بیتالمقدس
بیتالمقدس؛ نخستین قبلۀ مسلمانان و شهری مهم در جهان اسلام.
بیتالمقدس، شهر مهم تاریخی، دینی و معنوی در سرزمین فلسطین است که از آغاز ظهور دین اسلام به‌دلیل امتیازها و ویژگی‌های جغرفیایی، تاریخی و قدسی، نزد مسلمانان همواره از مکان‌های بسیار مهم بوده و سومین شهر مقدس بعد از مکه و مدینه به حساب می‌آمده است. بیتالمقدس نخستین قبلۀ مسلمانان، گهوارۀ ادیان ابراهیمی و محل تلاقی تمدن‌ها بوده و از نظر راهبردی و ایدئولوژیکی از مهم‌ترین نقاط کرۀ زمین محسوب می‌شود. در دوران معاصر، این شهر بعد از اشغال توسط رژیم صهیونیستی، به نماد رویارویی دو نوع اندیشۀ مادی و معنوی بدل شده است.
نام‌گذاری
بیتالمقدس در متون و دوره‌های مختلف با نام‌های گوناگون و بهعنوان مکان مورد احترام در همه فرهنگ‌ها یاد شده است. از جملۀ این نام‌ها «یبوس»، «یا بیش»، «كادش»، «سالم»، «شالم»، «سالیم»، «صهیون»، «شهر داوود»، «اورسالم»، «ایلیا»، «اورشلیم»، «یروشالئیم»، «قُدس»، «القُدُس»، «بیت‌المَقْدِس» و «بیت‌المُقدَّس» است که هر کدام تاریخ، اندیشه، فرهنگ و تعلق به سبک زندگی خاص را بازنمایی می‌کند. گاهی نیز آن را شهر عدالت، شهر امین، شهر زیبا، شهر مقدس، كوه معبد، شهر خدا و یا به‌طور مطلق، معبد یا شهر خوانده‌اند.[۱] به نظر برخی از مفسران، این شهر در قرآن كریم به‌صورت‌های «القریة»، «الارض المباركة»، «الزیتون» و «الساهرة» آمده و در دورۀ اسلامی به‌طور اخص «قدس» و گاهی «قدس شریف» خوانده شده است.[۲] بنابر نظر برخی مفسران، مراد قرآن کریم از «الارض المقدسة» (سرزمین پاک) شهر بیتالمقدس است و علت نام‌گذاری این شهر به بیتالمقدس این بوده که از آلودگی گناه یا شرک پاکیزه است و یا این که پیامبران و مؤمنان در آن سکنی گزیده‌اند. [۳]
موقعیت جغرافیایی
بیتالمقدس با مساحت حدود 19331 کیلومتر مربع در °۳۱ و ´۴۷ عرض شمالی و °۳۵ و ´۱۳ طول شرقی قرار دارد. ارتفاع متوسط شهر از سطح دریاهای آزاد ۷۹۲ متر و از سطح دریای مدیترانه و بحرالمیت به ترتیب ۳۹۴ و ۱۸۲/۱ متر است. بیتالمقدس به عنوان بزرگترین شهر كرانۀ غربی، از نظر طبیعی در دشت مرتفع منطقۀ یهودیه و در قسمت جنوبی ناحیۀ بلند «زین قدس» میان دو دریای مدیترانه و بحرالمیت قرار دارد.[۴] فاصلۀ این شهر تا بحرالمیت حدود ۲۲ کیلومتر و تا مدیترانه حدود ۵۲ کیلومتر است.[۵] اين وضع، بیتالمقدس را به دژي تبديل كرده است كه بر ناحيۀ وسيعي از اطراف خود اشراف دارد. [۶]
آب‌وهوا
آب‌وهواي بيت‌المقدس، مديترانه‌اي بوده و زمستان‌هاي آن پر باران و معتدل و تابستان‌هاي آن داغ و بهصورت کلی خشك است. در بيشتر روزهاي سال، به‌ويژه در تابستان، هواي اين شهر آفتابي است. ميزان بارندگي سالانه حدود پانصد ميلي‌متر و بارندگي در بخش‌هاي غربي شهر، از ميزان بارندگي در بخش‌هاي شرقي آن بيشتر است.[۷]
تاریخچه
1. قبل از اسلام
بر اساس مدارک باستان‌شناختی، سابقۀ زندگی انسان در بیتالمقدس به دورۀ اول از دوران چهارم زمین‌شناسی باز می‌گردد و این شهر همواره سکونت‌گاه مردمان عرب‌تار بوده است نه یهودی. برای مثال در حدود ۳۰۰۰ قبل از میلاد، عرب‌ها در این شهر ساکن شدند و آن را به‌‌صورتِ دژی مستحکم ساختند. برخی از محققان نوشته‌اند که اهالی بیتالمقدس در اواخر عصر مفرغ بهعنوان دولت‌شهری كنعانی به حیات خود ادامه می‌دادند و با عبرانیان مهاجم در ستیز بودند؛ اما تا عصر داوود پیامبر در دست یبوسیان، از كنعانیان باقی ماند. بعد از آنکه این شهر توسط سلیمان پیامبر فتح شد، توسعۀ زیاد و نیز موقعیت و اهمیتی خاص پیدا کرد و از آن پس، مركز تحولات دینی و اجتماعی شد؛ چنان كه چندبار میان خاندان داوود و شاهان یهود و فرمانروایان آشوری دست‌به‌دست شد. در ۵۳۹ قبل از میلاد كورش کبیر، شاه ایران بابل را فتح کرد و یهودیان را از اسارت رهانید و اجازه داد كه بیتالمقدس و معابد آن را