دیه

دیه؛ مقرر شدن مالی در شرع اسلام برای جنایت غیر عمدی و یا جنایت عمدی که قصاص ندارد.

مفهوم‌شناسی

دیه، واژه‌ای عربی است که در فارسی به آن، خون‌بها می‌گویند و در اصطلاح فقه اسلامی به مالي گفته می‌‌شود كه در صورت وقوع جنايت بر نفس و يا كمتر از آن بر اعضاي بدن يا ايراد جرح، بايد به فرد آسیب‌دیده پرداخت شود. پرداخت دیه، گاهی مجازات اصلی و گاهی جایگزین قصاص است. به‌صورت کلی، در جنایات غیرعمدی وارد بر جسم و جان انسان، دیه تعلق می‌گیرد. در جنایات عمدی، اصل اولیه بر قصاص است ولی در مواردی که امکان قصاص وجود ندارد یا شخص آسیب‌دیده بر پرداخت دیه توافق نماید، با شرایطی دیه پرداخت می‌شود. همچنین اگر جنایت، خطایی محض باشد، مسئولیت پرداخت دیه بر عهدۀ خویشاوندان مرد نَسبی پدر و مادری یا پدری است. در فقه اسلامی به این گروه، «عاقله» می‌گویند. مقدار این غرامت‌ها در فقه اسلامی مشخص شده است، اما فرد آسیب‌دیده یا اولیای او می‌توانند از لحاظ مقدار با شخص خطاکار صلح کنند. غرامت جنایتی که در فقه اسلامی، مقداری برای ان تعیین نشده، در اصطلاح فقها، «أرش» نامیده می‌شود؛ مقدار این دیه، توسط قاضی و بر اساس نوع و کیفیت جنایت تعیین می‌شود. قرآن کریم در آیه 92 از سوره نساء به مواردی از ديه اشاره کرده است و در فرهنگ مسلمانان، مخالفت با آن، مخالفت با قانون صريح خداوند است. مادۀ 15 قانون مجازات اسلامی، ديه را مالي می‌داند كه از طرف شارع، براي جنايت تعيين شده است. امروزه یکی از مسائل مهم دادگاه‌های كيفري، دیه است. در سال 1371ش كتاب ديات كه در آن اقسام، مقادير و احكام ديه آمده، بازنویسی شد. فقیهان مسلمان تا کنون، كتاب‌هاي بسياري پيرامون ديه، نوشته و حکم جنایت بر هر جزء از بدن انسان را بیان کرده‌اند؛ از جمله این کتاب‌ها: شرايع از محقق حلي؛ لمعه و شرح آن از شهيد اول و شهيد ثاني؛ جواهر الكلام از محمدحسن نجفی و تحريرالوسيله از امام خميني است.

پیشینه

از دیرباز به دلیل توجه به ارزش انسان، در میان ملل و ادیان جبران خسارت مالی امری شایع بوده و در موارد بسیاری، انتقام‌گیری (قصاص) جای خود را به گرفتن غرامت مالی می‌داد. در این موارد معمولا طبقۀ افراد، میزان دیۀ افراد را مشخص می‌کرد. در تورات و انجیل نیز دربارۀ دیه سخن گفته شده است. آئین اسلام نیز نظام حقوقی قبایل جزیرة العرب را در حوزه دیه و قصاص، پالایش کرد.

انواع دیه

در جمهوری اسلامی ایران، دیه در شرایط مختلف و بر اساس قانون مجازات اسلامی به انواع مختلفی تقسیم شده است:

• دیه قتل: یک دیه کامل است و هر ساله توسط قوه قضاییه مبلغ آن، اعلام می‌شود.
• دیه منافع اعضا: در صورتی که مجرم اعمالی انجام دهد که باعث از بین رفتن حواس (بینایی، شنوایی، بویایی، بساوایی و گویایی) دیگری شود، دیه منافع آن عضو پرداخت می‌شود.
• دیه جراحت: در صورتی که جراحت وارده مانند کبودی یا تورم باشد تعیین مبلغ آن بر اساس میزان جراحت و به تشخیص پزشکی قانونی صورت می‌گیرد.
• دیه اعضای بدن: غرامت اعضایی که فقط یک عدد در بدن انسان وجود داشته باشد، یک دیه کامل است؛ اما دیه از بین رفتن عضوی که از آن دو عدد وجود داشته باشد، نصف یک دیه کامل است.

