جنگ
جنگ؛ کنش خشونت‌آمیز سازمان‌یافته با اهداف سیاسی.
جنگ، ستيز خشن و منظم بين دو يا چند اجتماع مستقل یا بين گروه‌هاي سازمان‌يافته است. جنگ همراه با تكامل اجتماعي جوامع بشري و پابه‌پاي تحولات سياسي ـ اقتصادي، علت‌ها، انگيزه‌ها، گونه‌ها و اهداف متفاوتی یافته است؛ بر اساس هدف، به جنگ‌هاي عادلانه و ناعادلانه؛ بر مبناي مقياس‌هاي جغرافيايي، به جنگ‌هاي محلّي، منطقهاي، فرامنطقهاي و جهاني (عمومي)؛ با توجه به انضباط و تاكتيك، به جنگ‌هاي منظم (كلاسيك) و نامنظم (چريكي)؛ بر اساس سطح جغرافيايي، به جنگ‌هاي دريايي، هوايي و زميني و بر اساس قلمرو، به جنگ‌هاي داخلي و خارجي تقسيم ميشود. معناشناسی جهاد در آموزه‌های اسلامی، در بخشی از موارد با مفهوم جنگ، مشترک است و در بعضی موارد متفاوت است.
مفهوم‌شناسی
جَنگ به معنای آشوب، پرخاش، پیکار، دشمنی، رزم و نبرد، ریشه در فارسی پهلوی دارد.[۱] تعریف اصطلاحی جَنگ در پیوستاری از یک فرصت مطلوب تا یک ابزار بیهوده و معضل بزرگ در نوسان است. در بسیاری از تعاریف، جنگ یک کنش خشونت‌آمیز معرفی شده است. به‌اعتقاد پژوهشگران، ویژگی‌های دیگری لازم است تا مفهوم جنگ از دعواها و نزاع‌های فردی و گروهی متمایز شود. مسلحانه‌بودن، قاعده‌مندی و رویارویی گروه‌های سازمان‌یافته با اهداف سیاسی، مولفه‌های دیگری است که برای یک جنگ لازم است.[۲]
گونه‌شناسی تحولی جنگ
تاکید بر نسل‌های متفاوت جنگ، اولین‌بار توسط کارشناسان ارتش آمریکا در سال 1989میلادی مطرح شد. آنها با رویکرد دیالکتیکی، چهار نسل را در جنگ‌های بشر شناسایی کردند که هر یک با تکیه بر پیشرفت فناوری، نوآوری تسلیحاتی و تدابیر نظامی، نسل قبلی را کنار زده و باعث تحول در جنگ شده‌اند.[۳] امروزه پنج نسل از جنگ، مورد توجه کارشناسان است.
نسل اول جنگ
تاکتیک خط و ستون، استفاده از سلاح‌های بدون خان، نیروی نظامی انبوه، یونیفرم (لباس یک شکل) نظامی، احترام نظامی و انضباط خشک و بی‌چون‌وچرای سربازان، از ویژگی‌های نسل اول جنگ محسوب می‌شود. این نسل بین سال‌های 1648میلادی تا 1860میلادی جریان داشت.[۴]
نسل دوم جنگ
با نوآوری تسلیحاتی و دستیابی به سلاح‌های خان‌دار، مسلسل، آتش غیرمستقیم و سیم‌های خاردار نسل دوم جنگ مبتنی بر تاکتیک آتش و حرکت متولد شد. در این نسل قدرت آتش انبوه جایگزین نیروی نظامی انبوه شد. این نسل بیشتر مرهون فناوری‌های نظامی به‌ویژه توپخانه و هواپیمای بمب‌افکن و توان اقتصادی کشورها در تولید انبوه این جنگ افزارها بود.[۵]
نسل سوم جنگ
ظهور نسل سوم جنگ مرهون طراحی حملات برق‌آسا توسط آلمان‌ها بود. این نسل بر خلاف نسل دوم، بیشتر بر تدابیر نظامی تکیه داشت. سرعت، غافل‌گیری و ایجاد سردرگمی فیزیکی و ذهنی دشمن یا فروپاشی روانی دشمن و قطع ارتباط با عقبه و در نهایت از هم پاشیدن نیروهای خط مقدم مهم‌ترین مولفه‌های نسل سوم جنگ به‌شمار می‌رود. هم‌چنین کاهش نظم و انضباط شدید حاکم بر فرهنگ نظامی و اولویت‌بخشی به ابتکار عمل در برابر اطاعت صِرف از دستورات نظامی از دیگر ویژگی‌های بارز نسل سوم جنگ محسوب می‌شود.[۶]
نسل چهارم جنگ
مجموعه ویژگی‌های نسل‌های گذشته جنگ به‌علاوه پیشرفت‌های فناورانه در حوزه نظامی نظیر مهمات هدایت‌شونده، سلاح‌های انفرادی پیشرفته، خودروهای بدون سرنشین، مشاهده و دستیابی به اطلاعات دقیق‌تر از فضای نبرد به‌وسیله سکوهای فضاپایه و ماهواره‌های جاسوسی، زمینه شکل‌گیری نسل چهارم جنگ را فراهم کرد. استفاده حرفه‌ای از رسانه‌ها به‌منظور تحت تاثیر قراردادن افکار عمومی داخلی و خارجی از دیگر ارکان نسل چهارم جنگ به‌حساب می‌آید.[۷]