بازسازی كنند. هنگام سقوط هخامنشیان، شهر به تصرف اسكندر مقدونی درآمد. پس از مرگ او مصریان و بعد از آن سلوكیان بر آن مسلط شدند. در ۶۳ قبل از میلاد رومیان و در ۴۰ قبل از میلاد پارتیان ایرانی بیتالمقدس را گرفتند. بعد از تولد حضرت مسیح در آنجا، بیتالمقدس از نظر دفاعی استحكام یافت و توسعه پیدا کرد، اما ایجاد بناهای جدید باعث شد كه آثار پیشین، مانند معبد سلیمان، از میان برود. بیتالمقدس در ۳۱۲م به تصرف امپراتور مسیحی روم در آمد و در این دوره كلیساها و بناهای دینی مسیحی گسترش پیدا کرد و گروه‌های مسیحی به این شهر كوچیده و اقامت گزیدند. پس از تجزیۀ امپراتوری روم، فلسطین در قلمرو دولت بیزانس قرار گرفت و مدتی بعد، در پی شكستِ رومیان از ساسانیان، بیتالمقدس به متصرفات ایران افزوده شد؛ ولی در تحولات نظامی و سیاسیِ بعدی، شهر دوباره، تا فتحِ آن به دست مسلمانان، به دست بیزانسیان افتاد.[۸]
2. دوران اسلامی
به نظر پژوهشگران بیتالمقدس در دوران اسلامی، یکی از پر شکوه‌ترین دوره‌های خود را از نظر ساخت‌وساز و بالندگی معنوی، علمی و فرهنگی گذرانده است؛ ورود مسلمانان به این شهر بر اساس وعدۀ الهی با هدف ارتقاء مقام معنوی انسان، گسترش سبک زندگی دینی و معنوی و توسعۀ عدالت و معنویت اسلامی در جهان صورت گرفت. به گواهی تاریخ، فتح شام (سوریه) در اواخر ایام خلافت ابوبكر آغاز شد و حدود ۳ سال بعد مسلمانان به دروازه‌های بیتالمقدس رسیدند.[۹] مسلمانان مردم شهر را به تسلیم در برابر احکام الهی دعوت كردند و كار سرانجام به صلح انجامید. فرماندهان مسلمان به درخواست مردم شهر آمدند و صلح‌نامه نوشتند و دروازه‌های شهر را باز کردند. مطابق این عهدنامه، مردم بر جان و مال و دین خود ایمن شدند؛ بدین سان كه اگر می‌ماندند، باید جزیه می‌دادند و در کنف حمایت مسلمانان قرار می‌گرفتند، و اگر می‌خواستند، می‌توانستند اموال منقول خود را برداشته، به جای دیگر بروند.[۱۰] بر اساس شواهد تاریخی مسلمانان از همان آغاز ورد به این شهر، رفتار تساهل‌‌آمیز با پیروان ادیان مختلف، به‌ویژه یهودیان كه از سوی رومیان در زحمت و آزار بودند، داشتند. بعد از آن بیتالمقدس به زودی به مركز ادیان بزرگ الاهی و شهر صلح، آموزش و ترویج فرهنگ دینی و همزیستی تبدیل شد.[۱۱]
جایگاه و اهمیت
1. موقعیت ویژه
بیتالمقدس از نظر موقعیت جغرافیایی، در شاهراه مهم بین شمال-جنوب و شرق- غرب واقع شده و این موقعیت خاص، این شهر را در میان امپراتوری‌های كهن و قدرت‌های جدید، بهصورت كانون اتصال سه قارۀ آسیا، آفریقا و اروپا درآورده است. جغرافی‌نگاران مسلمان سده‌های میانه نیز این شهر را از اقلیم سوم جغرافیایی به حساب آورده و مهم دانسته‌اند.[۱۲] همچنین، سرسبزی، تنوع محصولات کشاورزی این شهر و برخورداری از پیشینۀ تاریخی و تقدس دینی، همواره مورد توجه قدرت‌ها و شاهد لشکرکشی‌های بسیاری بوده است، به گونه‌ای که بر اساس شواهد تاریخی، این شهر دو بار به‌طور کلی به دست مهاجمان ویران، ۱۸ بار تجدید بنا و سه‌بار معبد آن بازسازی و ۶ بار مردم آن مجبور به تغییر آیین و مذهب خود شده‌اند. [۱۳]
2. خاستگاه خداپرستی
بیتالمقدس در طول تاریخ، کانون پیامبران بزرگ خدا و خاستگاه خداپرستی بوده [۱۴] و نزد همه ادیان توحیدی از جایگاه بالا برخوردار است. همه پیروان شریعت ابراهیمی یعنی اسلام، یهودیت و مسیحیت این سرزمین را مقدس دانسته و از قداست آن دفاع می‌کنند. آثار و بناهای دینی و مذهبی بسیاری در این سرزمین برای هر یک از پیروان این سه دین آسمانی وجود دارد که برای مثال می‌توان به «دیوار ندبه» برای یهودیان، «کلیسای قیامت» برای مسیحیان و «مسجد الاقصی» برای مسلمانان یاد کرد.[۱۵] همچنین پژوهشگران بیتالمقدس را محلی دانسته‌اند كه ابراهیم خلیل‌فرزند خود را در آنجا به قربانگاه برد و بر یعقوب نبی، وحی نازل شد. از این‌رو، بیتالمقدس بهعنوان جایگاه انبیا و محل نزول وحی شهرت پیدا کرده است. [۱۶]
