امیرکبیر

امیرکبیر؛ صدر اعظم ایران در آغاز دوره ناصرالدین شاه قاجار

میرزا تقی‌خان فراهانی در سال 1222ق در هزاوه فراهان از توابع اراک به دنیا آمد. نام وی محمدتقی بود اما به میرزا تقی‌خان شهرت یافت.

پدرش؛ «کربلایی قربان» در خانه میرزا عیسی، قائم‌مقام اول، آشپزی می‌کرد. میرزا تقی‌خان نیز در ابتدا شغل پدرش را ادامه داد اما از نوجوانی مورد توجه میرزابزرگ و سپس قائم‌مقام فراهانی قرار گرفت و چون از هوش و استعداد فراوانی برخوردار بود، به‌سمت منشی‌گری آن دو دست یافت. پس از مدتی به جمع مستوفی‌های امیرنظام (محمدخان زنگنه) درآمد و در سفری به سرپرستی ناصرالدین میرزا ولیعهد به روسیه رفت. جلب توجه همگان به توان‌مندی میرزا تقی‌خان در آن سفر، موجب شد که محمدشاه قاجار، طی حکمی در سال 1259ق او را در رأس هیئتی به ارزروم اعزام کند تا مناقشه ارضی پدید آمده میان ایران و عثمانی را با مذاکره، رفع کند.

پس از مرگ محمدشاه (1264ق)، ناصرالدین میرزا با درایت و همراهی میرزا تقی‌خان، که آن زمان منصب وزارت نظام آذربایجان را بر عهده داشت، از تبریز به تهران رفت. زمانی که ناصرالدین شاه به تخت پادشاهی رسید اولین کاری که انجام داد میرزا تقی‌خان را به صدراعظمی برگزید و لقب امیرکبیر را به او داد. امیرکبیر از همان آغاز صدارت مورد حمایت و اعتماد ناصرالدین‌ شاه قرار گرفت و در سال 1265ق با عزت‌الدوله خواهر شاه ازدواج کرد. او در مدت سه سال و سه ماه از وزارت‌اش در ایران، خاستگاه تحولات مهمی در شئون سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی‌ ایران بود که بعضی آثار آن تا امروز در کشور موجود است.

اقدامات دینی و اصلاحات مذهبی

امیرکبیر برای مذهب شیعه، حرمت بسیاری قائل بود و در ارتقاء منزلت علما کوشید. سرکوب شورش باب و از میان برداشتن فتنه ‌بابیه که با محاکمه و اعدام سید علی‌محمد باب به ‌پایان رسید، روابط امیرکبیر و علمای دینی را محکم کرد؛ اما از سوی دیگر، امیرکبیر بست‌نشینی علما را روشی نادرست برای مداخله در امور حکومتی می‌دانست و با آن مقابله می‌کرد. او همچنین چندین مسجد و حوزه علمیه بنا کرد که از جمله آنها مدرسه دینی شیخ عبدالحسین در بازار تهران است.

اقدامات و اصلاحات سیاسی

امیرکبیر شایسته‌سالاری را از ارکان مهم حکومت قرار داد و اصلاحات گسترده‌ای را در امور اداری کشور به عمل آورد. او با نظم بخشیدن به دستگاه سلطنت، رفتار دیوانیان و خاندان سلطنت را تحت کنترل درآورد و به‌ویژه مادر شاه و میرزا آقاخان نوری که تحت‌الحمایه دولت انگلیس بودند دست‌شان از مناقع کشور کوتاه شد. البته همین اصلاحات برخی از مهم‌ترین افراد صاحب قدرت را با او دشمن کرد. او همچنین اقداماتی برای امنیت و پایان دادن به شورش‌ها در کشور انجام داد و با ایجاد یک سپاه منظم و مسلح توانست شورش محمدحسن‌خان سالار آصف‌الدوله را در خراسان سرکوب کند. در سیاست خارجی نیز به دوستی با دول مختلف پایبند بود اما برای کاهش نفوذ و دخالت بیگانگان (روس و انگلیس) تلاش بسیاری کرد که نتیجه آن قطع ارتباط جاسوسی اتباع داخلی برای نمایندگان خارجی بود.