نسل پنجم جنگ
آنچه امروزه با عنوان جنگ شناختی مطرح است، در گذشته به عنوان بخشی از تکنیک‌های جنگی و عملیات روانی به منظور تضعیف روحیه و سست‌کردن اراده نیروهای دشمن و نهایتاً شکست‌دادن او به‌شمار می‌رفت. رفته‌رفته با پیشرفت‌های تکنولوژیکی و اطلاعاتی، خود عملیات روانی و مدیریت اطلاعات بر علیه دشمن تبدیل به نوع مستقلی از جنگ شده است. از این‌رو جنگ شناختی به معنای هدف قراردادن قوه شناخت و اثرگذاری بر نگرش‌ها، باورها، عقاید، اهداف و ارزش‌های جامعه هدف از طریق مدیریت ادراک به‌منظور ایجاد تغییر در مخاطبان تا مرز همسو شدن آنها با اهداف و دستیابی به منافع مورد نظر است.[۸] در جنگ شناختی به جای اینکه مخاطب با تهییج احساسات و عواطف، به‌یکباره و فوری وادار به واکنش شود، در فرایندی مدیریت شده قرار می‌گیرد تا نگرش وی نسبت به مسائل اساسی نظیر اعتقادات و باورها، خانواده، مناسبات اجتماعی و سیاسی، الگوی رفتاری، شیوه زندگی و ایده حاکمیت به‌صورت کاملاً نامحسوس و خزنده تحت تأثیر قرار گیرد.[۹]
نظریه‌های جَنگ
اندیشمندان نظامی چرایی پدیداری جنگ‌ها را متناسب با هر عصری و تابع شرایط و پیش‌فرض‌های خاص می‌دانند. دیدگاه روانشناختی، بیشتر بر مسائل فردی، متمرکز است. در این دیدگاه، جنگ ابزاری است که فرد به خاطر نارضامندی‌ها و ناکامی‌ها با هدف تخلیه گسترده خشم خود راه می‌اندازد. با نگاه تکاملی، جنگ در نتیجه رقابت بر سر قلمرو، منابع غذایی و رقابت جنسی رخ می‌دهد. نظریه اقتصادی جنگ، دستیابی به منابع طبیعی، مواد اولیه ارزان و پایدار، نیروی کار و بازارهای جدید را عمده‌ترین دلایل آغاز جنگ‌ها بر می‌شمارد. در این دیدگاه، هدف اصلی، تولید ثروت و قدرت بیشتر است. دیدگاه اقتصادی جنگ، تا حدود زیادی به دیدگاه مارکسیست‌ها نزدیک است. دیدگاه جمعیت‌شناختی جنگ نیز با دو دیدگاه نظریه‌های مالتوسی و نظریه‌های تورم جوانی جمعیت به تبیین چرایی جنگ‌ها پرداخته‌اند. نظریه‌های مالتوسی، افزایش جمعیت و کمبود منابع را دلیل اصلی بروز جنگ‌ها معرفی می‌کنند و در دیدگاه تورم جوانی جمعیت، فراوانی جمعیت مردان جوان در هرم جمعیتی و فقدان شغل‌های دائمی را زمینه‌ساز خشونت و جنگ می‌دانند؛ بر این اساس، وقتی 30 تا 40 درصد مردان در سن نزاع (15-29 سال) قرار داشته باشند، این اتفاق می‌افتد.[۱۰]
انواع جنگ
جنگ‌ها به دو دوره قبل و بعد از جنگ سرد قابل تقسیم است. قبل از جنگ سرد، طرف‌های مهاجم غالباً میل به رویارویی سخت داشتند؛ اما با ورود به دنیای مدرن، طرفین متخاصم، ضمن دوری از مواجهۀ مستقیم، متغیرهای جدیدی به عرصه رقابت و کشمکش وارد کردند که منجر به کاهش هزینه‌ها و خسارات در جنگ شد. این نوآوری با گسترش و فراگیرشدن اینترنت و با تکامل تلفن همراه، رایانه ها و شبکه‌های اجتماعی موجب شد تا مفهوم جنگ به‌کلی با گذشته تغییر کند. جنگ روانی، جنگ اطلاعاتی، جنگ الکترونیک و جنگ سایبری نمونه‌هایی از روش جدید تقابل به‌شمار می‌روند. در همه این جنگ‌ها بهره‌مندی از تاکتیک‌های غیرنظامی یا استفاده از فناوری دیجیتال و دانش‌پایه بودن، وجه تمایز با جنگ‌های سنتی است.[۱۱] در جنگ شناختی از تکنیک‌ها و ظرفیت جنگ‌های روانی، اطلاعاتی، الکترونیک و سایبری استفاده می‌شود.
