شرک
شرک؛ باور به اثرگذاری دوگانۀ خدا و غیر خدا در زندگی انسان.
شرک، بر اساس آموزه‌های قرآن، عامل انحراف انسان از نظام معنایی توحیدی بوده و گناهی نابخشودنی است. شرک، علاوه‌بر خروج انسان از مسیر بندگی خدا، با افزودن پیرایه‌های اعتقادی تأثیر مستقیمی بر معنای زندگی انسان می‌گذارد و او را از سبک زندگی اسلامی دور می‌کند.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی شرک به‌معنای مشارکت[۱] و همکاری یا مقارنت در انجام کار یا ایجاد چیزی[۲] است. شرک در اصطلاح، از یک‌سو ناظر به خاستگاه آفرینش است و غیر خدا، در عالم تکوین اثرگذار دانسته می‌شود مانند دیدگاه‌های مادی‌گرا، ثنویت‌گرا و تفویضی؛ از سوی دیگر، شرک می‌تواند ناظر به وضع قوانین و تشریع احکام کلی زندگی و تعیین بایدها و نبایدهای اخلاقی، خاستگاهی غیر از خدا را مورد توجه قرار دهد مانند رویکردهای اومانیستی که خودبسندگی خرد انسانی را برای وضع قانون زندگی می‌پذیرند.[۳]
شرک از منظر آموزه‌های اسلام
شرک به انکار یکتایی مبدأ آفرینش هستی می‌انجامد و قرآن، شرک را بزرگ‌ترین ظلم معرفی کرده است؛[۴] مفسران قرآن در تبیین وجوه این ظلم، انگارۀ پذیرش همتایان بی‌ارزش برای خدا را گمراهی آشکار و موجب ذلت آدمی برای پرستش غیر خدا معرفی کرده و نوع توجه قرآن به این انگاره را گواه آن می‌دانند که شرک از منظر قرآن، گناهی غیر قابل بخشش است.[۵] اندیشمندان بر اساس آموزه‌های اسلام، شرک را در دو سطح باور و رفتار، مورد توجه قرار داده‌اند:
الف- شرک اعتقادی
شرک در سطح باور، سه گونه است؛ گاهی انسان، ذات خداوند را مرکب می‌داند یا به وجود دو یا چند خدا باور دارد؛[۶] مانند انگارۀ تثلیث نزد مسیحیان.[۷] گاهی انسان، صفات خدا را مستقل از ذات او مورد توجه قرار می‌دهد[۸] و گاهی موجود دیگری را به صورت مستقل از خدا در عالم أثرگذار می‌داند.[۹] باور به اثرگذاری غیر خدا گاهی در آفرینش است (شرک در خالقیت) مانند اعتقاد به تمایز خالق شُرور از خالق خیرات؛[۱۰] گاهی در پرورش است (شرک در ربوبیت)[۱۱] مانند انگاره‌های چندخدایی در یونان و روم باستان که به خدای باران و یا چیزهای دیگر اعتقاد داشتند؛[۱۲] گاهی در قانون‌گذاری است (شرک در تشریع) که وضع قوانین و احکام را مستقل از خاستگاه الهی می‌پذیرند.[۱۳] همچنین بسیاری از انسان‌ها شرک در رازقیت دارند و آگانه یا ناآگاهانه، موجودی غیر از خدا را منشأ رزق و روزی خود می‌پندارند.[۱۴]
ب- شرک عملی
شرک در رفتار، انواعی دارد؛ گاهی انسان‌ها غیر خدا را می‌پرستند (شرک در عبادت)؛[۱۵] گاهی غیر خدا را به‌خاطر رضایت او یا از روی خودنمایی، اطاعت می‌کنند (شرک در اطاعت)؛[۱۶] گاهی انسان بدون توجه به خدا، چشم امید به اسباب مادی می‌دوزد (شرک در توکل)؛[۱۷] گاهی محبت غیر خدا در دل آدمی جای می‌گیرد و هم‌تراز محبت خدا تعیین‌کنندۀ جهت حرکت انسان می‌شود (شرک در محبت).[۱۸] یاری طلبیدن از غیر خدا و امید داشتن به کسانی که خداوند به آنها إذن شفاعت نداده است، گونه‌های دیگری از شرک عملی است؛[۱۹] از جمله مصادیق آن در سبک زندگی امروزی توسل به فال قهوه، رجوع به دعانویس و توسل به سحر و جادو است.[۲۰]
