکل، بزرگ‌تر جلوه می‌کند و طبق قانون شرطی شدن در مواجهه مجدد با مشکلات آن را شدیدتر تلقی می‌کند. انسان برای حفظ تعاملات اجتماعی خود با دیگر افراد جامعه، همواره نیازمند صبر و شکیبایی است.[۶۲]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه صبر.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج4، ص438.
- ↑ نراقی، جامع السعاده، 1381ش، ص280.
- ↑ پسندیده، رضایت از زندگی، 1392ش، ص232.
- ↑ سوره بقره، آیه 153.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه 5.
- ↑ سوره بقره، آیه 250.
- ↑ سوره بلد، آیه 17.
- ↑ سوره نحل، آیه 42.
- ↑ سوره عصر، آیه 3.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه قرآن و حديث، 1391ش، ج8، ص189.
- ↑ اخلاق در قرآن، مکارم شیرازی، 1384ش، ج2، ص461.
- ↑ سوره انبیا، آیه 83-85.
- ↑ شبر، کتاب اخلاق، 1374ش، ص359.
- ↑ سبحانى‌نيا، قرآن: كتاب اخلاق، [بی‌تا]، ص92.
- ↑ نوری «ررسی پایه‌های روان‌شناختی و نشانگان صبر در قرآن»، سامانه نشریات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره.
- ↑ رفیعی محمدی، گفتار رفیع، 1391ش، ج2، ص96.
- ↑ محمدی ری‌شهری، حكم النبى الاعظم، 1429ق، ج4، ص449.
- ↑ سوره شوری، آیه 43.
- ↑ سوره بقره، آیات 155-156.
- ↑ سوره فصلت، آیات 34-35.
- ↑ سوره انفال، آیه 65.
- ↑ سوره بقره، آیه 55.
- ↑ سوره مزمل، آیه 10.
- ↑ سوره بقره، آیه 177.
- ↑ سوره بقره، آیه 155.
- ↑ سوره یوسف، آیه90.
- ↑ سوره بقره، آیه 155.
- ↑ سوره بقره، آیه61.
- ↑ سوره بقره، آیه250.
- ↑ سوره کهف، آیه88.
- ↑ سوره هود، آیه49.
- ↑ سوره روم، آیات 58-60.
- ↑ سوره لقمان، آیه 43.
- ↑ سوره توبه، آیه 55.
- ↑ سوره بقره، آیات 45-46.
- ↑ سوره معارج، آیات 19-32.
- ↑ سوره فرقان، آیه 20.
- ↑ سوره یوسف، آیه 83.
- ↑ آل عمران، آیه 142.
- ↑ سوره معارج، آیات 19-25.
- ↑ سوره اعراف، آیه 128.
- ↑ سوره انفال، آیات 65-66.
- ↑ سوره حج، آیات 34-35.
- ↑ سوره آل عمران، آیه 164.
- ↑ «آفات صبر»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ سوره رعد، آیه 22.
- ↑ سوره نحل، آیه 96.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه قرآن و حديث، 1391ش، ج8، ص90.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه قرآن و حديث، 1391ش، ج8، ص90.
- ↑ کلینی، الكافي، 1429ق، ج3، ص230.
- ↑ سوره بقره، آیه 155.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه قرآن و حديث، 1391ش، ج8، ص90.
- ↑ سوره کهف، آیات 65-82.
- ↑ سوره انفال، آیه 65.
- ↑ محمدی ری‌شهری، حكم النبى الاعظم، 1429ق، ج4، ص449.
- ↑ آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1377ش، ص606.
- ↑ سوره فصلت، آیات 34-35.
- ↑ پسندیده، رضایت از زندگی، 1392ش، ص231.
- ↑ جان و لارنس، شخصیت: نظریه و پژوهش، 1381ش، ص400.
- ↑ «راه‌های دستیابی به صبر و شکیبایی»، وب‌سایت مجله ویستا.
- ↑ دمانئو، روانشناسی سلامت، [بی‌تا]، ج2، ص763.
منابع
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
- «آفات صبر»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بازدید: 25 تیر 1401ش.
- آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، [بی‌جا]، [بی‌نا]، 1377ش.
- پسندیده، عباس، رضایت از زندگی، قم، دارالحدیث، چاپ سیزدهم، 1392ش.
- جان، اولیور و لارنس، پروین، شخصیت: نظریه و پژوهش، ترجمه محمدجعفر جوادی و پروین کدیور، تهران، آییژ، 1381ش.
- دمانئو، ام رابین، روانشناسی سلامت،[بی‌جا][بی‌نا][بی‌تا].
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 تیر 1401ش.
- «راه‌های دستیابی به صبر و شکیبایی»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید: 25 تیر 1401ش.
- رفیعی محمدی، ناصر، گفتار رفیع، قم، معروف، چاپ چهارم، 1391ش.
- سبحانى‌نيا، محمد، قرآن: كتاب اخلاق، قم، دار الحديث، چاپ اول،[بی‌تا].
- كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، قم، دار الحديث، چاپ اول، 1429ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، ميزان الحكمة، قم، دار الحدیث، چاپ یازدهم، 1389ش.
- محمدى رىشهرى، محمد، حكم النبى الأعظم، دار الحديث، چاپ اول، 1429ق.
- محمدى رىشهرى، محمد، دانشنامه قرآن و حديث، قم، دار الحديث، چاپ دوم، 1391ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، علی بن ابی‌طالب، چاپ سوم، 1384ش.
- نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، قم، دار التفسیر، چاپ دوم، 1381ش.
- نوری، نجیب‌الله، «بررسی پایه‌های روان‌شناختی و نشانگان صبر در قرآن»، سامانه نشریات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، تاریخ بازدید: 25 تیر 1401ش.