کتاب
کتاب؛ اوراق چاپ شده و گردآمده در یک مجلد
کتاب، گرد آوردن چند جزء نوشته شده یا چاپ شده است که پس از منظم شدن، به یکدیگر وصل می‌کنند.[۱] کتاب، امروزه، نوعی رسانه‌ی گروهی محسوب می‌شود که مجموعه‌ی مطالب آن نوشته، ضبط شده و قابل انتقال است و بازیابی مطالب آن، از نظر زمانی و مکانی، هیچ محدودیتی ندارد.[۲] سازمان یونسکو، کتاب را نوعی اثر چاپی و صحافی‌شده معرفی کرده که بیش از 49 صفحه بوده و به‌صورت دوره ای منتشر نشود.[۳] در جایی دیگر، کتاب را محتوای تولیدشده توسط یک نویسنده، با هدفی مشخص دانسته‌اند که در پایان آن، نویسنده به هدف خود رسیده باشد.
سیر تکمیلی کتاب
نخستین نوشته‌های انسان، به‌ترتیب بر روی سنگ، گِل، سفال، پوست، چرم و پاپیروس ثبت می‌شد. پس از مدتی این نوشته‌ها به‌صورت لوح و طومار درآمد. در دوره‌ی بعد از آن، کتاب‌های پوستی و سپس کتاب‌های کاغذی و چاپی اختراع شدند. امروزه، کتاب‌های الکترونیکی، جدیدترین نوع از کتاب در جهان هستند.
فواید کتاب
کتاب‌ها در طول تاریخ، وسیله‌ای مهم برای انتقال یافته‌های جمعی و فردی به نسل‌های آینده بوده‌اند و از همین طریق، تأثیری شگرف بر زندگی بشر گذاشته‌اند. مورخان، اندیشمندان، ادیبان و صاحبان علم، همواره از طریق کتاب‌ها، یافته‌های خود را به شرق و غرب کره زمین فرستاده و از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده‌اند.[۴]
انواع کتاب
کتاب‌ها، از نظر اندازه در ایران تفاوت‌هایی دارند. قطع رحلی، وزیری و جیبی، از معروف‌ترین انواع قطع کتاب در ایران هستند. قطع پالتویی، رقعی، خشتی (مربعی)، بیاضی، بیاضی بزرگ و سلطانی از انواع دیگر قطع کتاب هستند. کوچک‌ترین کتاب دنیا، یک انجیل است که در موزه «وانک» اصفهان، نگهداری می‌شود.
امروزه، دسته‌بندی دیگری از انواع کتاب وجود دارد که شامل کتب دیجیتالی، صوتی، چاپی و خطی هستند.
پیشینه کتاب
اختراع کتاب، قدمتی بیش از 5000 سال دارد.[۵] از گذشته، انسان‌ها برای ثبت اطلاعات خود، از وسایل و رسانه‌هایی استفاده می‌کردند. این روند از سنگ‌نبشته‌ها آغاز و به کتاب‌های خطی، سپس چاپی و در نهایت کتب الکترونیک و صوتی ختم شده است. در ابتدا، انسان‌ها در چاپ کتاب‌ها با محدودیتی بسیار مواجه بودند و تنها چند نسخه‌ی محدود از آن را تهیه می‌کردند. با اختراع دستگاه چاپ، نسخه‌های چاپی کتب چندین برابر شد.
در دوران ایران باستان، نوشتن بر روی سنگ، لوح‌های گِلی (ابداع تمدن سومریان) و یا بر روی پوست حیوانات دباغی شده مرسوم بود. این سنت، در آئین زرتشت نیز ادامه داشت و کتاب اوستا بر روی پوست گاو نوشته شد.[۶] سنگ‌نبشته‌ها و الواح گِلی متعددی از آن روزگار به یادگار مانده است. این لوح‌ها از خاک رُس و آب ساخته می‌شدند و پیش از خشک شدن، با ابزارهایی نوک‌تیز بر روی آن‌ها می‌نوشتند. استفاده از پوست حیوانات، به‌دلیل بوی تعفن و گندزای او، از رواج افتاد و ایرانیان، از پوست درخت خدنگ که پوستی نرم و مقاوم داشت استفاده می‌کردند که آن را «توز» می‌نامیدند. در دوران باستان، مهارت نوشتن، امری مقدس به‌شمار می‌رفت و بیشتر در میان روحانیون ادیان و معابد مرسوم بود.[۷]
به‌صورت همزمان، در مصر، افراد از کاغذ گیاه پاپیروس استفاده می‌کردند و آن را به‌صورت یک طومار با درازای چند متر و عرض 30 سانتی‌متر تهیه می‌کردند. برای نوشتن روی پاپیروس، مصریان از قلم و نی آغشته به مرکب استفاده می‌کردند. پاپیروس‌ها کم‌حجم و سبک بودند، اما برخلاف الواح گِلی، به‌شدت آسیب‌پذیر بودند. به‌همین دلیل، تاکنون، هیچ مجموعه‌ی نوشته شده بر گیاه پاپیورس به‌صورت کامل، باقی نمانده است. برخی معتقدند که واژه paper در زبان انگلیسی نیز از واژه پاپیروس گرفته شده است.