هویت اسلامی بیتالمقدس
الف) قبلۀ اول مسلمانان
به‌دلیل اینکه «مسجد الاقصی» قبلۀ اول مسلمانان در بیتالمقدس واقع شده، این شهر در احساس، حافظه و اندیشۀ دینی آنها از جایگاه والا و اهمیت بسیار زیاد برخودار بوده و این شهر نماد سبک زندگی توحیدی و مایۀ وحدت امت اسلامی محسوب می‌شود. این شهر، از روزهای آغازین بعثت پیامبر اسلام در مکه و بعد از وجوب «نماز»، بهعنوان قبلۀ اول مسلمانان مطرح شد. مسلمانان به دستور پیامبر اسلام بیش از 14 سال (مدت حضور سیزده سالۀ پیامبر اسلام در مکه و نیز اوایل ورود خود او به مدینه که حدود شانزده ماه را در بر می‌گیرد)، به سوی مسجد الاقصی در بیتالمقدس نماز خوانده‌اند است و این شهر در شکل‌گیری اندیشۀ توحیدی و زیربنای سبک زندگی مسلمانان نقش اساسی داشته است.[۱۷]
ب) سومین مکان مقدس مسلمانان
بیت المقدس، سومین حرم شریف پس از «مسجد الحرام» در مکه و «مسجد النبی» در مدینه و برای مسلمانان از حرمت خاص برخوردار است. به باور مسلمانان مسجد الاقصی که در این شهر واقع شده، دومین مسجد ساخته شده بر روی زمین پس از کعبه محسوب می‌شود. گفته می‌شود که حضرت آدم آن را چهل سال بعد از کعبه به دستور خداوند ساخته است. به‌همین دلیل، صرف نظر از اعتقادات دینی مسلمانان، قدمت ساخت این مسجد سبب توجه جهانی به این مکان مقدس شده است.[۱۸]
ج) محل معراج پیامبر اسلام
بیتالمقدس محل معراج پیامبر اسلام بوده و از این نظر نیز برای مسلمانان دارای اهمیت است؛ در قرآن کریم که همواره در زندگی روزمرۀ مسلمانان جاری و ساری است، به رفتن پیامبر اسلام از مسجد الحرام به مسجد الاقصی در بیتالمقدس و پاکیزگی این شهر، اشاره شده است.[۱۹] از این جهت، داستان معراج پیامبر برای مسلمانان سرشار از رمزها و نمادهای مختلف بوده که نشان دهندۀ اهمیت این مکان مقدس است. بیتالمقدس در حافظۀ جمعی مسلمانان جایی است که «جبرئیل امین»، «بُراق» (موجودی که وسیلۀ انتقال پیامبر اسلام از مکه به بیتالمقدس بوده) را در آن بسته است تا از سفر خود از مسجدالاقصی به آسمان‌ها و به «سدرة المنتهی» برگردد. این امر سبب شده است تا خاطرات این سفر با دیدن «صخره» و «حائط البراق» در ذهن مسلمانان تداعی شود[۲۰] و خاطرۀ آن را با ساختن بناهای زیاد حفظ کنند.[۲۱] به‌همین دلیل، مسلمانان مسجد الاقصی و شهر بیتالمقدس را سرزمین مبارک و از نظر مادی و معنوی پر برکت می‌دانند. از امام صادق نقل شده که مسجدالاقصی از مهم‌ترین مساجد اسلام است و عبادت در آن فضیلت بسیار دارد.[۲۲]
د) آثار و بناهای اسلامی
1. مسجدالاقصی
با توجه به سیمای فیزیکی، آثار، بناها و سازه‌های مهم قدیمی، بیتالمقدس هویت اسلامی دارد. برای مثال، از مهم‌ترین بناهای مذهبی در این شهر، مسجد الاقصی است که در زاویه شرقی شهر و رو به قبله موقعیت دارد. این مسجد قبل از اسلام به‌شکل امروزی نبود بلکه تمام حرم شریف را که شامل قبة الصخره و جاهای دیگر نیز می‌شد مسجد الاقصی می‌نامیدند. اما امروزه این نام بر مسجد بزرگی واقع در جنوب صحن حرم شریف اطلاق می‌شود. بنای جدید مسجدالاقصی در سال 74ق توسط «عبدالملک بن مروان» شروع و در سال اول حکومت «ولید بن عبدالملک» به پایان رسید. طول مسجد 80 متر و عرض آن 55 متر است و مساحتی به اندازه 4400 متر مربع را شامل می‌شود. برخی از محققان اروپایی این مسجد را از مهم‌ترین و شگفت‌انگیزترین بناهایی توصیف کرده که انسان ساخته و زیبایی آن تصورناپذیر است.[۲۳]
2. قبة الصخره
قبة الصخره یکی دیگر از آثار اسلامی در قدس شریف است. معراج پیامبر اسلام از روی همین صخره که مکانی به طول 70/17 متر و عرض 50/13 و ارتفاع 50/1 متر است، انجام پذیرفت. این بنا در سال‌های 72 و 78ق توسط عبدالملک بن مروان دوبار تعمیر و تکمیل شد. قبة الصخره در فاصلۀ500 متری مسجدالاقصی واقع شده و از نظر کارشناسان یکی از زیباترین آثار اسلامی بوده که تناسب حجم‌ها و رنگ‌ها در آن بی‌نظیر است. [۲۴]
