زرتشت

زرتشت، نام پیامبر و رهبر دینی ایرانیان در دوران باستان.

زَرتُشت، پیامبر دارای دین و کتاب مقدس در ایران باستان بوده که دین وی به‌نام «دین زرتشتی» و کتاب مقدس وی به‌نام «اوستا» شناخته می‌شود. دربارۀ شخصیت، زمان و مکان تولد و زندگی زرتشت، اختلاف نظر و ابهام وجود دارد. پندار نیک، گفتار نیک و رفتار نیک، از مهم‌ترین آموزه‌های اخلاقی زرتشت است که در میان مردم شهرت دارد.

مفهوم‌شناسی

واژۀ زرتشت در لغت به معنی آفریدۀ اول، نفس کل، نفس ناطقه، عقل فعال، رب‌النوع انسان و راست‌گوی آمده است. دربارۀ مصداق زرتشت (زردشت) اختلاف نظر وجود دارد. برای این واژه در فارسی، 16 وجه ذکر شده که معروف‌ترین آن زَرتُشت، زَردُشت و زَرهُشت است. این کلمه در اوستا «زرتشتره» ثبت شده و در معنای آن احتمالات زیادی داده‌اند.

زمان زندگی

در نوشته‌های فارسی میانه، زمان زندگی زرتشت حدود ۳۰۰ سال پیش از اسکندر دانسته شده است. مورخان یونانی زمان حیات او را در حدود 6000 سال قبل دانسته‌اند. برخی پژوهشگران با استناد به شواهد زبانی و تاریخی، دورۀ زندگی او را در حدود 1500 تا 1700 سال قبل از میلاد می‌دانند.

زادگاه و مکان زندگی

برخی مورخان و جغرافی‌دانان، زرتشت را از غرب ایران می‌دانند و بیش از همه به آذربایجان نسبت می‌دهند؛ اما گروهی از خاورشناسان معتقدند که او در باکتریا (بلخ) متولد شده است. بر اساس دیدگاه دیگر، وی در غرب ایران به دنیا آمده و در شرق ایران به‌کار دعوت پرداخته است. طبری و ابن‌اثیر معتقدند که زرتشت در فلسطین متولد شده و به آذربایجان ایران مهاجرت کرده است.

شخصیت تاریخی یا افسانه‌ای

برخی از محققان در تاریخی بودن شخصیت زرتشت تردید کرده‌اند و شخصیت او را مانند بسیاری از قهرمانان دوره‌های باستانی، افسانه‌ای دانسته‌اند؛ اما بیشتر محققان و دانشمندان به وجود تاریخی زردشت باور دارند.

پیامبر بودن زرتشت

عده‌ای زرتشت را پیامبر و حتی با ابراهیم خلیل یکی می‌دانند اما بسیاری از محققان، پیامبر بودن او را رد می‌کنند. در روایات اسلامی، قرآن و کتاب‌های مقدس مانند انجیل و تورات از زرتشت و دین او نامی برده نشده است. در قرآن از ادیان کهن ایران، به‌نام «مجوس» یاد شده است.

دین زرتشت

دین منسوب به زرتشت از قدیمی‌ترین ادیان زندۀ جهان است. زرتشت، باورهای دینی ایرانیان باستان را در چارچوب دین جدید که به دین «زردشتی» شهرت یافت، اصلاح کرد. دين زردشتى در دوره‌هاى بعد دچار تحول شد به‌ویژه در دورۀ ساسانى دستگاه روحانى با نفوذی پیدا کرده و به دین رسمی کشور تبدیل شد؛ اما پس از گسترش اسلام در ايران، سرنوشت اين دين تغيير كرد؛ دستگاه روحانى آن فروپاشيد و پيروان آن بسیار كاهش يافت.

کتاب زرتشت

کتاب آسمانی زرتشت «اَوِسَتا» نام دارد که به‌معنای بنیان و متن است. این کتاب که به خط و زبان اوستایی نوشته شده و به ایران باستان تعلق دارد، ابتدا در سینه‌ها وجود داشت و در دوره‌های بعدی و بنا به قولی بعد از ظهور اسلام به خط اوستایی نوشته شده است.

آموزه‌های زرتشت

1. خداشناسی

خداشناسی در اندیشۀ زرتشت، بیان دوگانه‌انگاری و اسطوره‌ای دارد. به باور زرتشت، در رأس جهان «اهورامزدا» قرار دارد که منشأ نیکی و نگهبان نظم جهان است. در مقابل او، «اهریمن» است که مبدأ بدی و تاریکی است. همچنین به باور او، اهورامزدا «خدای حکمت» یا «خدای حکیم» است که همه‌جا حضور دارد. آفریننده، نگهدارنده و پرورش‌دهنده است، قابل لمس و رؤیت نیست. صادق، عادل و رحمان است.