پس از ظهور اسلام در ایران، مسلمانان، در پرتو آموزه‌های اسلامی، به داشتن سواد، فراگیری قرآن، حدیث و سایر علوم تشویق شدند و به کسب، دانش، تألیف، تصنیف و استنساخ (نسخه‌برداری) کتب خطی روی آوردند.[۸] در ایران پس از اسلام، استنساخ (رونویسی) و تهیه کتب خطی، در میان ایرانیان مرسوم شد. از جمله کتاب‌های رونویسی‌شده در آن زمان می‌توان به «قرآن»، «نهج‌البلاغه»، کتب حدیث و ادعیه اشاره کرد. این کتاب‌ها در ابتدا، تنها با انگیزه‌های دینی و اعتقادی نسخه‌برداری می‌شدند اما بعدها، عده‌ای از این طریق، کسب درآمد کردند. استنساخ کتب، بیشتر در مدارس دینی و حوزه‌های علمیه، انجام می‌شد.
از 130ق، خط عربی، در ایران، جانشین خط پهلوی شد و بسیاری از کتاب‌ها به زبان عربی نوشته شد. کتاب «صفات الشیعه» اثر شیخ صدوق، از کهن‌ترین آثار نسخه‌برداری شده توسط خطاطان ایرانی است. در همان دوران، هنر خطاطی و خوشنویسی به اوج شکوفایی خود رسید. کاتبان، با قرینه‌سازی و تنظیم جداول و اندازه‌ی سطور، جلوه‌ای ویژه به سیمای ظاهری کتاب‌ها می‌دادند.[۹]
در 1038ق، صنعت چاپ وارد ایران شد. با ورود این صنعت، تحول فرهنگی عمده‌ای در کشور به وجود آمد. نخستین کتاب چاپی در ایران، کتابی به زبان ارمنی است که با تلاش کشیشان ارمنی در جلفای اصفهان به چاپ رسید.[۱۰] نخستین کتب چاپ شده با حروف سربی نیز کتاب‌های «رساله جهادیه»، کتاب «فتح‌نامه» و رساله «آبله‌کوبی» است. [۱۱] اولین کتاب‌های مصور به زبان فارسی، در دوره محمدشاه قاجار در ایران چاپ و منتشر شد. روند چاپ کتب در ایران، همواره با سیری تکاملی پیش رفته است.[۱۲]
با ورود رایانه به ایران، در دهه 1360ش، چهره‌ی کتاب و سرعت چاپ آن بسیار تغییر کرد. در نیمه دوم قرن بیستم میلادی، ایرانیان به رسانه‌ای که بتواند در حجم کم و سرعت بالا، اطلاعات را ذخیره کند، تمایل پیدا کردند. در این دوران، علاوه‌بر افزایش حجم انتشارات، سرعت استفاده از رسانه‌های الکترونیکی نیز افزایش یافت. کتاب‌های الکترونیکی مورد اقبال ایرانیان قرار گرفت و به‌صورت مجازی، نقش کتب معمولی و سنتی را برای آن‌ها ایفا می‌کند. صفحات کتب الکترونیک، به‌جای چاپ شدن بر روی کاغذ، به‌صورت نمایش رایانه‌ای در دسترس قرار می‌گیرند.[۱۳]
کتاب‌های صوتی (کتاب شفاهی، کتاب گویا) نیز از جدیدترین نوع کتب هستند که بر روی نوار کاست، سی‌دی و ابزارآلات دیگر ذخیره می‌شوند. کتاب‌های صوتی، همان کتب مکتوب هستند که توسط خود نویسنده، مترجم یا هنرمندانی دیگر روخوانی شده‌اند.
ساختار و اجزای کتاب
«روکش جلد»، کاغذی است که به‌صورت یک‌رو و رنگی چاپ شده و لبه‌های آن به سمت داخل کتاب تا می‌شوند. این روکش، پشت جلد قرار می‌گیرد. معمولا، روی همین لبه‌های کتاب، توضیحاتی درباره نویسنده و خود کتاب داده می‌شود.
صفحه اول هر کتاب، «جلد» نام دارد، که یک پوشش مقوایی ضخیم است. این پوشش، کل صفحات کتاب را در برگرفته و از آن محافظت می‌کند. به صفحه دوم کتاب، «آستر بدرقه» گفته می‌شود.
به اولین برگ از هر کتاب نیز «پیشواز» می‌گویند که نام کتاب و نویسنده روی آن نوشته می‌شود. «صفحه عنوان» نیز صفحه‌ای است که حاوی اطلاعاتی مانند عنوان کتاب، عنوان فرعی، نام مؤلف، نام ناشر و تاریخ انتشار است.
بعد از صفحه عنوان، فهرست، شناسنامه، تقدیم‌نامه، فهرست مندرجات، فهرست تصاویر، سپاسگزاری، پیشگفتار و مقدمه قرار می‌گیرد. پس از آن، صفحات «متن کتاب» هستند. صفحات انتهایی کتاب نیز شامل پسگفتار، پیوست یا ضمیمه، واژه‌نامه و کتاب‌نامه است.
