ساسانیان

ساسانیان؛ سلسلۀ حکومتی مقتدر و اثرگذار در فرهنگ و تمدن و هویت ایرانی.

ساسانیان، نظام حکومتی ایرانی در اواخر عهد باستان بود که به مدت چهار قرن بر مناطق وسیعی از آسیای غربی حکومت کرد و یکی از قدرت‌های اصلی جهان در آستانه ظهور اسلام بود. تمرکز سیاسی، اقتصاد قوی، نوآوری‌های اجتماعی و توسعۀ فعالیت‌های فرهنگی و علمی این امپراتوری، الگوی حکومت‌داری و توسعه برای دولت‌های اسلامی قرار گرفت؛ اما از سوی دیگر، عوامل گوناگون فرهنگی و اجتماعی، از جمله نارضایتی مردم، آیین‌ها و رسوم تبعیض‌آمیز و همچنین جذابیت دین اسلام، باعث فروپاشی امپراتوری ساسانی شد. در این میان، به‌دلیل استحکام فرهنگی و تمدنی ایران، هویت ایرانی برخلاف کشورهای دیگر در هویت عربی استحاله نشد، بلکه ایرانیان عناصر هویت اسلامی را با صافی عقلانیت از عناصر هویت عربی جدا ساختند و سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی را پایه‌گذاری کردند.

معرفی

ساسانیان امپراتوری بزرگ و مقتدر ایرانی است که با پیروزی «اردشیر بابکان» بر «اردوان پنجم» آخرین پادشاه اشکانی از سال 224 میلادی آغاز شد و تا 651م به مدت 427 سال بر ایران حکومت کرد. بعد از اردشیر، 31 پاشاه دیگر ساسانی به قدرت رسیدند که از میان آنها، شاپور دوم، خسرو اول، انوشیروان و خسرو پرویز ساسانی، معروف‌تر هستند. اوج قدرت ساسانیان در دورۀ شاپور دوم ساسانی رقم خورد. وسعت جغرافیایی این دودمان حکومتی در سال‌های 603-628م از مصر و شام بزرگ گرفته تا یمن، سواحل غربی خلیج فارس، میانرودان و فلات ایران را شامل می‌شد. اعراب ساحل شرقی شبه‌جزیرۀ عربستان نیز به ساسانیان مالیات می‌پرداختند.