مصادیق عینی شرک در زندگی
شرک، در بسیاری از موارد به صورت پنهان، آدمی را گرفتار می‌کند و تمام ابعاد زندگی او را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. وابستگی انسان، به مال، جان، فرزندان و موقعیت‌های اجتماعی، توجه به غیر خدا، ترس از غیر خدا و انجام اعمال صالح برای اینکه دیگران ستایش کنند، برخی از مظاهر و مصادیق شرک در زندگی است.[۲۱] برخی روایات، راه‌یابی شرک خفی در زندگی انسان را به ردّ پای مورچه‌ای سیاه بر تخته‌سنگ سیاه در شبِ تاریک تشبیه کرده‌اند.[۲۲] شرک اخلاقی از انواع پنهان شرک است که حتی سبک زندگی مؤمنان را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد[۲۳] و با وجود باور راسخ افراد به خدا و صفات او، آنها را به گناه می‌کشاند.[۲۴] صاحب‌نظران مسلمان این، گونۀ پنهان شرک را نیز موجب نقص در کمال دین‌داری مؤمنان دانسته‌اند.[۲۵] ریا، ناامیدی، عجب، کبر، آرزوهای دراز، حرص و طمع، حسادت و کینه، از جمله رذایل اخلاقی است که به شرک می‌انجامد.[۲۶]
برخی صاحب‌نظران مسلمان به‌دلیل اهمیت پرهیز از شرک، خاستگاه و پیامدهای اجتماعی آن را نیز مورد توجه قرار داده‌اند؛ از این منظر، حتی تمدن‌سازی و جامعه‌سازی نیز می‌بایست در چارچوب نظام معنایی توحیدی و نفی عبودیت غیر خدا باشد.[۲۷] تمدن غرب، از آغاز کوشید بر پایۀ اصالت علم و عقل و بی‌نیازی از دین، جهان را بدون حضور خدا سامان دهد؛ اما این تمدن همچنان بحران‌‌های متعدد از جمله بیکاری، تورم، جنگ‌های جهانی و منطقه‌ای، تولید سلاح‌های میکروبی، شیمیایی و هسته‌ای، توزیع نابرابر ثروت، برهم خوردن تعادل زیست‌محیطی و آشفتگی هویت را تجربه می‌کند. تمدن غربی، مکاتب فلسفی گوناگونی مانند لیبرالیسم، کمونیسم، اومانیسم و سکولاریسم را در قالب‌های پوزیتویستی و الحادی آزمود تا زندگی انسان غربی را به سامان برساند، اما درون‌مایۀ شرک‌آلود این مکاتب، تمدن غربی را در رسانیدن انسان به کمالِ حقیقی، ناتوان کرده است.[۲۸]
زمینه‌های گرایش به شرک
الف- زمینه‌های درونی
1.معرفت‌شناختی
بر اساس آموزه‌های اسلامی، توحید امری فطری و شرک امری عارضی است.[۲۹] هرگاه خدا به‌عنوان خاستگاه آفرینش و فراتر از چارچوب مادیات، فهم نشود، ارتباط با او غیر ممکن انگاشته می‌شود و آدمی به جستجوی موجودات میانجی بین خود و خدا می‌پردازد. ارتباط با این وسائط به‌تدریج، چهرۀ عبادت به خود گرفته و پرستش خدایان گسترش می‌یابد.[۳۰] از طرفی دیگر انسان به‌علت ضعف نیروی تفکر و استدلال هنگام مواجهه با شبهات متعددی که ابعاد مختلف زندگی او را دربرمی‌گیرد توانایی دفع آنها را نداشته و تحت تأثیر شبهات قرار گرفته و از رسیدن به یقین باز می‌ماند.[۳۱]
2.جامعه‌شناختی