3. آثار و بناهای دیگر
افزون بر این دو بنا، ساختمان‌های فرهنگی و مذهبی مانند مساجد، مدارس و آثار دینی زیادی از مسلمانان در این شهر وجود دارد که عظمت، پیشرفت و تمدن مسلمانان را در قرن‌های گذشته به نمایش می‌گذارد. وجود 36 مسجد و آرامگاه گروهی از یاران پیامبر اسلام، از جمله قبر عبادة بن صامت انصاری اولین قاضی مسلمان در بیت المقدس، قبة السلسله، بیمارستان فاطمی، بیمارستان صلاحی، قبة المعراج، مدرسه نحویه، قلعه بیت المقدس، سقاخانه شعلان، دارالحدیث، محراب داوود، مدرسه سلامیه، دارالقرآن سلامیه، حمام شفا و ده‌ها اثر دیگر تاریخی، فرهنگی، علمی و بهداشتی از مسلمانان در بیتالمقدس وجود دارد که نشان علم و فرهنگ‌دوستی و تدبیر مسلمانان در طول حکومت بر آن شهر مقدس است. [۲۵]
بیتالمقدس در متون دینی
الف) قرآن کریم
در قرآن كریم نامی از بیتالمقدس بهصورت مستقیم برده نشده است اما مفسران و محدثان اسلامی برخی اشارات الاهی مانند «ارض مقدس» در آیات مختلف قرآن را به بیتالمقدس مربوط دانسته‌اند و بهصورت غالب، مسجد الاقصى را در مفهوم عام خود، بیتالمقدس معنا کرده‌اند و نماد این شهر دانسته‌اند. [۲۶]
- آیات از قرآن کریم که به داستان حضرت موسی مربوط می‌شود، به‌ویژه به سبب موضوع آن، بیشترین امكان را برای این انطباق در اختیار مفسران قرار داده است. برای مثال در قرآن آمده است كه حضرت موسی و قوم او، به ورود به «ارض مقدس» دستور یافتند و قوم با ابراز مخالفت‌های خود به مدت ۴۰ سال از رسیدن به آن شهر محروم شدند.[۲۷] بسیاری از مفسران قرآن کریم این ارض مقدس را بر بیتالمقدس منطبق کرده‌اند.[۲۸]
- برخی از مفسران‌ِ شیعی، در توضیح آیات الاهی دربارۀ داستان حضرت آدم و قول خداوند مبنی بر قرار دادنِ خلیفه‌ای از سوی خود بر زمین،[۲۹] این «ارض» را بیتالمقدس و خلیفه را «امام علی» معرفی كرده‌اند.[۳۰]
- آنچه از تغییر قبله از مسجد الاقصى به بیت‌الله الحرام در قرآن كریم آمده، در تفاسیر و روایات تاریخی بسط داده شده است و مسجد بیتالمقدس بهعنوان قبله، به شهر بیتالمقدس تعمیم یافته است. [۳۱]
- برخی از مفسران زیتونِ یادشده در آیۀ نخست سورۀ تین را همان بیتالمقدس دانسته‌اند. [۳۲]
ب) روایات
- در برخی از روایات اسلامی، بیتالمقدس، بهعنوان شهر ماوراءالطبیعی بازنمایی شده است. [۳۳] در دسته‌ای از روایاتی كه به موضوع آفرینش جهان می‌پردازند، آمده است كه هزار سال پیش از خلقت جهان، خداوند نخست مكه و بعد از آن مدینه و بیتالمقدس را آفرید، سپس آنها را به هم وصل كرد.[۳۴]
- بعضی از روایت‌ها، بیتالمقدس و صخره را عرش الاهی معرفی کرده كه آسمان بر آن استوار شده و در رودهای آن شیر و شراب و عسل جاری است.[۳۵]
- گروهی از روایات مربوط به بیتالمقدس مربوط به آخرالزمان است و از وجود اعتقاد به ارتباط میان آخرالزمان و بیتالمقدس حکایت می‌کند. برای نمونه پیامبر اسلام در پاسخ‌ِ این پرسش‌ِ كه از نشانه‌های آخرالزمان چیست، بهعنوان دومین نشانه از نشانه‌های ۶گانه، از فتح بیتالمقدس یاد كرده است.[۳۶]
- در روایات فتنۀ دجال، بیتالمقدس، شهر محوری تلقی شده است؛ چنانكه در داستان مقابلۀ حضرت مسیح با دجال، این شهر مأمنی برای مؤمنان معرفی می‌شود.
- در مفهوم كلی مهدویت، در احادیثی از پیامبر اسلام به كسی از نسل آن حضرت اشاره شده است كه جهان را آباد خواهد كرد و در نهایت در بیتالمقدس مقام خواهد یافت.[۳۷]
اشغال بیتالمقدس
بیتالمقدس در طول تاریخ، شهر معنویت و صلح بوده است. به‌ویژه در دوران اسلامی، شکوه و عظمت مادی و معنوی پیدا کرد و به نماد سبک زندگی اسلامی تبدیل شد. این امر و موقعیت ممتاز جغرافیایی آن باعث شد که این شهر مورد توجه استعمارگران و اشغالگران کشورهای غربی و رژیم صهیونستی قرار بگیرد.