جایگاه فرهنگی و تمدنی

پژوهشگران، امپراتوری ساسانی را أثرگذارترین دودمان در شکل‌گیری هویت، فرهنگ و تمدن ایرانی می‌دانند؛ به گونه‌ای که با گذشت بیش از ۱۴۰۰ سال، هنوز میراث فرهنگی و تمدنی آنها در بسیاری از جنبه‌های سبک زندگی ایرانیان از نام کشور ایران تا معماری و هنر ایرانی، باقی مانده است. ساسانیان نخستین فرمانروایانی بودند که به‌طور رسمی نام «ایرانشهر» به معنی کشور آریایی‌ها را برای قلمرو خود برگزیدند که با اندک دگرگونی، همچنان نام رسمی کشور ایران است. ساسانیان بر اساس مفهوم سیاسی ایرانشهر، هویت تمدنی و فرهنگی پدید آوردند که صاحب‌نظران آن را «هویت ایرانی» می‌نامند. این امپراتوری بزرگ ایرانی، بعد از هخامنشیان اولین دودمانی است که تمركز قدرت و دين رسمي را به‌عنوان دو اصل اساسي حكومت‌ ملی، مقتدر و یک‌پارچه بـه وجود آورد. پادشاهی ساسانی، طولانی‌ترین حکومت در تاریخ ایران است و به نظر محققان، میراث گذشتگان را نیز به‌خوبی پاس داشتند. آثار هنری و معماری به‌جا مانده از دوران ساسانیان مانند طاق کسری، کعبۀ زرتشت و تعداد زیادی نقش برجسته و کتیبه، جایگاه فرهنگی و پیشرفت تمدنی ساسانیان را نشان می‌دهد. برخی از این آثار امروزه در سازمان بین‌المللی یونسکو ثبت شده و میراث جهانی و بشری محسوب می‌شود. برای مثال، چند اثر این دوره مانند قلعۀ دختر، شهر گور و کاخ اردشیر در شهرستان فیروزآباد، شهر بیشاپور، نقوش برجستۀ تنگ چوگان و غار شاپور در شهرستان کازرون، همچنین کاخ ساسانی در شهرستان سروستان ثبت جهانی شده و تخت سلیمان نیز در سال1382ش به‌عنوان نمونه‌ای برجسته از معماری دوران ساسانیان به ثبت جهانی رسیده است. در دوران ساسانیان فرهنگ و تمدن ایرانی فراتر از مرزهای ایران نیز اثرگذاربوده است؛ برای مثال هنوز قبطی‌های مصر نوروز ایرانی را جشن می‌گیرند. هنر ساسانی به‌خصوص روی پارچه‌های ابریشمی و نقش و نگارهای آن در مصر و حتی بیزانس (روم شرقی) استفاده و از روی آن کپی‌برداری شده است. کلماتی نیز از فارسی میانه (پهلوی) وارد زبان یونانی در همان زمان شد. در چین نیز بازی چوگان و شطرنج و ایده‌های دیگری از ایران رسید. به نظر پژوهشگران، ساسانیان از بسیاری جهات پایه‌های دنیای مدرن را بنا کردند؛ زیرا بسیاری از آداب و رسوم و مقررات این دوره مانند «دیوان»، با اصلاح اسلامی به دوره‌های بعد راه پیدا کرد. همچنین اهدای زمین با نیت نیکوکاری که در اسلام با عنوان «وقف» نام برده می‌شود، در دورۀ ساسانیان توسعه یافت و در دورۀ اسلامی نیز مورد توجه قرار گرفت. میراث این حکومت بزرگ، نوآوری در فنون معماری، ایجاد شهرهایی بزرگ با طرح دایره برای نخستین‌بار، توسعۀ شبکه‌های پیشرفتۀ آبیاری در کشاورزی، اقتصاد روبه‌رشد و ساماندهی نظام‌های مذهبی با تکیه بر آیین نکوداشت آتش به‌عنوان منشأ نور و حقیقت بود.

سازمان و طبقه‌بندی اجتماعی

در جامعۀ ساسانی نظام طبقاتی شدید وجود داشت که هر فرد و خانواده دارای جایگاه خاص بود و تحرک اجتماعی چندان وجود نداشت. در این نظام اجتماعی پیشه‌وران در شهرها و کشاورزان در روستاها، از طبقۀ پایین جامعه محسوب می‌شدند، دبیران و نظامیان در طبقات بعدی جای داشتند. روحانیون زرتشتی بعد از آنها بودند و خاندان پادشاهی در رأس هرم طبقات اجتماعی، جایگاه اول را به خود اختصاص داده بودند. ده‌بد یا پیشوای ده، مهم‌ترین واحد اجتماعی در جامعۀ روستانشین دورۀ ساسانی بود آنها به‌عنوان دارندگان زمین، به حکومت مالیات و خدمات نظامی می‌دادند. این طبقه از مالکان روستایی پایین‌تر از بزرگ‌مالکان و بالاتر از رعیت‌های روستا جای داشتند. آنها کارهای روستا و ده را حل‌و‌فصل می‌کردند و از بزرگان و ریش‌سفیدان واحدهای اجتماعی روستا و ده به‌شمار می‌آمدند. صنعت‌گران و پیشه‌وران، بیشتر شهرنشین، اما به طبقه‌های پایین جامعه تعلق داشتند و همه خدمات شهری برعهدۀ آنها بود. بازرگانان و فروشندگان فعالیت اصلی را در شهرها انجام می‌دادند. هر گروه از کاسبان و پیشه‌وران، بر اساس نظم و قاعده‌ای، بخشی از بازار را در دست داشتند و بی‌توجهی به این نظم، مجازاتی سنگین در پی داشت. قاضیان، وکیلان مدافع و آشتی‌خواهان، از طبقه‌های مهم جامعه در آن روزگار بود. یکی از وظیفه‌های قاضی دست‌گیری از درویشان بوده، نیز نذرها و خیرات را به درستی میان نیازمندان باید بخش می‌کرده است. به نظر محققان وجود چنین شغل و جایگاهی در ایران عصر ساسانی، پیشرفت جامعۀ مدنی به‌ویژه دستگاه گستردۀ قضائی را نشان می‌دهد. روستاییان و عشایر که بیشتر به کشاورزی و دام‌پروری مشغول بودند، بخشی بزرگ از جمعیت ایران را در آن روزگار تشکیل می‌دادند.