بسیاری از قدرتمندان، نظام معنایی توحیدی را در تضاد با خواسته‌ها، منافع و موقعیت‌های اجتماعی خود می‌پندارند و با آن مقابله می‌کنند. از منظر جامعه‌شناسی، جاه‌طلبی مستکبرین، از جمله علل روی‌آوری قدرتمندان به نفی هرگونه تفکر توحیدی است.[۳۲]
3.اخلاقی
طبق آموزه‌های دینی اساس انحراف بشر، هوای نفس است؛ آدمی با تسلیم در برابر امیال نفسانی، زمینۀ سقوط معرفتی و رفتاری خود را فراهم می‌کند.[۳۳] قرآن چنین افرادی را از انسانیت خارج دانسته و در شمار حیوانات قرار داده است.[۳۴]
4.القائات شیطان
زینت دادن اعمال زشت و ناپسند در نظر انسان به اعمال زیبا، یکی‌دیگر از عوامل انحراف انسان از مسیر توحید است.[۳۵] شیطان به‌وسیلۀ زیبا جلوه دادن اعمال زشت سبب بازماندن انسان از راه خدا[۳۶] و در نتیجه سرگردانی او می‌شود.[۳۷]
5.عدم مسئولیت‌پذیری
لازمۀ باورهای دینی، مسئولیت‌پذیری انسان در بسیاری از امور است و محدودیت‌هایی را در بهره‌وری از لذّات مادی ایجاد می‌کند؛[۳۸] اما برخی برای رهایی از این مسئولیت، به انکار خدا روی می‌آورند.[۳۹]
6.حس‌گرایی
انس با محسوسات، آدمی را به‌سوی معبودهای خودساخته سوق می‌دهد. امروزه نیز رویکردهای پوزیتیویستی، تنها ادراکات حسی را که با اندام‌های مادی حاصل شود معتبر و یقینی می‌دانند[۴۰] و خداشناسی فطری را به معنویت‌های نوپدید، تقلیل داده‌اند.[۴۱]
ب- زمینه‌های بیرونی
1.گذشته‌گرایی
با توجه به آیات قرآن، یکی از علل بیرونی شرک، تبعیت کورکورانه از گذشتگان، پدران و مادران و دیگران مهم،[۴۲] بوده است. فرهنگ و ارزش‌های حاکم بر جامعه، نقش مؤثری در در پیدایش هنجارهای اجتماعی دارد.[۴۳]
2.تبلیغات رسانه‌ای و اسطوره‌سازی
امروزه رسانه‌های جمعی نقش مؤثری در فرهنگ‌سازی و شخصیت‌پردازی و شکل‌گیری سبک زندگی توحیدی یا شرک‌آلود دارند. در همین چارچوب، بسیاری از تولیدات سینمایی غرب، با تبلیغ و ترویج اسطوره‌های تهی از اخلاق و نافی معناگرایی توحیدی، مخاطبان خود را به‌سوی انگاره‌های شرک‌آلود، مادی‌گرایانه و اومانیستی سوق می‌دهند.[۴۴]
3.گروه‌های دوستی
دوست، عامل اثرگذار بر شخصیت، افکار و رفتار انسان است. قرآن کریم از دوستی با کسانی که انسان را از حق دور می‌کنند، نهی کرده است؛ زیرا مایۀ ضلالت و خواری انسان بوده[۴۵] و او را تا لبۀ پرتگاه دوزخ می‌برند.[۴۶]
4.رهبران ناکارآمد
رهبران نالایق در ایجاد و گسترش فرهنگ شرک در عرصه‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نقش قابل توجهی دارند. امروزه نیز برخی حکومت‌ها با هدف گسترش سلطۀ خود بر جوامع دیگر،[۴۷] سازوکاری را پایه‌گذاری می‌کنند که مانع انسان از گرایش به‌سوی ارزش‌های توحیدی می‌شود.[۴۸]
5.گریز از مسئولیت‌های اجتماعی
بی‌تفاوتی نسبت به آسیب‌های اجتماعی[۴۹] مانند بی‌عدالتی، فساد[۵۰] و گسترش فقر و بیکاری،[۵۱] انسان را در مسیر روی‌گردانی از فطرت توحیدی قرار می‌دهد.[۵۲]
پیامدهای شرک
1.زیان رساندن به سلامت روان
آسیب‌ها و ناهنجاری‌های برآمده از شرک اعتقادی و عملی، موجب اختلال در روان آدمی می‌شود.[۵۳] شخصیت فرد مشرک، وحدت و هماهنگی ندارد[۵۴] و مطابق آیات قرآن، در قلب‌های این افراد ترس لانه می‌کند.[۵۵]