1. صلیبی‌ها
صلیبی‌ها (مسیحیان) برای اشغال و تسلط دائم بر بیتالمقدس به مدت دو قرن تلاش کردند. در نخستین جنگ صلیبی در 1099م بیتالمقدس همراه با قتل و غارت وحشیانه، به دست صلیبیان افتاد.[۳۸] این جنگ‌ها به دعوت مقامات کلیسای کاتولیک رومی و حمایت امپراتور روم شرقی، با اعلام هدف آزادسازی بیتالمقدس و زادگاه حضرت مسیح از دست مسلمانان و ایجاد دولت‌های صلیبی در نقاط مختلف فلسطین صورت گرفت. جنگ‌های صلیبی هشت بار به وقوع پیوست. اروپاییان در ظاهر با انگیزۀ مذهبی و اما در واقع با اهداف استعماری و جلوگیری از نفوذ و گسترش اسلام در اروپا این جنگ‌ها را تحمیل کردند و عامل دینی در این جنگ‌ها بیشتر پوشش فریبندهای برای رسیدن به اهداف مادّی و اقتصادی و کشورگشایی بود.[۳۹] اما تمام تلاش آنها نا کام ماند و این شهر مقدس مسلمانان در 1187م توسط «صلاح الدین ایوبی» آزاد شد و شکوه و عظمت خود را دوباره باز یافت.[۴۰]
2. انگلیس و فرانسه
در پی شکست روس‌ها در جنگ با عثمانی‌ها که از حمایت فرانسه و انگلیس برخوردار بودند، سربازان فرانسوی و انگلیسی به فلسطین سرازیر شدند. با ورود دولت عثمانی به جنگ جهانی اول، انگلیس، تلاش برای تجزیۀ عثمانی را آغاز کرد. [۴۱] به‌همین دلیل، برای کسب حمایت مالی و سیاسی یهودیان و در پی مذاکرات با صهیونیستها، دولت انگلیس با صدور اعلامیه معروف «بالفور» در نوامبر 1917م تأسیس «وطن ملی یهود» را تعهد کرد و یک ماه پس از آن بیتالمقدس را به اشغال نظامی خود درآورد و زمینۀ اشغال آن را توسط اسرائیل فراهم کرد.[۴۲]
3. رژیم صهیونیستی
اشغال بیتالمقدس توسط صهیونست‌ها از 1947م آغاز شد و با كشتن و اخراج اعراب ساكن اصلی فلسطین از سرزمین‌های خود، شرایط اسكان یهودیان سایر كشورها را در آن سرزمین فراهم آوردند. در 29 نوامبر 1947م سازمان ملل به وجود یک حاکمیت صهونیستی در درون فلسطین اشغالی رسمیت بخشید و طرح تقسیم فلسطین به دو منطقه عربی و یهودی را تصویب کرد. بر اساس این مصوبه، بیتالمقدس منطقهای بین‌المللی اعلام شد.[۴۳] پس از شكل‌گیری دولت جعلی اسرائیل، این شهر به دو بخش بیتالمقدس شرقی (در اختیار اردن) و بیتالمقدس غربی (در دست اسرائیل) تقسیم شد. اما طی جنگ ۶ روزه، در ۷ ژوئن ۱۹۶۷، اسرائیل بخش شرقی را نیز تصرف كرد و بیتالمقدس را به اشغال کامل خود در آورد.[۴۴] از آن تاریخ تا امروز بیتالمقدس بهعنوان کانون تحولات و درگیری‌های نظامی، سیاسی و اجتماعی میان مسلمانان و صهیونیستها بوده است.[۴۵]
نمادسازی بیتالمقدس در فرهنگ اسلامی
الف) دارالسلام
بیتالمقدس با دربرداشتن مفهوم شرافت و تقدس، در اندیشۀ غالب مسلمانان گونه‌ای از پاكی و امنیت خاطر را در خود به همراه دارد كه سبب شده است که مسلمانان این شهر را دارالسلام بخوانند و آن را نماد پاکیزگی از آلودگی‌های معنوی و شرک بدانند.[۴۶] برای مثال تلفظ بیتالمقدس که مشهورترین نام این شهر در طول تاریخ اسلامی است، به خوبی نشان می‌دهد كه چگونه تقدس از یك سو و «بیت‌الله» بودن از سوی دیگر، مؤلفه‌های معنایی این شهر برای مسلمانان بوده است. به كارگیری‌ِ ویژۀ نام «قدس» بهصورت مطلق، بهعنوان جایگزینی برای نام بیتالمقدس از همان سده‌های نخست نیز بیانگر آن است كه با نام‌گذاری خاص و به كارگیری این نام كوتاه، كوشش می‌شده است، تا بر مقدس‌بودن این شهر تأكید شود. [۴۷]
ب) دارالعلم
بر خلاف حضور یهودیان در بیتالمقدس که همواره با خشونت، تبعیض، فرهنگ مادی‌گرایی و اقدامات ضد تمدنی همراه بوده است، اما مسلمانان به‌دلیل منطق صلح‌طلبی، علم‌دوستی و معنویت‌خواهی، در طول حضور خود در این شهر، صلح، آرامش و معنویت را از خلال تأسیس مراکز علمی و ترویج برنامه‌های معنوی و آموزشی، گسترش داده‌اند و تمدن اسلامی را پایه‌گذاری کرده‌اند. برای مثال پس از فتح شام، گروه كثیری از صحابه و عالمان مسلمان به این سرزمین آمدند و با حمایت خلفا و امرای مسلمان، موجب رواج و گسترش علوم دینی در این شهر شدند؛[۴۸] چنانكه مسجد الاقصی، از آغازِ تأسیس به مهم‌ترین مركزِ تعلیم علوم دینی و مجمع قاریان، مفسران و محدثان تبدیل شد و این موقعیت را روزگاری طولانی حفظ كرد.[۴۹] در عصر عباسی نیز مفسران و فقهای نام‌دار مسلمان در مراکز علمی حلقه‌های درس تشكیل می‌دادند.[۵۰] در قرون بعد نیز شمار زیادی از دانشمندان زیاد مسلمان از جمله «امام محمد غزالی» مجاورت حرم شریف اختیار می‌كردند و به تعلیم و تعلم می‌پرداختند.