نظام خانواده

در جامعۀ ایران ساسانیان، نظام خانواده مورد احترام بود و هستۀ اصلی جامعه را تشکیل می‌داد. مرد ریاست خانواده را به عهده داشت و عنصر برتر جامعه محسوب می‌شد. اولاد پسر، از نظر اقتصادی و اجتماعی منزلت بیشتری داشتند؛ اما زنان نیز از نوعی آزادی‏‌های اجتماعی برخوردار بودند و حتی بعضی از آنان به مقام سلطنت نیز رسیده‌‏اند. در زمان ساسانیان به‌دلیل حفظ اصالت خون، ازدواج با اقربای نزدیك رایج بود و به‌عنوان فر ایزدی تلقی می‌شد. شوهر كردن دختر با اجازۀ پدر صورت می‌گرفت و مرد می‏‌توانست كه از درآمد زن و غلامان او استفاده كند، اما در موقع جدایی باید درآمد او را بر می‌گرداند.

جایگاه زن

برخی از تاریخ نگاران معتقدند که وضعیت زنان در دورۀ ساسانی بسیار بد بود و با آنها مانند بردگان و اشیا برخورد می‌شد. چند همسری رایج بود و از دیدگاه حقوق مدنی بین همسر ممتاز و دیگر همسران که از طبقات پایین‌تر بودند تفاوت کامل وجود داشت. زنانی که از طبقات پایین‌تر بودند زن خدمتکار نامیده می‌شدند و تنها فرزندان پسر آنها جزو خانواده محسوب می‌شدند. ازدواج دختران در حدود پانزده سالگی صورت می‌گرفت و آنها حق انتخاب همسر داشتند. زنان در زندگی شهری می‌توانستند از طریق صنعت و تجارت دارایی زیادی به دست بیاورند.

زبان و ادبیات

الف) زبان

بر اساس یافته‌های پژوهشی، زبان اول و رسمی دورۀ ساسانیان «فارسی میانه» (پهلوی) بود. این زبان از سال ۲۵۰ پیش از میلاد مسیح با سرکار آمدن نخستین اشک، سر سلسله اشکانیان رواج یافت و تا سال ۶۵۱م دورۀ آخرین پادشاه ساسانی ادامه داشت. این زبان به‌صورت تقریبی در تمام سرزمین‌های قلمرو ساسانیان رواج داشت و ساسانیان، تغییرات اساسی در آن به وجود آوردند. البته آنها در ابتدا به زبان پارتی و یونانی نیز می‌نوشتند اما به تدریج زبان پارتی به‌طور کامل از رواج افتاد و از قرن چهارم به بعد تمام کتیبه‌های برجای مانده از دوران ساسانی به زبان فارسی میانه نوشته شده است.

ب) ادبیات

ادبیات عمومی که پیش از این به‌صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شد در زمان ساسانی جای خود را به ادبیات مکتوب داد. برای مثال گردآوري و نگاشتن اوستا و نيز ترجمۀ ادبيات ملت‌های ديگر به‌ويژه يونان و هند كه مستلزم ايجاد خطي مترقي و اشراف به علم ترجمه و ادبيات غيربومي بود، موجب اصلاحات چشمگیر و پیشرفت در خط نگارش و ادبيات سنتي شد.