2.تفرقه و پراکندگی
طبق دیدگاه اندیشمندان مسلمان، شرک عامل پراکندگی است. گرایش به معبودهای گوناگون سبب ایجاد چندگانگی در جامعه شده و به‌دنبال آن عداوت و کینه‌ورزی را در پی دارد.[۵۶] در جامعه‌ای که باورهای شرک‌آلود گسترش یافته، طبقاتِ انسان‌ها بیگانه از یکدیگرند و به‌طور طبیعی از هم جدا می‌افتند.[۵۷] در جامعۀ مسلمان نیز شرک با تنزل مقام انسانیت به مرتبۀ حیوانی، هویت اصیل اسلامی را تضعیف می‌کند. دوری از هویت و فرهنگ اصیل اسلامی، قلوب مسلمانان را از هم گسسته و مانع برقراری ارتباط صحیح بین آنها می‌شود و زمینۀ بروز منازعات درونی و بیرونی را فراهم می‌کند.[۵۸]
3.ترویج انسان‌محوری
در اندیشۀ شرک‌آلود، انسان به‌جای خدا می‌نشیند؛ فیلسوفان ملحد بعد از عصر رنسانس با محور قرار‌دادن انسان در عالم، انسان را موجودی تک‌بُعدی می‌انگاشتند که برای حل مشکلات فقط باید از عقل خود بهره بگیرد.[۵۹]
4.پوچ‌گرایی
فقدان ایمان از مهم‌ترین عوامل بروز پوچ‌گرایی انسان معاصر است. انسانی که اهتمام او به زندگی، تنها در بُعد حیوانی و مادی است[۶۰] به سبک‌هایی از زندگی میل پیدا می‌کند که در آن نشانه‌های ابتذال و بی‌هویتی موج می‌زند.[۶۱]
5.ترویج جاهلیت مدرن
امروزه علم و فنّاوری در خدمت کشتار جمعی، غارت کشورهای ضعیف، ابتذال اخلاقی، تبعیض‌های نژادی و قانونی‌شدن گناه، قرار گرفته[۶۲] و بنیان شرک‌آلود تمدن غربی، گونه‌ای از جاهلیت مدرن را ارائه کرده است.[۶۳]
جامعۀ شرک‌آلود
متفکران نواندیش دینی در یک تقسیم‌بندی جامعه را به جامعۀ توحیدی و جامعۀ جاهلی تقسیم کرده‌اند. جامعۀ توحیدی، جامعه‌ای است که اسلام برای تمامی ابعاد مختلف زندگی برنامۀ کامل و جامعی را تنظیم کرده است؛ به‌گونه‌ای که در این جوامع، میان آموزه‌های دینی و سیاسی تعارضی وجود ندارد. در مقابل، جامعۀ جاهلی جامعه‌ای است که بر مبنای شرک پایه‌ریزی شده است. اعتقاد به تعدد خدایان، حاکمیت در اختیار غیر خدا و طاغوت، دوری از انسانیت و معنویت و اخلاق، خودفراموشی، طبقاتی شدن جامعه، ترویج فساد اخلاقی، بی‌بندوباری، ستم‌گری و ستم‌پذیری، تبعیض، بی‌عدالتی در چنین جامعه‌ای به چشم‌می‌خورد. در این جوامع جدایی دین از سیاست به‌عنوان بزرگ‌ترین مظهر شرک معرفی شده است.[۶۴]
راه رهایی از شرک
در آموزه‌های اسلام، گرفتار شدن به شرک موجب محروم ماندن از رحمت الهی و ورود به جهنم،[۶۵] نجاست باطنی،[۶۶] دوری از امنیت و آرامش،[۶۷] ناتوانی و ذلت،[۶۸] ستم‌گری،[۶۹] بدبختی،[۷۰] از خودبیگانگی انسان،[۷۱] انحطاط و سقوط اجتماعی،[۷۲] جنگ‌طلبی و ایجاد درگیری،[۷۳] دشمنی در جامعه[۷۴] و نابودی تمدن‌ها[۷۵] دانسته شده است.[۷۶]
صاحب‌نظران مسلمان برای گریز از عواقب شرک، انسان‌ها را به خداشناسی،[۷۷] خودشناسی،[۷۸] تهذیب،[۷۹] انجام اعمال صالح و مداومت بر آن،[۸۰] ترک تدریجی عادات ناپسند[۸۱] و توبه،[۸۲] توجه داده‌اند.