[۵۱] حضور مسیحیان در جنگ‌های صلیبی در بیت المقدس، آنجا رابه شهری مسیحی بدل ساخته بود اما بعد از بازپس‌گیری شهر از توسط صلاح الدین ایوبی، فرایند بازسازی و احیای هویت اسلامی شهر آغاز شد. بنیاد نهادهای اسلامی مانند مدرسه یکی از راهکارهای مسلمان برای اسلامی‌سازی شهر بود. به‌همین دلیل حدود 35 باب مدرسه در بیت المقدس بنا نهاده شد که تلاش بیشتر این مدارس بر پیشرفت تعالیم دینی بود. مدرسه‌سازی گسترده، بیتالمقدس را دوباره به یکی از مقصدهای اصلی مسلمانان به‌ویژه عالمان دین بدل ساخت و فرایند اسلامی‌شدن بیتالمقدس را سرعت داد و حیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شهر را با نشانه‌ها، ارزش‌ها، سنت‌ها و آیین‌های اسلامی، جان دوباره بخشید.[۵۲]
ج) پایداری مسلمانان
بيت‌المقدس از نظر تاريخي، به‌ویژه بعد از جنگ‌های صلیبی و اشغال توسط رژیم صهیونیستی، نماد سرزمين فلسطين و آزادی، آزادگی و استقلال برای ملت ستم‌دیده بدل شده است که خاطرۀ اشغال و ستم صلیبی‌ها و صهيونيست‌ها در حق مردم فلسطين را تداعی می‌کند. همچنین این شهر نماد پايداري و مقاومت مسلمانان جهان است. [۵۳]
د) تعلق به وجدان جمعی مسلمانان
صاحب‌نظران بیتالمقدس را یک مسئلۀ اسلامی می‌داند که به‌وجدان جمعی عمومی مسلمین تعلق دارد. وجهۀ اسلامی بیتالمقدس و جایگاهی که این مکان در عقلانیت جمعی و سبک زندگی مسلمین دارد، باعث شده است که در طول تاریخ اسلامی و به‌ویژه در دوسه قرن نخست اسلامی از یک طرف و نیز در عصر جنگ‌های صلیبی و دوران جدید، چهرۀ دینی بیتالمقدس از اهمیت خاصی برخودار شود و فعالیت‌های دینی و علمی دینی و آموزش علوم اسلامی و نهادهای آموزش در این از رونق ویژه برخودار شود. وجود صدها مدرسه، خانقاه، زاویه و مسجد در این شهر در طول تاریخ اسلامی مربوط به جایگاه دینی بیتالمقدس است. برای مثال هنگام که صلاحالدین ایوبی در 1187م آن را فتح کرد بهعنوان نشانۀ پیروزی و علم‌دوستی اسلام، مدرسۀ صلاحیه که از مهم‌ترین مدارس اسلامی جهان اسلامی بود را در این شهر تأسیس کرد.[۵۴]
ه) نام‌گذاری‌های مختلف
- بیتالمقدس در حافظۀ جمعی مسلمانان مکان مقدس و خاطره‌انگیز است. به‌همین دلیل، بسیاری از مدارس، خیابان‌ها، مکان‌های فرهنگی و شهرک‌ها در شهرهای مختلف کشورهای اسلامی به‌ویژه جمهوری اسلامی ایران، به نام قدس که نام اختصاری و نماد بیتالمقدس محسوب می‌شود، نام‌گذاری شده است. [۵۵]
- یکی از بزرگترین عملیات های آزادیبخش در دوران دفاع مقدس «عملیات بیتالمقدس» نام گذاری شد که بهعنوان طولانی‌ترین عملیات دوران دفاع مقدس، نماد پایداری و ایستادگی رزمندگان اسلام در مقابل استکبار و تجاوز توصیف شده که مهم‌ترین ثمرۀ این علمیات آزادسازی خرمشهر در روز ۳ خرداد 1361ش بود.[۵۶] به گفتۀ پژوهشگران، نام‌گذاری این علمیات به این دلیل صورت گرفت تا اشغالگران صهیونیستی بدانند که مسلمانان فلسطین، در حمایت انقلاب اسلامی ایران قرار دارند. [۵۷]
بیتالمقدس در آثار پژوهشگران
دربارۀ بیت المقدس آثار زیادی تولید شده است اما قداست شهر بیتالمقدس از منظر دینی باعث شده است که دانشمندان مسلمان در این موضوع کتاب‌های ویژه‌ای تألیف کنند؛ برای مثال فضائل بیتالمقدس، الفتح القسی فی الفتح القدسی، الانس فی فضائل القدس، روضة الاولیاء فی مسجد الایلیاء، تحصیل الانس لزائر القدس و الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، نام برخی از این کتاب‌ها است که در مورد اهمیت و فضائل بیتالمقدس نوشته شده است.[۵۸]
بیتالمقدس در شعر
ای آسمانی شهرِ در زنجیر ای قدس[۵۹]
| ای آسمانی شهرِ در زنجیر ای قدس! | باز آن عصای موسوی برگیر ای قدس! | |
| تا محوِ دشمن دیگرت چیزی نمانده | تا صبحِ روشن دیگرت چیزی نمانده | |
| ای ناگشوده تاکنون مانند یک راز | هان پرچمِ فتحِ قریبت را برافراز | |
| ای گام های عاشقان را چشم در راه | ای زخمِ کهنه، شعرِروشن، خشمِ آگاه | |
| بشنو صدای باستان از کوهِ زیتون | فریاد «القدس لنا» پیچیده اکنون | |
| آنک حماس و صدحماسه، صدنشانه | آنک جهاد و صد طلوعِ عاشقانه | |
| بنگر سپاه قدس در راه است امروز | هم حشد و حزب‌الله و هم انصارِ پیروز | |
| غزه سراپا شور و شیدایی است اینک | اقصی و قبه غرق زیبایی است اینک | |
| ای منتظر برخیز و بگسل بندها را | بنگر به هر سو شادی و لبخندها را | |
| ای منتظر بشنو صدای پای منجی | پیچیده در هفت آسمان آوای منجی | |
| ای قهرمانِ زخمیِ آزاده بنگر! | برخیز و این پایانِ خوش اِستاده بنگر! |
پانویس
- ↑ سجادی، صادق و دیگران، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش، ج5، ص245.