جنگ روانی
جنگ روانی اگرچه اصطلاحی مدرن می‌نماید اما همزاد مفهوم جنگ و پیشینه‌ای به درازای تاریخ بشریت دارد. این جنگ کوششی نظام‌مند و برنامه‌ریزی شده برای تخریب یا تضعیف روحیۀ حریف یا دشمن است که با تکنیک‌هایی نظیر شایعه‌سازی، تبلیغات هدفمند، برچسب‌زنی، اهریمن‌سازی، ترور شخصیت و تفرقه‌افکنی به پیش می‌رود. جنگ روانی، در تمامی جنگ‌ها، یک بخش مهم از برنامۀ حمله یا دفاع را تشکیل می‌دهد[۱۲] و مجموعه‌ای از اقدامات سلبی و ایجابی است که اصول و مبانی تصمیم‌گیری و یا الگو و سیاست رفتاری مخاطب را با استفاده از ابزارهای غیرکشنده -به‌صورت مستقیم- و یا ابزارهای کشنده -به صورت غیرمستقیم- در فضای مبتنی بر تعارض یا اختلاف منافع، تحت تأثیر قرار می‌دهد و او را نسبت به تغییر رفتار متناسب با منافع درخواستیِ مهاجم، مجبور، قانع یا توجیه می‌کند.
جنگ اطلاعاتی
پیشرفت‌ها و دگرگونی‌های اساسی در حوزه اطلاعات و اطلاع‌رسانی نظیر سرعت فوق‌العاده پردازش اطلاعات، انتشار در گستره جهانی و تبادل بین‌المللی و آزاد محتوا منجر به انقلاب در حوزه اطلاعات شد. اطلاعات، از نیازهای مهم در جنگ‌ها به‌شمار می‌رود و انقلاب اطلاعات، در حوزه نظامی و دفاعی نسل جدیدی از جنگ‌های مدرن را با عنوان جنگ اطلاعاتی پدید آورد. پیشینه جنگ‌های اطلاعاتی به اواخر دهه 1980م باز می‌گردد که به‌کارگیری گسترده و پردازش پیچیده اطلاعات، سیستم‌های اطلاعاتی دشمن را مورد حمله قرار می‌داد. جنگ اطلاعاتی، مجموعه عملیات به‌منظور دستیابی به برتری اطلاعاتی از رهگذر تخریب اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی دشمن و منحرف کردن او در اقدامات و تصمیم‌گیری‌ها است. در جنگ اطلاعاتی، پنج مرحله شامل نفوذ، بهره‌برداری، تخریب اطلاعات، انهدام سامانه‌های اطلاعاتی و انهدام زیرساخت‌های حیاتی و حساس، انجام می‌شود.[۱۳]
جنگ الکترونیک
آغاز این جنگ به دهۀ 1990م و اختراع ارتباطات بی‌سیم بر می‌گردد و مقدمه جنگ سایبری به‌شمار می‌رود. این جنگ به صورت مستقیم با افکار عمومی سروکار ندارد. جنگ الکترونیک مجموعه تکنیک‌هایی است که منجر به ساخت تجهیزات با توانایی ردیابی، جستجو، شناسایی، پارازیت‌سازی و مقابله الکترونیک می‌شوند. اختلال در رادارها و عملیات ضد شناسایی، رمزنگاری به‌منظور حفاظت از داده‌های خودی و انتقال حفاظت‌شده اطلاعات، هک و ایجاد اختلال در سامانه‌های اطلاعاتی دشمن و تحریم اطلاعات با هدف تضعیف و تحمیل اراده به دشمن از انواع جنگ‌های الکترونیک به‌حساب می‌آید.[۱۴]
جنگ سایبری
بستر جنگ سایبری هر سامانه واقعیت مجازی است که در بر گیرنده مجموعه‌ای از رایانه‌های متصل به اینترنت و شبکه هایی (نظامی و غیرنظامی) باشد که اطلاعات را به اشتراک می‌گذارند. در واقع جنگ سایبری در جهانی مصنوعی و ساخته دست بشر اتفاق می‌افتد. این جنگ مجموعه اقدامات آفندی غیرمتحرکی است که به منظور کسب برتری اطلاعاتی از طریق اثرگذاری بر سامانه‌های اطلاعاتی و شبکه‌های رایانه‌ای دشمن اتخاذ می‌گردد. اختلال در نظام اقتصادی، اختلال در زیرساخت‌ها، افشای مسائل خصوصی، اختلال در شبکه‌های رایانه‌ای، خرابکاری، جاسوسی و حملات غافلگیرکننده از انواع حملات سایبری به‌شمار می‌رود. انواع بدافزارها و فیشینگ از ابزارهای حملات سایبری هستند.[۱۵]