ج) آثار ادبی

آثار زیادی در این دوره تولید شده است که مقداری از آنها روی تخته‌سنگ‌ها، نگین‌ها، ظرف‌ها و سکه‌ها نگاشته شده و بخشی نیز روی پاپیروس‌ها و پوست‌ها به یادگار مانده است. از میان دستۀ اول، سنگ‌نبشته‌ها از نظر تاریخی و زبان‌شناسی از اهمیت ویژه برخوردارند که در نقش رستم، نقش رجب، حاجی‌آباد، بیشاپور، سرمشهد، طاق بستان، تخت جمشید، کعبۀ زرتشت، فیروزآباد، پایکولی (یا پایقلی در کردستان)، دربند قفقاز و آذربایجان به دست آمده است.

دین و معنویت

در زمان ساسانیان ادیان مختلف مانند مسیحی، یهودی و مانوی وجود داشت، اما دین ملی و رسمی کشور، «دین زرتشتی» بود که تشکیلات پیچیده داشت. روحانیان زرتشتی از اختیارات وسیع بهره‌مند بودند. به‌خصوص موبدان و پیشوای بزرگ آنها «موبد موبدان» در دربار ساسانی مهم‌ترین مقام را داشت و تفسیر احکام دینی و مدنی از جمله آیین زناشویی، ارث و مالکیت، به عهدۀ او بود. دین در ابتدای تأسیس حکومت ساسانیان نقش مهمی در انسجام اجتماعی، تشکیل هویت ملی، یکپارچگی و پیشرفت جامعه داشت؛ اما به گفتۀ محققان در اواخر دوران ساسانی به دست موبدان زرتشتی بهشدت دچار فساد شد به‌طوری که به باور شهید مطهری مردم ایران نمی‌توانستند از صمیم قلب به آن عقیده داشته باشند و حتی اگر اسلام در آن زمان به ایران نیامده بود، مسیحیت به تدریج ایران را مسخر می‌کرد و زرتشتی‌گری را از میان می‌برد.

نظام اقتصادی

بر اساس داده‌های تاریخی، در دورۀ ساسانی به‌دلیل امنیت نسبی و وجود حکومتی مقتدر، اقتصاد ساسانی چنان مهم بود که سکه‌های آنها از چین تا دریای مدیترانه مورد قبول بود و به‌عنوان پول رایج آسیا به‌شمار می‌رفت. بازارها و کاروان‌های ساسانی شناخته شده بودند و به‌همین دلیل این کلمات، وارد دیگر زبان‌های آن زمان شده است. رونق اقتصادی امپراتوری ساسانی به دو بخش مهم یعنی تجارت و کشاورزی بستگی داشت. کالاهای بسیار مهمی مانند ابریشم، ادویه‌جات، خشکبار، ماهی و سایر کالاهای کشاورزی علاوه‌بر تولید و توزیع گسترده در ایران، در سیستم یکپارچۀ حمل‌ونقلی بین‌المللی، با محوریت جادۀ ابریشم، فعال بود. در دورۀ ساسانیان نظام کشاورزی پیشرفت چشمگیر کرد و یکی از پایه‌های اصلی ثبات، امنیت، رفاه اجتماعی و اقتدار سیاسی محسوب می‌شد؛ آنها قنات‌ها، سدها و آب‌بندهایی بسیار برای رونق و گسترش کشاورزی در سراسر قلمرو خود ساختند. بسیاری از روستایی‌های ایران در دورۀ ساسانی، افزون بر کشاورزی، در پرورش دام‌هایی چون گوسفند نیز می‌کوشیدند. شبانی و کشاورزی در بسیاری از منطقه‌ها، همراه بود و آن شبانان به اقتضای فصل‌ها در ییلاق و قشلاق در کنار دام‌پروری، به کشاورزی نیز می‌پرداختند. با وجود اوضاع اقتصادي و تجاري مناسب و درآمد خوب، اما به نظر پژوهشگران در دورۀ ساسانی از عدالت اقتصادي خبري نبود. در اواخر دورۀ ساساني، ماليات‌هاي سنگين بر مردم تحميل مي‌شد و آنها در فقر طبقاتي گرفتار و از دسترسي به امكانات اوليۀ رفاهي اجتماعي محروم بودند، به‌طوري که حصيلات و داشتن‌سواد خواندن و نوشتن در انحصار طبقۀ خاص و درباريان بود.

