گلستان (کتاب)

گلستان (کتاب)؛ کتابی منثور از سعدی، ادیب پرآوازه ایرانی

گلستان کتابی منثور، ادبی و آهنگین به زبان فارسی است که توسط سعدی، شاعر ایرانی، نوشته شده است. این کتاب، به باور بسیاری، اثرگذارترین کتاب نثر در ادبیات فارسی ایران است. بیشتر نوشته‌های این کتاب، کوتاه و به شیوه‌ی داستان و پندهای اخلاقی است.

محتوای گلستان

سعدی، گلستان را به نثر موزون و آمیخته با نظم، در قالب حکایات و داستان‌هایی شیرین نوشته که حاوی مطالب اخلاقی، اجتماعی و دینی است. گلستان، که سعدی آن را به شاهزاده‌ی فارس در آن روزگار، یعنی «سعد بن ابوبکر بن سعد زنگی» تقدیم کرده، شامل یک مقدمه یا دیباچه و هشت باب است که در آن‌ها در رابطه با موضوعات مختلفی سخن می‌گوید.

در دیباچه‌ی گلستان، سعدی به چرایی زمان نگارش آن پرداخته است. سعدی، این اثر را «گلستانی راستین» خوانده که از سرما و گرمای روزگار محفوظ است. موضوعات باب‌های مختلف گلستان نیز به شرح زیر است:

1. باب اول، در سیرت پادشاهان است و دارای 42 نثر آمیخته با نظم و 2 نثر در قالب مثنوی همراه با حکمت و اندرز است.
2. باب دوم، درباره اخلاق درویشان، زندگی و دشواری‌های آن‌ها است که همواره همدم سعدی بوده‌اند. این باب شامل 3 نثر آمیخته با نظم و 3 داستان منظوم است.
3. باب سوم، به فضیلت قناعت اشاره دارد و شامل 30 مَثَل نثر آمیخته با نظم است.
4. باب چهارم نیز به فواید خاموشی و فکر کردن در هنگام سخن گفتن پرداخته است. این باب شامل 14 مثل است.
5. باب پنجم، پیرامون عشق، جوانی و انگیزه‌های نفس اماره سخن گفته است. در این بخش، نام سعدی در 7 داستان به عنوان قهرمان اصلی حکایات آمده است.
6. در باب ششم، سعدی، به ضعف، پیری، نارسایی‌های کهن‌سالی، دور نشدن هوس‌ها در سالخوردگی و تفاوت میان اندیشه پیری و جوانی پرداخته است، که شامل 8 مثل نثر و نظم، و یک داستان منظوم است.
7. در باب هفتم، سعدی به تأثیر تربیت، آموزش، پرورش و بهره‌های دانش‌اندوزی و هنر آموختن اشاره کرده است. این باب شامل 19 مثل نثر آمیخته با نظم و یک گفت‌وشنود گسترده است.
8. در باب آخر، که دل‌انگیزترین بخش گلستان به‌شمار می‌آید، سعدی در رابطه با آداب صحبت کردن، نکاتی را مطرح می‌کند. این باب دارای 120 حکمت است. برخی معتقدند که بهتر است خوانندگان از این باب، خواندن گلستان را شروع کرده و به پیش روند و در آخر به دیباچه رسند.
   

حکایت‌های گلستان، به فراخور موضوع آن، کوتاه یا بلند است. سعدی، در برخی از حکایات، گاه از شخصیت‌های خیالی و واقعی ثالث بهره برده و در برخی دیگر، نگارنده حاضر و ناظر است.

نثر گلستان

نثر سعدی در گلستان، بسیار ساده، مصنوع و گاهی به شیو‌ه‌های مختلط است. برای مثال، در برخی موارد، سعدی ضمن استفاده از نثر ساده و استادانه‌ی خود، از عبارات مسجع و لطیفی نیز استفاده کرده است. به‌همین دلیل، نثر سعدی را از نوع نثرهای موزون در نظر می‌گیرند.

هر باب ازین کتاب نگارین که بنگری

همچون بهشت گویی از آن باب خوش‌تر است

آهنگین بودن و موسیقی کلام سعدی در این کتاب، بسیار چشم‌گیر است. محمدتقی بهار بر این باور است که با پس و پیش کردن بعضی کلمات در نثر آهنگین سعدی، می‌توان آن را به‌راحتی به مصراع‌های شعری تبدیل کرد. برخی دیگر از ادیبان معتقدند که سعدی با استفاده از قاعده‌ی توالی هجاهای بلند و کوتاه، و نیز با کوتاه و بلند کردن جملات، این نثر آهنگین را متولد کرده است.

ویژگی دیگر نثر سعدی در گلستان، استفاده از زبان فارسی و سازگاری و انطباق نثر او با سلیقه‌ی فارسی‌زبانان است. وی، در این کتاب، از به‌کار بردن شیوه‌ی نثرنویسی مترسلان و تعقید و آمیختگی با زبان عربی پرهیز کرده است. از همین‌رو، سعدی را صاحب سبک، نوآور و مبتکر سده 7ق می‌دانند. این در حالی است که در قرن ششم و هفتم هجری، نوشتن‌های پُرتکلف و تصنعی، که نشانی از دانش نویسنده بود، بسیار رواج یافته بود، مانند کتاب مقامات حمیدی.

برخی منتقدان و ادیبان بر این باورند که نثر گلستان در مقایسه با سایر آثار منثور هم‌دوره با آن، از نظر کیفیت درج اشعار نیز، ممتاز است.

«منت خدای را عزوجل که طاعتش موجب قربت است و به شکراندرش مزید نعمت،

هر نفسی که فرومی‌رود ممد حیات است و چون برون می‌آید، مفرح ذات؛

پس در هر نفس دو نعمت موجود است و بر هر نعمت، شکری واجب.»