جنگ شناختی
آنچه امروزه با عنوان جنگ شناختی مطرح است، در گذشته به‌عنوان بخشی از تکنیک‌های جنگی و عملیات روانی به‌منظور تضعیف روحیه و سست‌کردن اراده نیروهای دشمن و نهایتاً شکست‌دادن او به‌شمار می‌رفت. رفته‌رفته با پیشرفت‌های تکنولوژیکی و اطلاعاتی، خود عملیات روانی و مدیریت اطلاعات علیه دشمن تبدیل به نوع مستقلی از جنگ شده است. از این منظر، جنگ شناختی به معنای هدف قراردادن قوۀ شناخت و أثرگذاری بر نگرش‌ها، باورها، عقاید، اهداف و ارزش‌های جامعۀ هدف از طریق مدیریت ادراک به‌منظور ایجاد تغییر در مخاطبان تا مرز همسو شدن آنها با اهداف و دستیابی به منافع مورد نظر است.[۱۶] در جنگ شناختی به جای اینکه مخاطب با تهییج احساسات و عواطف، به‌یکباره و فوری وادار به واکنش شود، در فرایندی مدیریت شده قرار می‌گیرد تا نگرش وی نسبت به مسائل اساسی نظیر اعتقادات و باورها، خانواده، مناسبات اجتماعی و سیاسی، الگوی رفتاری، شیوه زندگی و ایده حاکمیت به‌صورت کاملاً نامحسوس و خزنده تحت تأثیر قرار گیرد.[۱۷]
جنگ در آموزه‌های اسلامی
آموزه‌های اسلامی، جنگ را به‌عنوان یک واقعیت در زیست اجتماعی انسان پذیرفته است[۱۸] با این وجود قوانین و مقرراتی را برای آن در نظر گرفته است. در آیات قرآن، واژه‌های «حَرب»، «مُحاربة» و «قِتال»، بار معنایی خنثی دارند؛ اصطلاح «سَفک دَم» دارای بار ارزشی منفی و «جهاد» برخوردار از بار ارزشی مثبت است.[۱۹] قرآن، جنگ‌ها را در دو دسته جنگ‌های حق و جنگ‌های باطل قرار داده است. جنگ‌های حق با عناوین «جهاد» و «قِتال فی سبیل الله» و جنگ‌های باطل با عنوان «قتال فى سبیل الطاغوت» نامیده شده‌اند.[۲۰] با این مبنا، هشت نوع جنگ در قرآن متمایز شده است؛ جنگ با کفار،[۲۱] جنگ با مشرکان،[۲۲] جنگ با منافقان،[۲۳] جنگ با اهل کتاب،[۲۴] جنگ با اهل بَغی،[۲۵] جنگ برای رهایی مومنان،[۲۶] جنگ دفاعی و جنگ قصاصی یا مقابله به‌مثل.[۲۷] در یک تقسیم‌بندی قرآنی دیگر، جنگ به دو گونه ابتدایی و دفاعی تقسیم می‌شود.[۲۸]
در آموزه‌های اسلامی قواعد و مقرراتی را برای جنگ برشمرده‌اند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- آغازگر حمله نبودن در صحنه نبرد،
- پرهیز از بی‌احترامی به اجساد دشمنان و منع مثله کردن آنها،
- پرهیز از کشتن سالخوردگان و زنان و کودکان و دیوانگان،
- حفظ حرمت اسیران،
- خودداری از مسموم کردن آب و طبیعت مورد استفاده دشمن و محروم نساختن وی از آب،
- اجتناب از قطع درختان،
- نکشتن حیوانات،
- آلوده نکردن آب یا غذای دشمن ،
- پرهیز از خیانت کردن به دشمن.[۲۹]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، واژه جنگ.
