تقویم هجری قمری

گردش ماه به دور زمین

تقویم هجری قمری، گاه‌شمار رایج در کشورهای اسلامی با مبدأ هجرت پیامبر اسلام.

تقویم هجری قمری، گاه‌شماری است که بر منبای گردش ماه به‌دور زمین و با مبدأ هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه، تنظیم شده و مسلمانان جهان، اعمال دینی و مناسبت‌های مذهبی خود را بر اساس آن برگزار می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

واژۀ عربی تقویم به‌معنای تصحیح و تعدیل‌کردن است و در ادبیات علم نجوم، به اصول و قوانینی گفته می‌شود که برای تنظیم زمان و تطبیق سال حقیقی با سال مجازی ایجاد شده و معادل فارسی آن، «گاه‌شماری» است. این تقویم، به‌اعتبار حرکت ماه به‌دور زمین و محاسبۀ مبدأ تاریخ از هجرت پیامبر اسلام، «هجری قمری»، نام‌گذاری شده ‌است.

تاریخچه

قبل از ظهور اسلام، «گاه‌شمار قمری» در شبه‌جزيرۀ عربستان‌ رایج بود و در دورۀ اسلام|اسلامی، مبدأ آن به هجرت پیامبر خدا، تغییر کرد. بر اساس گزارش‌های تاریخی، این تغییر مبدأ، در دورۀ خلافت عمر بن خطاب و در سال شانزدهم هجرت پیامبر، رسمیت پیدا کرد. برخی داده‌های تاریخی، مبدأ بودنِ هجرت پیامبر را حتی در زمان حیات حضرت محمد، تأیید می‌کند.

مبنای تقویم هجری قمری

تقویم هجری قمری، بر مبنای گردش ماه به‌دور زمین تنظیم شده و یک‌دور چرخش ماه به‌دور زمین، معادل یک ماه قمری است.

مبدأ تقویم هجری قمری

مبدأ این تقویم، سال هجرت پیامبر اسلام، از مکه به مدینه است. پیامبر اسلام، روز دوشنبه، ۱ ربیع‌‌الاول سال اول هجری، مطابق با ۱۳ سپتامبر ۶۲۲م از مکه مهاجرت کرد و روز جمعه، 12 ربیع‌‌الاول همان سال، به مدینه وارد شد.

آغاز ‌سال هجری قمری

آغاز سال گاه‌شمار هجری قمری، اول ماه محرم سال هجرت پیامبر از مکه به مدینه در نظر گرفته شده که حدود 71 شبانه‌روز، پیش از روز هجرت پیامبر و مطابق با 27 تیر سال اول هجری خورشیدی و 16 ژوئیة سال 622 میلادی است.

طول سال هجری قمری

طول سال این گاه‌شمار، 12 ماه هلالی است. سال قمری با ماه «محرم» شروع می‌شود و با ماه «ذی‌الحجه»، پایان می‌یابد.

ماه‌های ‌سال هجری قمری

ماه‌های سال گاه‌شمار هجری قمری عبارتند از: مُحرم، صَفر، ربیِع‌الأول|رَبیِع‌ُالأول، ربیِع‌الثانی|رَبیِع‌ُالثانِی، جمادی‌الأُولی|جُمادَی‌الأُولی، جمادی‌الآخرة|جُمادَی‌الآخِرة، رَجَب، شَعبان، رَمَضان، شوال|شَوّال، ذی‌القعده|ذِی‌القَعدَة و ذِی‌الحَجّة.

تعداد روزها

یک سال قمری، 354 یا 355 روز دارد که ده یا یازده روز از مجموع روزهای سال شمسی، کمتر است.

انواع تقویم هجری قمری

1. هجری قمری هلالی

این نوع تقویم بر محور دیدن هلال ماه، استوار بوده و مبنای احکام اسلامی است. فقها، مدت هر ماه هلالی را از دیدن هلال تا دیدن هلال ماه بعد می‌دانند. سال این تقویم، دوازده ماه است و براي تعداد روزهای ماه، توالي منظمی وجود ندارد. به‌همین دلیل، ممكن است در این تقویم، سه ماه پی‌درپی، 29 روزه و یا 30 روزه باشد. در این تقویم، نوع ماه‌های قمری، حقیقی است نه قراردادی.

2.هجری قمری قراردادی

مبنای این نوع تقویم، قرارداد است که برای استفاده در محاسبات روزمره و به‌دلیل رفع مشکلات ناشی از یک شبانه‌روز اختلاف در تقویم هجری قمری هلالی، ابداع شده است. مبدأ سال، تعداد و نام ماه‌های این تقویم، با گاه‌شمار هجری قمری هلالی تفاوتی ندارد. اندازۀ شبانه‌روز ماه‌های این تقویم، به‌صورت قراردادی و یک‌درمیان، ۳۰ و ۲۹ شبانه‌روز در نظر گرفته شده است. برای مثال: ماه محرم ۳۰، ماه صفر ۲۹، ماه ربیع‌الاول ۳۰، تا ‌آخر 12 ماه.