- ↑ عزالدین، فاروق محمد، القدس، تاریخیاً و جغرافیاً، ۱۹۸۱م، ص10-11.
- ↑ ابن‌جوزی، فضائل القدس، ۱۹۷۹م، ص68.
- ↑ دباغ، بلادنا فلسطین، ۱۹۷۵م، ج9، ص13.
- ↑ سجادی، صادق و دیگران، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش، ج5، ص245.
- ↑ اسعدى، بيت‌المقدس، بنياد دائرة المعارف اسلامى، 1367ش، ص3 ـ 6.
- ↑ اسعدى، بيت‌المقدس، بنياد دائرة المعارف اسلامى، 1367ش، ص3 ـ 6.
- ↑ سجادی، صادق و دیگران، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش، ج5، ص245.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ج1، ص128.
- ↑ طبری، تاریخ، ۱۴۰۷ق، ج2، 448-449.
- ↑ سجادی، صادق و دیگران، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش، ج5، ص245.
- ↑ سجادی، صادق و دیگران، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش، ج5، ص245.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیت المقدس)، 1381ش، ص25.
- ↑ مکار شیرازی، تفسیر نمونه، 1373ش، ج 12، ص10.
- ↑ «جایگاه بیتالمقدس در ادیان آسمانی»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ سجادی، صادق و دیگران، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش، ج5، ص245.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، بی‌تا، ج۱، ص۴۴۰.
- ↑ «قبله نماد توحید و نشانه اسلام و ادیان توحیدی است / دلایل مهم تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ سورۀ اسرا، آیۀ 1.
- ↑ «چرا فلسطین برای ما مسلمان‌ها مهم است؟»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ «چرا مسلمانان به بیتالمقدس علاقه دارند؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ تاجیک، «جغرافیای سیاسی سرزمین بیتالمقدس»، 1381، ص111.
- ↑ تبریزی، «قدس شریف پاره تن اسلام»، 1382ش، ص126.
- ↑ تبریزی، «قدس شریف پاره تن اسلام»، 1382ش، ص126.
- ↑ تبریزی، «قدس شریف پاره تن اسلام»، 1382ش، ص126.
- ↑ سجادی، صادق و دیگران، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش، ج5، ص245.
- ↑ سورۀ مائدۀ آیۀ 13-14.
- ↑ طوسی، التبیان، ۱۳۸۳ق، ج1، ص277.
- ↑ سورۀ بقره آیۀ 2 و 3.
- ↑ ابنطاووس، الیقین باختصاص مولانا علی علیه السلام بامرة المؤمنین، 1410ق، ص۴۱۱ .
- ↑ ابنطاووس، الیقین باختصاص مولانا علی علیه السلام بامرة المؤمنین، 1410ق، ص۴۱۱ .
- ↑ طبری، تفسیر طبری، ۱۴۰۵ق، ج۳۰، ص ۲۳۹.
- ↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج4، ص32.
- ↑ ضیاء مقدسی، فضائل بیتالمقدس، ۱۴۰۵ق، ص۴۸.
- ↑ ضیاء مقدسی، فضائل بیتالمقدس، ۱۴۰۵ق، ص59.
- ↑ ضیاء مقدسی، فضائل بیتالمقدس، ۱۴۰۵ق، ص72.
- ↑ ضیاء مقدسی، فضائل بیتالمقدس، ۱۴۰۵ق، ص72.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیت المقدس)، 1381ش، ص۲۱۸.
- ↑ عودی، «جنگ‌های صلیبی»، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیت المقدس)، 1381ش، ص۲۱۸.
- ↑ ناصری طاهری، بیتالمقدس شهر پیامبران، 1368ش، ص۶۶.
- ↑ ناصری طاهری، بیتالمقدس شهر پیامبران، 1368ش، ص79.
- ↑ «قدس چگونه اشغال شد/ بازخواني تاريخ قدس و شش دهه اشغال»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ سجادی، صادق و دیگران، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش، ج5، ص245.
- ↑ ناصری طاهری، بیتالمقدس شهر پیامبران، 1368ش، ص۷۹.
- ↑ ابن طاووس، سعدالسعود، نجف، ۱۳۶۹ق، ص۵۴.
- ↑ سجادی، صادق و دیگران، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش، ج5، ص245.
- ↑ ابن‌‌منظور، مختصر تاریخ دمشق لابن عساكر، ۱۹۸۹م، ج26، ص322.
- ↑ عسلی، معاهد العلم فی بیتالمقدس، ۱۹۸۱م، ص27.
- ↑ علیمی، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، ، ۱۹۷۳م، ج1، ص292.
- ↑ عسلی، معاهد العلم فی بیتالمقدس،۱۹۸۱م، ص ۲۹.