- ↑ جبلی و حسینی، جنگ‌شناسی: مفاهیم و نظریه‌ها، 1389ش، ص12.
- ↑ محمدی نجم، جنگ‌شناختی: بعد پنجم جنگ، 1389ش، ص19.
- ↑ محمدی نجم، جنگ‌شناختی: بعد پنجم جنگ، 1389ش، ص19.
- ↑ محمدی نجم، جنگ‌شناختی: بعد پنجم جنگ، 1389ش، ص20.
- ↑ محمدی نجم، جنگ‌شناختی: بعد پنجم جنگ، 1389ش، ص22.
- ↑ محمدی نجم، جنگ‌شناختی: بعد پنجم جنگ، 1389ش، ص27.
- ↑ جمعی از نویسندگان، جنگ نرم و وضعیت کنونی ما، 1395ش، ص88.
- ↑ گرجی و دیگران، «عمده‌ترین روشهای نفوذ راهبردی دشمن در نظام دینی»، 1399ش، ص47.
- ↑ «روان‌شناسی جنگ»، وبسایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1401ش.
- ↑ رودخانی و روحی، «جایگاه جنگ شناختی در میان جنگ‌های نوین»، 1401ش، ص21.
- ↑ رودخانی و روحی، «جایگاه جنگ شناختی در میان جنگ‌های نوین»، 1401ش، ص22.
- ↑ کلهر، «جنگ اطلاعاتی و نقش آن در جنگ آینده»، 1379ش، ص29.
- ↑ رودخانی و روحی، «جایگاه جنگ شناختی در میان جنگ‌های نوین»، 1401ش، ص25
- ↑ رودخانی و روحی، «جایگاه جنگ شناختی در میان جنگ‌های نوین»، 1401ش، ص31.
- ↑ جمعی از نویسندگان، جنگ نرم و وضعیت کنونی ما، 1395ش، ص88.
- ↑ گرجی و دیگران، «عمده ترین روشهای نفوذ راهبردی دشمن در نظام دینی»، 1399ش، ص47.
- ↑ سوره بقره، آیه 30.
- ↑ مصباح یزدی، جنگ و جهاد در قرآن، 1382ش، ص24.
- ↑ سوره نساء، آیه 76.
- ↑ سوره فرقان، آیه 52.
- ↑ سوره توبه، آیه 36.
- ↑ سوره تحریم، آیه 66.
- ↑ سوره محمد، آیه 4.
- ↑ سوره حجرات، آیه 9.
- ↑ سوره نساء، آیه 75.
- ↑ سوره بقره، آیه 194.
- ↑ مصباح یزدی، جنگ و جهاد در قرآن، 1382ش، ص140.
- ↑ دانشنامه ویکی‌فقه، مدخل جنگ.
منابع
- قرآن
- جمعی از نویسندگان، «جنگ نرم و وضعیت کنونی ما»، فصلنامه مرکز پژوهش‌های علوم انسانی صدرا، ش5، س1495ش.
- رودخانی، میثم و روحی، مجید، «جایگاه جنگ شناختی در میان جنگ های نوین»، فصلنامه راهبرد سیاسی، س6، ش21، 1401ش.
- «روان‌شناسی جنگ»، وبسایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1401ش.
- صدوقی، مرادعلی، تکنولوژی اطلاعاتی و حاکمیت ملی، تهران، وزارت امور خارجه، 1381ش.
- عميد، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، اَشجَع، 1389ش.
- کاوه جبلی، علیرضا و حسینی، حسین، جنگ‌شناسی: مفاهیم و نظریه‌ها، تهران، دانشگاه جامع امام حسین، 1389ش.
- کلهر، رضا، «جنگ اطلاعاتی و نقش آن در جنگ آینده»، مجله سیاست دفاعی، ش32، 1379ش.
- گرجی، مهدی و دیگران، «عمده‌ترین روشهای نفوذ راهبردی دشمن در نظام دینی»، فصلنامه نامه الاهیات، ش52، س13، 1399ش.
- محمدی نجم، سیدحسین، جنگ شناختی: بعد پنجم جنگ، دانشگاه جامع امام حسین، 1389ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، جنگ و جهاد در قرآن، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1382ش.