وضعیت فرهنگی و علمی

الف) نهضت ترجمه

ساسانیان به‌کارهای فرهنگی و علمی علاقه‌مند بودند و تلاش‌های فرهنگی را نیاز زیرساختی پیشرفت و توسعۀ جامعه می‌دانستند. به‌همین دلیل نهضت بزرگ ترجمه در آن زمان شکل گرفت و به فرمان اردشیر بابکان و پسر وی شاپور کتاب‌هایی را از هند، چین و روم به ایران آوردند و به زبان فارسی میانه ترجمه کردند. همچنین، شاپور فرمان داد کتاب‌های مربوط به پزشکی، ستاره‌شناسی، منطق و صنایع را گردآوری و به اوستای موجود ضمیمه کنند.

ب) کتاب‌نویسی

دوران ساسانیان، عصر شکوفایی کتاب‌نویسی دانسته شده است که به لحاظ محتوایی، آنها را می‌توان به این صورت طبقه‌بندی کرد:

1. متن‌هایی که در اصل به زبان اوستایی بوده و سپس به پارسی میانه برگردانده شده‌اند. یعنی در آنها پس از جمله‌های اوستایی ترجمه واژه به واژه‌ی پارسی میانه می‌آید و گاه شرحی به پارسی میانه بر آن افزوده می‌شود؛
2. متن‌هایی که به پارسی میانه نوشته شده و دارای مطالب دینی یا پیوند نزدیک با دین زرتشتی است؛
3. متن‌هایی که به پارسی میانه نوشته شده ولی دربردارنده‌ی مطالب غیر دینی است؛
4. آداب و عادات و رسوم دینی زرتشتی است؛
5. متن‌های به فارسی میانه در موضوع اندرز و حکمت؛
6. متن‌های منفرد و مستقل به فارسی میانه؛
7. واژه‌نامه‌های فارسی میانه؛
8. متن‌های پارسی میانه در موضوع پیشگویی‌ها و پایان کار جهان.

د) تأسیس مراکز علمی

تأسیس مدرسه‌های مهم علمی در شهرهای مختلف یکی از دست‌آوردهای علمی این دوره است که نگرش ایرانیان را نسبت به دانش دچار تحول کرد. برای مثال، در این دوره، جندیشاپور که به دست شاپور اول تأسیس شد، به‌عنوان مرکز بزرگ علمی و دانشگاهی معتبر از جایگاه والایی برخوردار بود و در دوران حکومت «انوشیروان» به اوج فعالیت و گسترش علمی و فرهنگی رسید. این مرکز علمی در آن زمان محل تلاقی اندیشه‌های علمی جهان باستان به‌شمار می‌رفت و دست‌آوردها آن در زمینۀ پزشکی، ستاره‌شناسی و ریاضی، ساخت بیمارستان‌های قوی و تأسیس کتاب‌خانه‌ها، نام جندی شاپور را جهانی کرده بود. آثار این رونق علمی حتی بعد از ظهور اسلام بیشتر نمایان شد و پایه‌های عظیم نجوم و بالاخص طب اسلامی را پدید آورد.

آداب و رسوم ملی و محلی

جامعۀ ساسانی دارای آیین‌ها، آداب و رسوم ملی و محلی بود که در حفظ عناصر هویت ایرانی، میراث فرهنگی و تمدنی، انتقال معنویت، حکمت و آگاهی نقش اساسی داشت. بسیاری از این آداب و رسوم به‌دلیل قوت و غنای فرهنگی و تمدنی آن به ‌دوره اسلامی راه پیدا کرد. برای نمونه می‌توان به مواردی مانند عید نوروز، خواستگاری و ازدواج، احترام ویژه به‌والدین و پوشش اشاره کرد که نه تنها با مخالفت اسلام روبه‌رو نشد، بلکه به‌دلیل تشابهات فراوانی که بین این سنت‌ها و آموزه‌های اسلامی وجود داشت، پذیرفته شد. از جمله آیین ملی نوروز در اسلام با اضافه شدن عناصر مورد تأکید دین اسلام مانند بهداشت، نظافت، صلح و آشتی، زیارت اهل قبور، دعا و نیایش و دیدوبازدید، تحول اساسی پیدا کرد.