نگارش گلستان

سعدی، سال نگارش گلستان را 656ق عنوان کرده است.

در این مدت که ما را وقت خوش بود		ز هجرت ششصد و پنجاه و شش بود
مراد ما نصیحت بود و گفتیم		حوالت با خدا کردیم و رفتیم

شروع کتاب گلستان، کمتر از یک‌سال پس از اتمام بوستان، اتفاق افتاد. برخی معتقدند که سعدی، پس از نوشتن بوستان، دچار نوعی افسردگی به‌دلیل حس بطالت و رسیدن به دوران کهنسالی شد. پس از آن، به همت دوستان خود، شروع به نوشتن گلستان کرد و این کتاب را تنها در 5 یا 6 ماه به اتمام رساند، که به‌عقیده‌ی برخی، از جمله محمدعلی همایون کاتوزیان، نوعی معجزه است.

برخی از مورخان عنوان می‌کنند که سعدی، 20 تا 30 سال پس از گلستان نیز به سرودن نظم و نثر مشغول بود که احتمالا از آن‌ها در تصحیح و بازبینی دو اثر خود استفاده کرده است.

اثرگذاری گلستان

نثر سعدی در گلستان، همواره بر نویسندگان دیگر تأثیر گذاشته و آثار متعددی با اثرپذیری از شکل و فرم گلستان خلق شده است. از آن جمله می‌توان به جوینی در «نگارستان»، جامی در «بهارستان»، قاآنی در «پریشان» و قائم مقام، نویسنده دوران قاجاریان، در «منشآت»، عبید زاکانی در «اخلاق الاشراف»، بیدل دهلوی در «نکات»، «چهارعنصر» و «رقعات» و شوریده شیرازی در «گلستان» اشاره کرد.

تشریح، ترجمه و تصحیح گلستان

اولین نسخه‌ی تصحیح شده‌ی گلستان، اثر عبدالعظیم قریب است که در 1310ش منتشر شد. اولین نسخه‌ی تصحیح شده‌ی کلیات سعدی نیز توسط محمدعلی فروغی در 1316ش، منتشر شد که تا سال‌ها به‌عنوان یک منبع معتبر در ارجاع به آثار سعدی به حساب می‌آمد. نویسندگانی همچون سروری، شمعی و سراج‌الدین علی‌خان آرزو، شروحی به زبان عربی، ترکی و فارسی بر گلستان سعدی نوشته‌اند. شرح‌های دیگری نیز توسط غلامحسین یوسفی، خطیب رهبر و محمد خزائلی بر این کتاب صورت گرفت، اما، معتبرترین نسخه در حال حاضر، نوشته غلامحسین یوسفی است که مبنای کار خود را 17 نسخه خطی و نسخ معتبر قرار داده بود. پس از آن نیز، نسخه معتبر دیگری توسط بهاءالدین خرمشاهی در 1375ش نوشته شد.

همچنین، گلستان را به زبان‌های زنده‌ی دنیا ترجمه کرده‌اند. قدیمی‌ترین نسخه‌ی ترجمه‌ی فرانسوی گلستان، اثر «دوریه» در 1634م است. «هانری ماسه»، خاورشناس فرانسوی، نیز 55 ترجمه از گلستان به زبان‌های لاتین، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، روسی، عربی، ترکی و جز این‌ها را در کتاب خود انجام داده است. در 1651م، ترجمه لاتین گلستان توسط «جرج جنیتوس» انجام شد. در 1654م، «آدام اولیئاریوس» که مسلط به زبان فارسی نیز بود به کمک یک ایرانی، ترجمه‌ی آلمانی گلستان را منتشر کرد. در 1843م نیز یک شاعر آمریکایی به‌نام «رالف امرسون»، ترجمه‌ای از گلستان را به ادبیات آمریکایی انجام داده و این کتاب را یکی از کتب مقدس خواند. پس از آن، ترجمه‌های دیگری از گلستان به زبان‌های هندی، اردو، عربی، لهستانی، چک، روسی و رومانیایی در قرن 19ام میلادی صورت گرفت.

منابع

• تميم‌ داري، احمد، كتاب ايران، تاريخ ادب پارسي، تهران، الهدي، چ1، 1379ش.
• حاكمي، ‌اسماعيل، گزيده‌اي از نثرهاي مصنوع و مزيّن، تهران، دانشگاه تهران، 1364ش.
• خالقي‌راد، حسين، قطعه و قطعه‌سرايي، تهران، علمي و فرهنگي، چ1، 1375ش‌.
• خانلري (كيا)، زهرا، فرهنگ ادبيات فارسي، تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1348ش.
• خدابنده، نسرین، مقلدان گلستان، رشد آموزش و ادب فارسی، وزارت آموزش و پرورش، 1386ش.
• خزائلي، ‌محمد، شرح گلستان، تهران، جاويدان، چ2، 1381ش.
• خطيبي، ‌حسين، فن نثر در ادب پارسي، تهران، زوّار، ‌چ1، 1366ش.
• رستگار فسايي، منصور، انواع نثر فارسي، تهران، سمت، 1380ش.
• سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 آذر 1400ش.
• سعدی، گلستان، دیباچه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 اذر 1400ش.
• سعدی، مصلح بن عبدالله، گلستان، به‌تحقیق نورالله ایزدپرست، تهران، دانش، 1376ش.
• مصاحب، غلامحسين، دايرة المعارف فارسي، تهران، امیرکبیر، 1388ش.
• موحد، ضیاء، سعدی، تهران، نیلوفر، 1392ش.
• همایون کاتوزیان، سعدی، شاعر عشق و زندگی، تهران، مرکز، 1393ش.