اقدامات فرهنگی

از مهمترین اقدامات فرهنگی امیرکبیر تأسیس دارالفنون بود. انتشار روزنامه وقایع‌ اتفاقیه و تلاش برای ترجمه و انتشار کتب از دیگر اقدامات فرهنگی امیرکبیر بود. او همچنین محصلین زیادی را به اروپا اعزام کرد و چندین معلم اروپایی را نیز برای آموزش در مدارس ایران، به‌کار گرفت.

اقدامات اجتماعی و اطلاعاتی

از دیگر اقدامات امیرکبیر ایجاد چاپارخانه، تذکره خانه (اداره گذرنامه) و تأسیس سازمان اطلاعاتی جاسوسی بود که به آن خفیه‌نویسی می‌گفتند. بدین منظور افراد بسیاری را در شهرهای مختلف گماشته بود تا اطلاعات دقیق از رشوه‌خواری و نظم عمومی و سفارت‌های خارجی در اختیار او قرار دهند.

توسعه اقتصادی و صنعتی

امیرکبیر در دوران کوتاه صدارت خود برای توسعه اقتصادی و صنعتی کشور تلاش‌های فراوانی کرد. او با هدف حمایت از اقتصاد ملی، کارخانه‌های قند و شکر، بلورسازی و حریربافی را در مناطق مختلف ایران تاسیس کرد. همچنین تعدادی از کارگران فنی را جهت کارآموزی و تشویق به اروپا فرستاد.

قتل امیرکبیر

تلاش‌های اصلاح‌گرانه امیرکبیر و نفوذ او در تمام شئون کشور، درباریان را به هراس افکنده بود. سعایت درباریان و تلقین اطرافیان موجب شد که شاه، امیرکبیر را از صدارت برکنار کرده و به حکومت کاشان منصوب نماید. اما مخالفان امیرکبیر از تعلق‌خاطر شاه به وی اطلاع داشتند و از بیم صدارت دوباره او، در حالت مستیِ شاه، دستور قتل امیر را از او دریافت کردند. میرزا تقی‌خان امیرکبیر در 18 دی 1230ش در حمام متصل به باغ فین کاشان، به قتل رسید. پیکر امیرکبیر با تلاش و پیگیری همسرش عزت‌الدوله، به کربلا حمل گردید و در کنار حرم امام حسین به خاک سپرده شد.

امیرکبیر و اصلاحات قضایی

برخی از مهمترین اصلاحات امیرکبیر در دیوان‌خانه‌ی بزرگ پادشاهی عبارتند از:

• انتخاب حاکم شرع از طرف دیوان‌خانه.
• اجرای مفاد احکام صادر از محاکم شرع پس از تأیید رسمی حکم شرعی از طرف دیوان‌خانه‌ی عدلیه.
• رفع اختلافات بین اتباع بیگانه‌ی مقیم ایران فقط در صلاحیت دیوان‌خانه.
• رسیدگی به دعاوی بین اشخاص نومسلمان و سایر اقلیت‌های دینی اهل کتاب در صلاحیت دیوان‌خانه‌ی بزرگ پادشاهی در تهران (و نه شعب آن در ولایات).
• اداره دیوان‌خانه‌ی‌ مرکزی در تهران زیر نظر امیر دیوان.
• نصب «دیوان‌بیگ» از طرف دیوان‌خانه مرکزی با حکم مخصوص شاه جهت نظارت بر عملکرد تمام مراجع قضایی عرفی و شرعی حوزه مأموریت خود و ارسال گزارش از شیوه دادرسی والیان ایالت‌ها و حاکمان شهرهای منطقه تحت نظارت خود.

منابع

• «امیرکبیر»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 12 خرداد 1401ش.
• امین، سید حسن، «امیرکبیر و اصلاحات»، تهران، حافظ، شماره 22، دی 1384ش.
• انصاریان، حسین، تفسیر حکیم، قم، دارالعرفان، بی‌تا.
• شمیم، علی‌اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، بهزاد، 1387ش.
• «میزرا تقی¬خان امیرکبیر»، در سایت پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 21 دی 1387ش.
• ولایتی، علی‌اکبر، «امیرکبیر»، در دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1400ش.