کتاب در ادبیات فارسی
واژه کتاب نیز ازجمله واژگان کهن در زبان و ادبیات فارسی است. شاعران، نویسندگان و ادیبان بسیاری از این واژه در متون و اشعار خود بهره گرفته‌اند. برای مثال، شیخ محمود شبستری در این‌باره می‌گوید:[۱۴]
| بنزد آنکه جانش در تجلی است | همه عالم کتاب حق تعالی است |
ناصرخسرو نیز به کتاب اشاراتی داشته است:[۱۵]
| ای که ندانی تو همی قدر شب | سوره والیل بخوان از کتاب |
سعدی در گلستان خود از واژه کتاب بهره برده است:[۱۶]
| نه محقق بود نه دانشمند | چارپایی بر او کتابی چند |
حافظ نیز به کتاب اشاره کرده است:[۱۷]
| جز صراحی و کتابم نبود یار و ندیم | تا حریفان دغا را به جهان کم بینم |
مولانا، در حکمت کتاب سروده است:[۱۸]
| همچو کتابی است جهان جامع احکام نهان | جان تو سردفتر آن، فهم کن این مسئله را |
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه کتاب، سایت واژه‌یاب.
- ↑ ابرامي، شناختي از دانش‌شناسي، 1358ش، ص28.
- ↑ «کتاب، تعریف کتاب»، سایت داراکالا.
- ↑ استيچويچ، كتاب در پوية تاريخ، 1373ش، ص14 و 15.
- ↑ دال، تاريخ كتاب: از كهن‌ترين دوران تا عصر حاضر، 1372ش، ص33.
- ↑ مصاحب، دايرةالمعارف فارسي، 1345ش، ج1، ص302.
- ↑ راوندي، تاريخ اجتماعي ايران، ج1، تاريخ اجتماعي ايران و كهن‌ترين ملل باستاني از آغاز تا اسلام، 1354ش، ج1، ص2044.
- ↑ مصاحب، دايرةالمعارف فارسي، 1345ش، ج2، ص2143_2144 و 2174.
- ↑ مزيناني، كتابخانه و كتابداري، 1379ش، ص54 و 55.
- ↑ آذرنگ، آشنايي با چاپ و نشر، 1375ش، ص102-104.
- ↑ مزيناني، كتابخانه و كتابداري، 1379ش، ص58.
- ↑ آذرنگ، آشنايي با چاپ و نشر، 1375ش، ص102-104.
- ↑ باركر، «كتاب‌هاي الكترونيك و كتابخانه‌هاي آينده»، 1373ش، ص 87-1.
- ↑ شیخ محمود شبستری، گلشن راز، بخش10، قاعده در تشبیه کتاب آفرینش به کتاب وحی، بیت1، سایت گنجور.
- ↑ ناصر خسرو، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 19، بیت 17، سایت گنجور.
- ↑ سعدی، گلستان، باب هشتم در آداب صحبت، حکمت شماره 3، بیت 2، سایت گنجور.
- ↑ حافظ، غزلیات، غزل شماره 355، بیت 3، سایت گنجور.
- ↑ مولانا، دیوان شمس، غزل شماره 40، بیت 6، سایت گنجور.
منابع
- آذرنگ، عبدالحسين، آشنايي با چاپ و نشر، تهران، سمت، 1375ش.
- ابرامي، هوشنگ، شناختي از دانش‌شناسي، تهران، انجمن كتابداران ايران، 1358ش.
- استيچويچ، الكساندر، كتاب در پوية تاريخ، ترجمة حميدرضا آژير و حميدرضا شيخي، مشهد، آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1373ش.
- باركر، فيليپ، «كتاب‌هاي الكترونيك و كتابخانه‌هاي آينده»، پيام كتابخانه، ترجمة علي مزيناني، سال چهارم، شماره 3 و 4، 1373ش.
- حافظ، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 دی 1400ش.
- دال، سوند، تاريخ كتاب: از كهن‌ترين دوران تا عصر حاضر، ترجمة محمدعلي خاكساري، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1372ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 دی 1400ش.
- راوندي، مرتضي، تاريخ اجتماعي ايران، تاريخ اجتماعي ايران و كهن‌ترين ملل باستاني از آغاز تا اسلام، تهران، اميركبير، 1354ش.
- سعدی، گلستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 دی 1400ش.
- شیخ محمود شبستری، گلشن راز، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 دی 1400ش.
- «کتاب، تعریف کتاب»، سایت داراکالا، تاریخ بارگذاری: 1 خرداد 1400ش.
- مزيناني، علي، كتابخانه و كتابداري، تهران، سمت، 1379ش.
- مصاحب، غلامحسين، دايرةالمعارف فارسي، تهران، فرانكلين، 1345ش.
- مولانا، دیوان شمس، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 دی 1400ش.
- ناصر خسرو، دیوان اشعار، قصاید، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 دی 1400ش.