- ↑ شیخ و دیگران، «جنبش مدرسه‌سازی در بیتالمقدس دوره مملوکی ( 648-923ه.) و تأثیرات اجتماعی و فرهنگی آن»، 1401ش، ص649-650.
- ↑ «دلايل اهميت بيت‌المقدس چيست؟»، وب‌سایت موسسۀ تحقیقات ولی عصر.
- ↑ انصاری قمی، «جایگاه تاریخی و دینی بیت المقدس»، 1380ش، ص56.
- ↑ «خیابانی به نام قدس»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ خرداد ۱۳۹۷ش.
- ↑ «عملیات بیتالمقدس؛ هم خرمشهر آزاد شد هم صدام آرزوی مرگ فرماندهانش را کرد»، خبرگزاری میزان.
- ↑ «ماجرای نام‌گذاری عملیات الی بیتالمقدس به روایت یک راوی»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران.
- ↑ تبریزی، «قدس شریف پاره تن اسلام»، 1382ش، ص118.
- ↑ «شعری درباره آزادی قدس که مورد توجه مقام معظم رهبری قرار گرفت»، خبرگزاری تسنیم.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌جوزی، عبد الرحمن بن علی، فضائل القدس، بیروت، دار الافاق الجدیدة، ۱۹۷۹م.
- ابنطاووس، علی بن موسی، سعدالسعود، نجف، بی‌نا، ۱۳۶۹ق.
- ابنطاووس، علی بن موسی، الیقین باختصاص مولانا علی علیه السلام بامرة المؤمنین، بیروت، دارالمعرفه، 1410ق.
- ابن‌‌منظور، محمد بن مکرم، مختصر تاریخ دمشق لابن عساكر، به كوشش مأمون صاغرجی، بیروت، ۱۹۸۹م.
- ابن‌هشام، السیرة النبویه، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- اسعدى، مرتضی، بيت‌المقدس، بى‌جا، بنياد دائرة المعارف اسلامى، 1367ش.
- انصاری قمی، حسن، «جایگاه تاریخی و دینی بیت المقدس»، مجلۀ کتاب ماه دین، شمارۀ 43، اردیبهشت 1380ش.
- بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به كوشش صلاحالدین منجد، قاهره، ۱۹۵۶م.
- تاجیک، نصرالله، «جغرافیای سیاسی سرزمین بیتالمقدس»، فصلنامه حضور، شمارۀ 40، بهار 1381ش.
- تبریزی، عبدالکریم، «قدس شریف پارۀ تن اسلام»، مجلۀ مبلغان، شمارۀ 47، 1382ش.
- «جایگاه بیتالمقدس در ادیان آسمانی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 8 مرداد ۱۳۹۲ش.
- چرا فلسطین برای ما مسلمان‌ها مهم است؟»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳۱ ارديبهشت ۱۳۹۹ش.
- «چرا مسلمانان به بیتالمقدس علاقه دارند؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 1 شهریور 1385ش.
- «خیابانی به نام قدس»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ خرداد ۱۳۹۷ش.
- «دلايل اهميت بیتالمقدس چيست؟»، وب‌سایت موسسۀ تحقیقات ولی عصر، تاریخ بازدید: 3 آذر 1402ش.
- حمیدی، جعفر، تاریخ اورشلیم (بیت المقدس)، تهران، امیرکبیر، 1381ش.
- دباغ، مصطفى مراد، بلادنا فلسطین، بیروت، ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻟﻔﻠﺴﻄﯿﻨﯿﺔ، ۱۹۷۵م.
- ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق.
- سجادی، صادق و دیگران، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش.
- «شعری درباره آزادی قدس که مورد توجه مقام معظم رهبری قرار گرفت»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- شیخ، بتول و دیگران، «جنبش مدرسه سازی در بیتالمقدس دوره مملوکی ( 648-923ه.) و تأثیرات اجتماعی و فرهنگی آن»، مجلۀ فرهنگ در دانشگاه اسلامی، سال دوازدهم، شمارۀ 4، 1401ش.
- ضیاء مقدسی، محمد، فضائل بیتالمقدس، به كوشش محمد مطیع حافظ، دمشق، بی‌نا، ۱۴۰۵ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۵ق،
- طوسی، محمد، التبیان، به كوشش احمد قصیر عاملی، نجف، بی‌نا، ۱۳۸۳ق،
- عزالدین، فاروق محمد، القدس، تاریخیاً و جغرافیاً، قاهره، بی‌نا، ۱۹۸۱م.
- عسلی، کامل جمیل، معاهد العلم فی بیتالمقدس، عمان، بی‌نا، ۱۹۸۱م.
- علیمی، عبدالرحمان، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، عمان، بی‌نا، ۱۹۷۳م
- عودی، ستار، «جنگ‌های صلیبی»، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش
- «عملیات بیتالمقدس؛ هم خرمشهر آزاد شد هم صدام آرزوی مرگ فرماندهانش را کرد»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۰۴ مهر ۱۳۹۷ش.
- «قبله نماد توحید و نشانۀ اسلام و ادیان توحیدی است/ دلایل مهم تغییر قبله از بیتالمقدس به کعبه»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 25 ارديبهشت 1393ش.
- «قدس چگونه اشغال شد/ بازخواني تاريخ قدس و شش دهه اشغال»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مرداد ۱۳۹۲ش.
- «ماجرای نام‌گذاری عملیات الی بیتالمقدس به روایت یک راوی»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران، تاریخ بازدید: 3 آذر 1402ش.
- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1373ش.
- ناصری طاهری، عبدالله، بیتالمقدس شهر پیامبران، تهران، سروش، 1368ش.