پانویس
- ↑ إبن‌منظور، لسان‌العرب، بی‌تا، ج10، ص450.
- ↑ إبن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، 1404ق، ج3، ص265.
- ↑ خندان، «بازتعریف مفهوم شرک و تأثیر آن در تعریف علم دینی از منظر استاد مطهری»، 1395ش.
- ↑ سورۀ لقمان، آیۀ 13.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1382ش، ج17، ص50.
- ↑ سعیدی مهر، کلام اسلامی 1، بی‌تا، ص164.
- ↑ زمانی، «طهارت و نجاست اهل کتاب و مشرکان در فقه اسلامی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ حیدری‌فر، مدرسۀ ترنم توحید، 1387ش، ص413.
- ↑ الله‌بداشتی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، 1392ش، ص223؛ حیدری‌فر، مدرسۀ ترنم توحید، 1387ش، ص414.
- ↑ سعیدی مهر، کلام اسلامی 1، بی‌تا، ص166.
- ↑ الله‌بداشتی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، 1392ش، ص225.
- ↑ زمانی، «طهارت و نجاست اهل کتاب و مشرکان در فقه اسلامی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، 1389ش، ص582.
- ↑ الله‌بداشتی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، 1392ش، ص228.
- ↑ منتظری، اسلام دین فطرت، 1385ش، ص99.
- ↑ الله‌بداشتی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، 1392ش، ص243-244.
- ↑ «علل، آثار و علاج بی‌اعتمادی به خدا»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ «محبت غیر خدا و شرک خفی»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ الله‌بداشتی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، 1392ش، ص246.
- ↑ شریعتی سبزواری، توحید در نگاه عقل و دین، 1390ش، ص251-283.
- ↑ «انواع شرک و کفر از منظر آیات و روایات»، خبرگزاری رجانیوز.
- ↑ پاینده، نهج‌الفصاحه، 1382ش، ص539.
- ↑ قربان‌زاده، «آثار شرک خفی»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1387ش، ج11، ص377.
- ↑ الله‌بداشتی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، 1392ش، ص245.
- ↑ هادی، «شرک از نگاه اخلاقی»، 1395ش، ص40-46.
- ↑ «بیانات در دیدار کارگزاران نظام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ نکوئی سامانی، دین و دنیای مدرن، 1392ش، ص172-173.
- ↑ مطهری، مجموعۀ آثار، 1372ش، ج15، ص943.
- ↑ سعیدی مهر، کلام اسلامی 1، بی‌تا، ص177.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، 1381ش، ص99.
- ↑ جمشیدی، «عوامل شرک و موانع توحید»، 1373ش، ص48-49.
- ↑ حیدری‌فر، مدرسۀ ترنم توحید، 1387ش، ص440.
- ↑ سورۀ اعراف، آیۀ 176-179.
- ↑ جمشیدی، «عوامل شرک و موانع توحید در قرآن»، 1373ش، ص42.
- ↑ سورۀ رعد، آیۀ 33.
- ↑ سورۀ نمل، آیۀ 4.