نوآوری‌ها و دست‌آوردها

الف) احیاء هویت ملی

یکی از اقدامات مهم ساسانیان به‌ویژه اردشير بابكان تضعیف نظام ملوك‌الطوايفي بود که در احیا هویت ملی نقش مهم داشت. در اواخر دورۀ اشكاني، ملوك‌الطوايفي، كشور را در معرض نابودي قرار داده بود. به‌نوشتۀ تاریخ‌نگاران ايرانشهر پس از مرگ اسكندر مقدونی، 240 پادشاه داشت و اردشير بابكان پيش از هر چيز، عليه اين وضع قيام کرد و تا حدودی شکاف‌های اجتماعی و از هم‌گسیختگی سیاسی را درمان کرد. ساسانيان از هر فرصتي براي استفاده از نـام ايرانشهر درنام‌گذاري‌ها استفاه مي‌كردند و اين كار شيوه‌اي از مفهوم‌پردازي و ابـداع سنت‌هايي بود كه جزو سياست ساسانيان به‌شمار مي‌رفت. به‌همین دلیل به باور بسیاری از پژوهشگران ظهور مفهوم و نام ايران به‌مثابۀ يك كشور در عصر ساساني امكان‌پذير ‌شد. آنها برای تثبیت این مفهوم ملی، از صفت‌هايي مانند ايران انيران، ايران سپاهبد و ايران دبيربد در آن دوره استفاده می‌کردند.

ب) توسعۀ شهرسازی و شهرنشینی

در دوران ساسانیان توسعۀ شهرسازی و شهرنشینی در دستور کار قرار گرفت که از عوامل مهم ثبات، امنیت، کار و رفاه اجتماعی و زیاد شدن جمعیت به‌عنوان رکن مهم پیشرفت جامعه بود. در فرایند اصلاحات سیاسی توسط پادشاهان ساسانی، شهرها به‌عنوان بخشی از نظام سیاسی و کشورداری آنها مورد توجّه شاهان این سلسله قرارگرفتند که در کتیبه‌های این دوره انعکاس پیدا کرده و اسامی شهرها و فرمانروایان آنها، به وجهی ذکر شده که همگی تحت سلطه و نظارت شاه بوده‌ است. به باور محققان سیاست رشد شهرنشینی علاوه‌بر اینکه تسلط آنان را بر سرزمین پهناور ایران با اقلیمهای متفاوت گسترش داد، همچنین موجب تقویت هرچه بیشتر ساختارهای سیاسی اجتماعی شهرها شد. از پیامدهای مهم گسترش شهر و شهرنشینی، به وجود آمدن صنایع، تجارت و کشاورزی در آنها بود. از طرف دیگر گسترش صنایع گوناگون در شهرها و همچنین ایجاد ونگهداری سازه‌های آبی، مستلزم به کارگیری افراد متخصص در این زمینه و رونق کار، اشتغال زایی و نشاط اقتصادی می‌شد.

ج) پیشرفت‌های هنری

در دورۀ ساسانی در انواع هنرها پیشرفت قابل توجهی حاصل شد؛ ظرافت، زیبایی، دقت و مهارت هنرمندان در زمان ساسانیان به اوج خود رسیده بود. به‌خصوص نقوش برجسته روی فلزات که ماندگاری بهتری دارند. تعداد بی‌شماری از آثار معماری، نقش‌برجسته، نقاشی، پارچه‌بافی، ظروف، اشیای فلزی و شیشهای، جنگ‌افزار و سکه‌های ارزشمند از دوران ساسانیان برجا مانده است که به‌دلیل نقش و نگارهای نمادین، دارای اهمیت هستند. هنر ساسانی با تکیه بر باورهای طبیعت‌گرا و اعتقاد به ایزدان مهر و آناهیتا و کیش زرتشت در گستره‌ای وسیع از فارس تا تیسفون، کرمانشاه، سیستان و آذربایجان شکل گرفته و در شاخه‌های مختلف هنری آثار ارزشمندی از آن برجای مانده است. نقاشی، پارچه‌بافی و قالی‌بافی از جمله هنرهایی هستند که در عصر ساسانی رواج داشتند. یکی از فرش‌های معروف عهد خسروپرویز، قالی چهار فصل است که در کتاب‌های کهن شرقی از آن یاد می‌شود. این نشان می‌دهد که مردم آن دوره با رنگرزی پشم آشنایی کامل داشته‌اند و از رنگ‌های موجود در طبیعت مثل لاجورد و سرخ‌دانه استفاده می‌کردند. در قالی‌بافی معاصر، هنوز از نقشه چهار فصل استفاده می‌شود. پژوهشگران عصر پیشرفت هنر موسیقی در ایران باستان را، دورة ساسانی دانسته‌اند. در این دوره از چهره‌های تأثیرگذار موسیقی مانند نکیسا، سرکیس، باربد، رامتین و بامشاد می‌توان نام برد. تأثیر هنر موسیقی دورة ساسانی بر کشور‌های همسایه تا قرن‌ها بعد ادامه داشت.