2. انسان‌شناسی

در دیدگاه زرتشت انسان مرکب از جسم و روح است. جسم او در معرض نابودی قرار دارد؛ اما روح وی جاویدان است. مهم‌ترین قوای روحانی انسان عقل و وجدان است. به‌نظر زرتشت، انسان دارای آزادی اراده است و در برابر کردار نیک و بد خود مسئولیت کامل دارد. سه اصل عملی گفتار نیک، پندار نیک و کردار نیک، مبتنی بر آزادی و اختیار انسان در منظومۀ انسان‌شناسی زرتشت است که مانند آن در ادیان مختلف نیز وجود دارد.

3. احترام به عناصر هستی

در اسطورۀ آفرينش دين زردشتى، آسمان، زمين، گياهان، جانوران و عناصر طبيعى مانند آتش و آب، جايگاه معینی دارند. در آموزه‌هاى دين زردشتى بر احترام به طبيعت و عناصر آن تأکید ویژه‌ای صورت گرفته که جلوه‌هایی از آن در مراسم عبادى و قواعد طهارت دين زردشتى قابل دیدن است. همچنین، زرتشت به آبادانی، کشاورزی، دامداری و شهرنشینی تشویق و سفارش کرده است. خوش‌رفتاری با مردم و احترام به حیوانات، به‌ویژه سگ و گاو، در نظر او جایگاهی خاص دارد.

زرتشت و دگرگونی‌های اجتماعی

زرتشت از میان دو شیوۀ زندگی شبانی و کشاورزی، مردم را به انتخاب زندگی کشاورزی تشویق می‌کرد و معتقد بود شیوۀ کشاورزی به زندگی نظم می‌دهد. از این منظر، می‌توان او را از بنیان‌گذاران جامعۀ یک‌جانشینی و زمینه‌ساز زندگی شهری مبتنی بر نظم و اخلاق شهری دانست.

مروج یکتاپرستی و اندیشۀ نیک

به باور بسیاری از محققان، زرتشت مروج یکتاپرستی، آموزگار و بنیان‌گذار اندیشۀ نیک و راستی در جهان است. سه جملۀ کوتاه او «پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک»، پایۀ‌ بنیادین مردم‌سالاری و شیوۀ‌ سازماندهی اندیشه‌ها و در پی آن پیشرفت در جهان امروز شناخته شده است.

زرتشت در نظر اندیشمندان

زرتشت در نظر بسیاری از ندیشمندان غربی از احترام ویژه‌ای برخودار است و او را به‌عنوان پیامبر هوشمند، پرتلاش، نیك‌خواه، خیراندیش، مهربان و مهرورز ستوده‌اند. برای مثال، نیچه فیلسوف آلمانی، معتقد است که در سخن زرتشت، شكوهی وجود دارد كه در كمتر سخنی دیده می‌شود. به‌نظر نیچه، در اندیشۀ زرتشت آموزش‌های بزرگی برای زندگی خوب وجود دارد.

درگذشت

بر اساس روایت اساطیری، زرتشت در سن 77 سالگی، در بلخ، پایتخت کیانیان، هنگامی که با 72 تن از یاران خود در آتشکدۀ نوبهار شهر بلخ مشغول نیایش بود، توسط تورانیان محاصره و با شمشیر کشته شد.

یادبود

در ایران، روز ششم فروردین به‌عنوان «روز زرتشت» نام‌گذاری شده است.

منابع

• «آیین درگذشت زرتشت به‌صورت مجازی در یزد برگزار شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ دی ۱۳۹۹ش.
• اخوان اقدم، ندا و دیگران، «زردشت، دین»وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1395ش.
• الهامی، داوود، «زردشت و اوستا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1388ش.
• توفیقی، حسین، «آشنایی با دین زرتشت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1385ش.
• «چرا ششم فروردین روز زرتشت شده است؟»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1398ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 6 اسفند 1401ش.
• راحل، جاوید، «تأثیر آیین زرتشتی بر شکل‌گیری اندیشۀ سیاسی در ایران باستان»، وب‌سایت آریا پرس، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1401ش.
• «زرتشت و آموزه‌های دینی»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 27 دی 1390ش.
• گشتاسب، فرزانه، «زردشتیان»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 24 دی 1398ش.
• «نظر بزرگان جهان در بارۀ زرتشت»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بازدید: 6 اسفند 1401ش.