- ↑ جمشیدی، «عوامل شرک و موانع توحید»، 1373ش، ص54.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، 1381ش، ص98.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، بی‌تا، ج1، ص203.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، 1386ش، ج3، ص320.
- ↑ سورۀ زخرف، آیۀ 23.
- ↑ الله‌بداشتی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، 1392ش، ص240.
- ↑ «اسوه‌پردازی یا اسطوره‌سازی»، خبرگزاری رسا.
- ↑ سورۀ فرقان، آیۀ 27-29.
- ↑ سورۀ صافات، آیۀ 50-53.
- ↑ «بیانات در دیدار با کارگزاران نظام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ «نگرشی به شرک»، 1360ش، ص33-34.
- ↑ «شرک انتهای مسیر انسانی که نسبت به مسائل اجتماعی بی‌تفاوت باشد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ اسدعلی‌زاده، «آسیب‌های اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی در حکومت دینی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ بلوردی، «نقش فقر در دین‌گریزی و راهکارهای اسلام برای مقابله با آن»، 1393ش، ص80.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، 1381ش، ص99.
- ↑ کاویانی، روانشناسی در قرآن؛ مفاهیم و آموزه‌ها، 1396ش، ص242.
- ↑ مطهری، خدا در زندگی انسان، 1393ش، ص30.
- ↑ سورۀ آل‌عمران، آیۀ 151.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، 1385ش، ص685.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعى از دانشجویان و طلاب به‌مناسبت روز وحدت حوزه و دانشگاه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ صادق‌زاده، «شرک مهم‌ترین عامل ضعف هویت فرهنگی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «اومانیسم»، وب‌سایت مؤسسۀ آیندۀ روشن.
- ↑ شریعتی سبزواری، توحید در نگاه عقل و دین، 1390ش، ص254.
- ↑ کردی اردکانی و شه‌گلی، «بحران پوچ‌گرایی انسان معاصر و معنای زندگی از دیدگاه قرآن»، 1392ش، ص35-36.
- ↑ «بیانات در سخنرانی تلویزیونی به‌مناسبت عید مبعث»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار با مسئولان نظام و سفرای کشورهای اسلامی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «مقام معظم رهبری تز جدایی دین از سیاست را بزرگ‌ترین مظهر شرک می‌دانند»، خبرگزاری مهر.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 48.
- ↑ سورۀ توبه، آیۀ 28.
- ↑ سورۀ کهف، آیۀ 49.
- ↑ سورۀ اسراء، آیۀ 22.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 51-54.
- ↑ سورۀ کهف، آیۀ 20.
- ↑ سورۀ انبیاء، آیۀ 62-65.
- ↑ سورۀ فرقان، آیۀ 43-44.
- ↑ سورۀ انعام، آیۀ 64-65.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 165-166.
- ↑ سورۀ غافر، آیۀ 82-84.
- ↑ صدرایی، «آثار شرک در زندگی اجتماعی»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ «راهکارهای درمان شرک خفی»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ کاویانی، روانشناسی در قرآن؛ مفاهیم و آموزه‌ها، 1396ش ص224-225.
- ↑ جوادی آملی، مبادی اخلاق در قرآن، 1379ش، ص226-310.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1374ش، ج1، ص533.
- ↑ دهقانی و دیگران، «درمان بیماری روحی و اعتقادی شرک در المیزان»، 1401ش، ص27.
- ↑ سورۀ هود، آیۀ 3.
منابع
- قرآن کریم.
- الله‌بداشتی، علی، توحید و صفات الهی: درسنامۀ کلام تخصصی، قم، دانشگاه قم، 1392ش.
- إبن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغۀ، قم، مکتب الإعلامی اللإسلامی، 1404ق.
- إبن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- «اسوه‌پردازی یا اسطوره‌سازی»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 14 شهریور 1396ش.
- اسدعلی‌زاده، اکبر، «آسیب‌های اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی در حکومت دینی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 15 آبان 1391ش.
- «انواع شرک و کفر از منظر آیات و روایات»، خبرگزاری رجانیوز، تاریخ درج مطلب: 25 مهر 1395.