د) دانش مهندسی و معماری

مهندسان در دورۀ ساسانی نخستین بار در جهان گنبدهایی بر سطح‌های چهارگوش بنا کردند که به دانش بسیار پیشرفته و مهارت زیاد نیاز داشت. این بزرگ‌ترین دستاورد معماری دورۀ ساسانی بود که تأثیری تاریخی و پایدار در معماری گذاشت. به‌همین دلیل برخی پژوهشگران اروپایی ایران را خاستگاه گنبد در معماری جهان می‌دانند. نخستین نمونۀ تکامل‌یافتۀ بناهای گنبددار ایرانی در کاخ شاپور یکم در بیشاپور دیده می‌شود که بر پایه‌ای مربعی شکل با ضلع‌های حدود ۲۳ متر ساخته شده است. ساخت گنبدهای چهارطاقی و ایوان‌های طاقدار بزرگ این دوره، در معماری ایران بعد از اسلام نیز ادامه یافت و جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد.

عوامل فروپاشی

به نظر پژوهشگران در فروپاشی امبراتوری ساسانی عوامل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی زیادی مانند شرک، گناه، فساد، بی‌عدالتی، عیاشی، دنیاگرایی، فاصله‌گیری حاکمان از مردم، افول معنویت و اختلافات فکری نقش داشت که همۀ این عوامل به نظر شهید مطهری در «نارضایتی مردم» از وضع نظام سیاسی، آیین‌ها و رسوم اجحاف‌آمیز آن زمان خلاصه می‌شود. زیرا در آن زمان آیين زرتشتي با نظام طبقاتي ساساني پيوند خورده و به‌شکل يک آیين اشرافي در آمده بود. آیيني که فقط اشراف را خشنود کرده و تبعيض در آن بيداد مي‌کرد. زمين‌هاي کشاورزي، باغ‌ها و آموزش و پرورش، در انحصار اشراف و اعيان بود. زنان و دختران غیر طبقات اشراف، حق آموزش نداشتند. نظام طبقاتي به حدي بود که حتي هر طبقۀ اجتماعي داراي آتشکده‌اي جداگانه بود. روشنفکران و باسوادان، مراکز علمی و فرهنگی ایران در زمان ظهور اسلام را مسیحیان تشکیل می‌دادند. همچنین سیاست دشوار مالیاتی به‌ویژه در دورۀ خسرو پرویز در جهت تأمین هزینۀ عیاشی و جنگ اعمال شد و موجب نارضایتی بیشتر مردم و شکست امپراتوری شد.