همچنین رفتاری که باعث ایجاد آسیب به طرف مقابل می‌شود در سه حال اتفاق می‌افتد:

• عمد: آسیبی که با قصد و اختیار وارد شود. بنا بر آموزه‌های اسلامی، فرد آسیب‌دیده به میزان آسیب‌دیدگی می‌تواند تلافی کند یا دیه دریافت نماید.
• شبه‌عمد: مجرم قصد آسیب‌رساندن را دارد ولی قصد او همان فعلی که مرتکب شده، نیست. مانند کسی که برای ادب‌کردن فردی را می‌زند و او در اثر این ضربه می‌میرد.
• خطای محض: از روی خطا و بدون قصدی، منجر به آسیب‌رساندن طرف مقابل می‌شود.

ماهیت دیه

دیه در فقه و حقوق اسلامی، به‌صورت توأمان دارای ماهیت جزایى و جبرانى است؛ یعنی دیه، هم مجازاتى است که باعث می‌شود انسان مراقب رفتارش باشد تا مرتکب خطایی نگردد و هم جبران خسارت مالى است.

حکمت دیه

دیه، از مهم‏ترین احکام فقه و حقوق اسلامى است و از جنبه‏هاى گوناگون مورد توجه فقیهان، مفسران و حقوق‌دانان اسلامى قرار گرفته است. بر اساس آموزه‌های اسلامی، خون‏بهاى واقعى انسان، قابل محاسبه نیست؛ قرآن نیز قتل یک نفر را همسان قتل همه انسان‏ها دانسته است. بر این اساس، در فقه اسلامی برای شرایط مختلف اجتماعی، دیه دارای احکام متفاوتی است؛ مانند تفاوت دیه زن و مرد، تساوی دیه اعضا با دیه انسان و برابری دیه جنین، طفل، جاهل و فاسق با انسان کامل. همچنین در صورتی که قتل در یکی از ماه‌های حرام (رجب، ذی‌القعده، ذی‌الحجه و محرم (یا در حرم مکه صورت بگیرد، دیه نسبت به مقدار اصلی افزایش می‌یابد (تغلیظ دیه). از این منظر، جنسیت انسان، نقشی در تعیین میزان دیه ندارد. با این وجود در آخرین بازنگری قانون مجازات اسلامی در ایران راهکارهایی برای جبران تفاوت بین دیه زن و مرد در نظر گرفته شده است و در سال 1392ش مقرر شد مابه التفاوت میزان دیه مرد و زن از صندوق تأمین خسارت‌های بدنی پرداخت ‌شود.

دیه در ایران باستان

در دوران کهن احکامی دربارۀ دیه و قصاص وجود داشته که در قانون‌نامۀ حمورابی و قوانین ایران باستان به آنها اشاره شده است. خونْ‌بَس یا خون‌بست؛ نوعی دیه و قانون عرفی برای رفع اختلاف و گذشت از قصاص و انتقام در میان جوامع سنتی و ایجاد صلح و آشتی میان دو طایفه بوده است. این رسم میان ایلات و عشایر بسیار کاربرد داشت. در فرآیند خون‌بس، معمولاً زنانی از طایفه قاتل به عقد مردانی از طایفه مقتول درمی‌آمدند. به زنی که در این فرآیند، وسیلۀ خون‌بس می‌شد و دو طایفه را با هم فامیل می‌کرد، «فصیله» می‌گفتند. امروزه این رسم منسوخ شده و آداب و رسوم دیگری جایگزین آن شده است.

منابع

• «ارش»، در سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
• حاجی‌زاده، محبوبه، «خون‌بس»، در دایره المعارف فارسی، تاریخ درج مطلب: 3 آذر 1400ش.
• «خون‌بس»، در خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 3 شهریور 1399ش.
• «دیه»، در سایت عدل ایرانیان، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
• «دیه»، در سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
• «دیه انسان»، در سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 19 تیر 1401ش.
• «دیه زن»، در پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
• رئیس‌زاده، محمد، «دیه»، در دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 22 تیر 401ش.
• کریمی، حمید، «بررسی حکمت تفاوت دیه نفس و اعضای زن و مرد در فقه شیعه»، مجله مطالعات زنان، شماره 15، 1386ش.
• «ماهیت دیه»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 18 تیر 1401ش.
• معظمی گودرزی، اسدالله، «دیه»، در دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: 17 تیر 1401ش.
• میرمدرس، سیدموسی، «مفهوم و ماهیت دیه از منظر فقه و حقوق اسلامی»، مجلۀ فقه، شماره 77، مهر 1392ش.
• نامیان، فاطمه و دیگران «خون‌بس در فرهنگ سنتی ایران: تحلیل کارکردگرایانه از منظر دورکیم»، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 60، بهار 1399ش.