اهمیت

تقویم هجری قمری، در فرهنگ و سبک‌ زندگی اسلامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا این تقویم، گاه‌شمار رسمی، مبنای کارهای روزمره و ثبت رویداهای تاریخی و سیاسی در تمام کشورهای اسلامی بوده است. همچنین، اعمال دینی مانند حج، روزه، عیدها، جشن‌ها و سوگواری‌های مذهبی، بر مبنای این تقویم تنظیم شده است.

ویژگی‌ها

1. گاه‌شمار هجری قمری، تقویم دینی مسلمانان جهان است.
2. فهم و تنظیم این تقویم، نسبت به تقویم هجری شمسی، آسان‌تر است.
3. تقویم‌های مختلف جهان، واحد زمانی هفته را از این تقویم گرفته است.
4. نخستین تقویم‌های مورد اسفتادۀ بشر، بر مبنای گردش قمر به‌دور زمین بوده است.

مناسبت‌های مهم

2. میلاد پیامبر اسلام و هفتۀ وحدت

میلاد پیامبر اسلام به‌اعتقاد اهل سنت در دوازدهم‌ ربیع‌الاول‌ و به‌روایت شیعیان‌ در هفدهم‌ این‌ ماه‌ است. فاصلۀ میان این دو تاریخ، به‌عنوان «هفتۀ وحدت» نامیده شده که از مهم‌ترین مناسبت‌های تقویم قمری است.

2. مراسم حج

آیین حج که یک مراسم باشکوه عبادی و سیاسی است، از بزرگ‌ترین آیین‌های دینی در جهان است که هر سال تکرار می‌شود و مسلمانان از تمام فرقه‌های اسلامی در آن شرکت می‌کنند.

3. حادثۀ عاشورا

شهادت امام حسین در دهم (عاشورا) ماه محرم سال 61ق که امام خمینی از آن به‌ «رمز بقای اسلام» تعبیر کرده، از مناسبت‌های مهم و تأثیرگذار تقویم هجری قمری است. اهمیت این رویداد و تجلیل باشکوه، جهانی و هرسالۀ آن در ماه محرم و صفر، موجب شد که امام خمینی این دو ماه را ماه «برکت اسلامی» و «زنده‌ماندن اسلام»، بنامد.

4. ماه‌های حرام

چهار ماه ذی‌القعده، ذی‌الحجه، محرم و رجب در تقویم هجری قمری، به ماه‌های «حرام» مشهورند که جنگ در این ماه‌ها حرام بوده و دیۀ قتل نیز در این ماه‌ها، بیش از ماه‌های دیگر است.

تقویم هجری قمری در افغانستان

در افغانستان از زمان «احمدشاه ابدالی» تا حدود 170 سال بعد، گاه‌شمار هجری قمری تقویم رسمی این کشور بود. در سال 1301ش‌، گاه‌شمار هجری شمسی، توسط امان‌الله خان‌، تقویم رسمی افغانستان شد. در سال 1375ش، استفاده از تقویم هجری شمسی توسط طالبان ممنوع شد و تقویم هجری قمری رسمیت پیدا کرد. بعد از شکست طالبان در سال 1380ش و حاکمیت نظام جمهوری اسلامی، تقویم هجري‌ شمسي‌ دوباره تقویم رسمی افغانستان شد. در حال‌حاضر، تقویم هجری قمری توسط طالبان، به‌عنوان تقویم رسمی افغانستان استفاده می‌شود.

منابع

• «تاریخ تقویم در ایران و كشورهای اسلامی ـ گاه‌شماری در كشورهای عربی» وب‌سایت مرکز تقویم دانشگاه تهران، تاریخ بازدید: 27 دی 1401ش.
• «تاریخ تقویم در ایران و كشورهای اسلامی ـ گاه‌شماری در دیگر كشورهای حوزۀ‌ تمدن‌ اسلامی»، وب‌سایت مرکز تقویم دانشگاه تهران، تاریخ بازدید: 27 دی 1401ش.
• «تاریخ رسمی کشورهای اسلامی»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 10 دی 1390ش.
• «تقویم»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 27 دی 1401ش.
• «در مورد حج در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، خبرگزاری تابناک، تاریخ بازدید: 27 دی 1401ش.
• «سال قمری چند روز است؟ آیا تعداد روزهای یک سال قمری با سال‌های قمری دیگر تفاوت دارد؟ در صورت تفاوت چه باید کرد؟»، وب‌سایت اسلام کوئست، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1400ش.
• صیاد، محمدرضا، «مدل‌سازی ریاضی برای استخراج تقویم هجری قمری قراردادی»، مجله تخصصی تاریخ علم، پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، شمارۀ اول، پاییز 1382ش.
• «طالبان تاریخ تقویم افغانستان را هم تغییر داد»، وب‌سایت روزنامۀ دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 7 فروردین 1401ش.
• قاسملو، فرید، «تقویم»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 27 دی 1401ش.
• «کدام تقویم بهتر است، شمسی، قمری یا ترکیبی؟»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اسفند ۱۳۹۶ش.
• «ماه محرم و صفر، ماه زنده‌ماندن و زنده‌نگهداشتن اسلام»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1397ش.
• «ماه‌های حرام»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 27 دی 1401ش.
• «میلاد پیامبر اکرم و هفته وحدت»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1397ش.
• «هجرت پیامبر اسلام به مدینه»، وب‌سایت دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 27 دی 1401ش.