- «اومانیسم»، وب‌سایت مؤسسۀ آیندۀ روشن، تاریخ درج مطلب: 20 تیر 1388ش.
- بلوردی، طیبه و بلوردی، مسعود، «نقش فقر در دین‌گریزی و راهکارهای اسلام برای مقابله با آن»، نشریۀ قرآنی کوثر، شمارۀ 49، بهار 1393ش.
- «بیانات در چهارمین نشست اندیشه‌های راهبردی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 23 دی 1391ش.
- «بیانات در دیدار با کارگزاران نظام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 12 آذر
- «بیانات در دیدار با کارگزاران نظام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشرآثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 27 اسفند 1380ش.
- «بیانات در دیدار با مسئولان نظام و سفرای کشورهای اسلامی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 26 اردیبهشت 1394ش.
- «بیانات در دیدار جمعى از دانشجویان و طلاب به‌مناسبت روز وحدت حوزه و دانشگاه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1368ش.
- «بیانات در سخنرانی تلویزیونی به‌مناسبت عید مبعث»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشرآثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 10 اسفند 1400ش.
- پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، تهران، دنیای دانش، 1382ش.
- جمشیدی، اسدالله، «عوامل شرک و موانع توحید در قرآن (1)و(2)»، نشریۀ معرفت، شمارۀ 10-11، زمستان 1373ش.
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، قم، اسراء، 1385ش.
- جوادی آملی، عبدالله ، مبادی اخلاق در قرآن، قم، اسراء، 1379ش.
- حیدری‌فر، مجید، مدرسۀ ترنم توحید، قم، جامعۀ المصطفی العالمیه، 1387ش.
- خندان، علی اصغر، «بازتعریف مفهوم شرک و تأثیر آن در تعریف علم دینی از منظر استاد مطهری»، همایش بین‌المللی شرق‌شناسی، فردوسی و فرهنگ و ادب پارسی، 1395ش.
- دهقانی، عزیزعلی و دیگران، «درمان بیماری روحی و اعتقادی شرک در المیزان»، نشریۀ نامۀ الهیات، شمارۀ 58، بهار 1401ش.
- «راهکارهای درمان شرک خفی»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 9 شهریور 1391ش.
- زمانی، محمدحسن، «طهارت و نجاست اهل کتاب و مشرکان در فقه اسلامی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 18 آذر 1388ش.
- شریعتی سبزواری، محمدباقر، توحید در نگاه عقل و دین، قم، بوستان کتاب، 1390ش.
- صدرایی، ابراهیم، «آثار شرک در زندگی اجتماعی»، وب‌سایت تبیان، ، تاریخ درج مطلب: 1395ش.
- طباطبایی، محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1387ش.
- «علل، آثار و علاج بی‌اعتمادی به خدا»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب:12 شهریور 1390ش.
- قربان‌زاده، صادق، «آثار شرک خفی»، سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1389ش.
- کردی اردکانی، احسان و شه‌گلی احمد، «بحران پوچ‌گرایی انسان معاصر و معنای زندگی از دیدگاه قرآن»، نشریۀ مطالعات معنوی، شمارۀ 10، زمستان 1392ش.
- «محبت غیر خدا و شرک خفی»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1391ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 1381ش.
- مطهری، مرتضی، خدا در زندگی انسان، تهران، صدرا، 1393ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعۀ آثار، قم، صدرا، 1372ش.
- «مقام معظم رهبری تز جدایی دین از سیاست را بزرگ‌ترین مظهر شرک می‌دانند»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1393ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1386ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1382ش.
- منتظری، حسین علی، اسلام دین فطرت، تهران، سایه، 1385ش.
- نکوئی سامانی، مهدی، دین و دنیای مدرن، قم، زائر، 1392ش.
- «نگرشی به شرک»، نشریۀ جهاد، شمارۀ 25، زمستان 1360ش.
- هادی، اصغر، «شرک از نگاه اخلاقی»، نشریۀ اخلاق، شمارۀ 24، زمستان 1395ش.