منابع

• احمدی، حمید و دیگران، «مؤلفه‌های تداوم‌بخش هویت ایرانی پس از حمله اعراب»، فصلنامۀ رهیافت سیاسی و بینالمللی، دورۀ 9، شمارۀ 4، تابسستان 1397ش.
• اشرف، احمد «بحران هويت ملي و قومي در ايران»، مجله ايران‌نامه، شمارۀ 47، 1373ش.
• «افول و سقوط شاهنشاهی ساسانی در گفت‌وگو با پروفسور پروانه پورشریعتی»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 13 اسفند 1399ش.
• اکبری، امیر، «تأملی بر جایگاه علمی و فرهنگی دانشگاه گندی شاپور»، مجلۀ پژوهشنامۀ تاریخ، دورۀ 1، شمارۀ 2، 1384ش.
• «اهمیت ساسانیان در جهان پساباستان و شناساندن میراث ماندگارشان»، وب‌سایت دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1398ش.
• «ایران باستان چه ادیانی داشته است؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 1 شهریور 1385ش.
• «ایران در ایستگاه بیست و سوم میراث جهانی/ رونق گردشگری مهم‌ترین اهمیت جهانی شدن آثار تاریخی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 11 تیر 1397ش.
• «بازخوانی تاریخ ساسانی»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1395ش.
• ترابی، سیدمحمد، «زبان و ادبیات ساسانی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 13 تير 1394ش.
• «جامعۀ ایران، ٢‌ هزار ‌سال پیش»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 9 آبان 1396ش.
• جعفری، محسن، ساسانیان، فرمان‌روایان ایرانشهر، تهران، ققنوس، 1402ش.
• جوادی، شهره، «طبیعت‌گرایی در هنر ساسانی»، مجلۀ منظر، شمارۀ 54، بهار 1400ش.
• خسروی‌نژاد، روح‌الله و دیگران، «تبیین و تحلیل سازوکار شکل‌گیری شهرسازی در شاهنشاهی ساسانی»، مجلۀ پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دورۀ 15، شمارۀ 29، 1400ش.
• رومن، گريشمن، ايران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معين، تهران، علمي و فرهنگي، 1372ش.
• زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، ج۱، ص۱۶۳- ۱۶۴، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۵، دوم.
• «ساسانیان از اردشیر اول تا یزدگرد سوم»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 28 شهریور 1401ش.
• «عصر ساسانیان، دوران ثبات اقتصادی و طولانی در حوزه تمدن ایرانشهری»، 2 اردیبشهت 1398ش.
• «فارسی میانه؛ اولین زبان رسمی ایران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آذر ۱۴۰۱ش.
• كريستين سن، آرتور، ايران در زمان ساسانيان، ترجمۀ رشيد ياسمي، تهران، نگاه، 1389ش.
• مفتخری، حسین، تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، تهران، سمت، ۱۳۸۷ش.
• مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا، بی‌تا.
• موسوی حاجی، سیدرسول و دیگران، «نگرشی بر علل ضعف و سقوط ساسانیان از منظر مورخان سده‌های نخست هجری»، وب‌سایت مگران، تاریخ بازدید: 12 مهر 1402ش.
• «میراث ساسانیان ثبت جهانی شد»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۰ تیر ۱۳۹۷ش.
• «نام رسمی ایران را کدام فرمانروایان بر این سرزمین نهادند؟»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «نبوغ ساسانیان در فلزکاری و سفالگری»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1394ش.
• «نظام اقتصادي ايران در دورۀ ساساني را توضيح دهيد؟»، مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزۀ علمیۀ قم، تاریخ بازدید: 12 مهر 1402ش.
• «نگاهی به هنر دورۀ ساسانی منتشر شد»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1397ش.
• نصرالله‌زاده، سیروس و ناصری کوهبنانی، فریبا، «نمود آخرين صورت ادبيات فارسي ميانة ساساني»، مجلۀ زبانشناخت، دوفصلنامة علمي پژوهشي زبان شناخت، سال نهم، شمارة دوم، پاييز و زمستان ،1397ش.
• نوذری، عزت‌الله، «خانواده در دورۀ ساسانيان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 29 تير 1389ش.
• نولدکه، تئودور، تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب خویی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1378ش.
• قرشي، امان‌الله نگرشي نو به نام ايران، تهران، ققنوس، 1373ش.
• هاشمي‌نژاد، قاسم، كارنامۀ اردشير بابكان، تهران، مركز، 1369ش.
• همایون، رامتین، «موسیقی در ایران: فصلی فشرده از تاریخ موسیقی در ایران»، مجلۀ مقام موسیقایی، شمارۀ 3، پاییز و زمستان 1377ش.