قهوه

دانه قهوه

قهوه؛ نوشیدنی محبوب و رایج در میان مردم جهان.

قهوه از نوشیدنی‌های پرطرفدار بین مردم و پُرمصرف‌ترین نوشیدنی جهان، بعد از آب است. این نوشیدنی، به‌دلیل داشتن کافئین زیاد و ایجاد حس نشاط و سرزندگی در بین مردم جهان و همچنین به‌دلیل نداشتن الکل در میان مسلمانان، جایگاه خاصی دارد. مصرف قهوه در جهان، بسیار فراتر از نوشیدنی‌های الکلی، صنعتی و گازدار است.

واژه‌شناسی

قهوه، واژه‌ای عربی و برگرفته از واژۀ «کفا» یا «کافا» است که نام شهری در اتیوپی بوده و این گیاه در آن‌جا کشف شده ‌است.

تاریخچه

معروف‌ترین روایت دربارۀ کشف قهوه مربوط به قرن نهم میلادی است که بر اساس آن، یک چوپان در اتیوپی واقع در قاره آفریقا، پس از چَرای گله متوجه ‌شد که بُزها با خوردن میوۀ گیاهی، بسیار پرانرژی می‌شوند و شب نمی‌خوابند. وی نزد راهب صومعه رفت و جریان را برای او بازگو ‌کرد. راهب، از آن میوه، یک نوشیدنی تهیه کرد و پس از نوشیدن آن متوجه ‌شد که انرژی زیادی دارد و می‌تواند مدت بیشتری در شب بیدار بماند. از آن پس، مصرف قهوه در کشورهای مسلمان و سپس در اروپا و آمریکا رواج یافت. در اواخر قرن 18 میلادی، صادرات قهوه، تجارت پرسودی بود. امروزه نیز صادرات قهوه در جایگاه دوم بعد از نفت خام قرار دارد که نشان‌دهندۀ محبوبیت این کالا در جهان است. گیاه قهوه در ایران کشت نمی‌شود و یک کالای وارداتی محسوب می‌شود.

فرآوری

از هنگام کاشت دانۀ قهوه 2 تا 3 ماه طول می‌کشد تا به یک گیاه تبدیل شود و حدود 4 تا 5 سال زمان می‌برد تا این گیاه به میوه‌دهی برسد. گیاه قهوه، شکوفه‌هایی دارد که در یک بازۀ زمانی طولانی به گیلاس قهوه تبدیل می‌شوند. درون گیلاس قهوه دانه‌های سبز رنگی وجود دارد. این دانه‌ها همان قهوه‌های معمولی اما خام هستند. برای تهیۀ نوشیدنی قهوه، این دانه‌های سبز را حرارت می‌دهند که اصطلاحاً به آن « رُست» می‌گویند. طعم و رنگ انواع قهوه به میزان حرارتی که می‌بینند بستگی دارد. بعد از رُست قهوه‌ها، دانه‌ها به‌رنگ قهوه‌ای در می‌آیند و برای دَم کردن باید آسیاب شوند. تفاوت در میزان آسیاب دانه‌ها، انواع مختلفی از قهوه‌ را پدید می‌آورد؛ مثلا برای تهیۀ قهوۀ ترک، دانه‌ها به‌صورت خیلی ریز یا آردی، آسیاب می‌شوند و برای قهوۀ اِسپِرسو دانه‌ها را متوسط خرد می‌کنند و برای قهوۀ فرانسه، دانه‌ها را نسبتاً درشت آسیاب می‌کنند.

انواع گیاه قهوه

قهوه، گونه‌های زیادی دارد که معروف‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از؛

1. قهوه عربیکا: هشتاد درصد قهوۀ جهان از این قهوه تولید می‌شود و محبوب‌ترین قهوه در جهان به‌شمار می‌رود. این قهوه از کیفیت بهتری برخوردار بوده، گران‌تر و نسبت به انواع دیگر، شیرین‌تر است.
2. قهوه روبوستا: بیست درصد قهوۀ تولیدی در جهان به این گونه، اختصاص دارد. این قهوه، کافئین بیشتری نسبت به عربیکا دارد، ارزان‌تر است و طعم تلخ‌تری دارد. از این نوع قهوه بیشتر برای قهوه‌های فوری مانند اسپرسو استفاده می‌شود.

انواع مصرف قهوه

قهوه به دو صورت گرم و سرد مصرف می‌شود؛

1. قهوه‌های گرم مانند: بلک کافی، اسپرسو، لاته، کاپوچینو، ماکیاتو، امریکانو، فلت وایت و رِد آی.
2. قهوه‌های سرد مانند: آیس کافی، آیس لاته و مازاگران.

فواید

مردم جهان، بیشتر به خواص نشاط‌آوری، افزایش تمرکز و هوشیاریِ قهوه توجه دارند ولی این نوشیدنی خواص بسیاری دارد از جمله؛

• قهوه دارای آنتی اکسیدان بالایی است که برای پیشگیری از سرطان، دیابت و بیماری‌های قلبی مؤثر است.
• قهوه دارای ویتامین های B5، B2 و B3، منگنز، منیزیم و پتاسیم است که برای بدن بسیار مفید است.
• قهوه حاوی مواد کاهش‌دهنده التهاب در بدن است و از گرفتگی عروق خونی جلوگیری می‌کند و سبب کاهش حملات قلبی می‌شود.
• قهوه موجب سوخت‌وساز در بدن و چربی‌سوزی در ناحیۀ شکم شده و باعث لاغری و کاهش وزن می‌شود.
• قهوه باعث جلوگیری از سرطان کبد می‌شود.
• قهوه با اثر گذاشتن بر مغز، از بیماری پارکینسون جلوگیری می‌کند و همچنین مانع گسترش بیماری آلزایمر و موجب تقویت حافظه و مغز می‌شود.
• قهوه به‌دلیل خاصیت مدر بودن موجب دفع سموم بدن و پاکسازی کبد و کلیه‌ها می‌شود.
• قهوه به‌دلیل داشتن کافئین موجب سرخوشی و سرحالی شده و از افسردگی جلوگیری می‌کند.
• قهوه همچنین از پیری زودرس جلوگیری کرده و سبب افزایش طول عمر می‌شود.

ضررها

• مصرف زیاد قهوه سبب ایجاد اختلال در جذب کلسیم و آهن در بدن می‌شود.
• در صورت داشتن سوزش و رفلاکس معده، قهوه این بیماری را تشدید می‌کند.
• افرادی که فشار خون بالا دارند یا دچار استرس و بی‌خوابی هستند، مصرف قهوه بیماری‌شان را تشدید می‌کند.
• کسانی‌که دارای مشکلات روده هستند نیز باید در مصرف قهوه احتیاط کنند.
• زنان باردار نباید قهوه مصرف کنند.

قهوه در خاورمیانه

قهوه در خاورمیانه برای اولین بار در قرن 15 میلادی در کشور یمن شناخته شد و سپس در قرن 16 میلادی از طریق مسافران به کشورهای ایران، ترکیه، سوریه، لبنان، مصر و عربستان وارد شد.

قهوه در ایران

قهوه برای اولین بار در عصر صفویه و از طریق مسافران عربستان، وارد ایران شد. در زمان شاه عباس، داروساز مشهور آن دوره، رساله‌ای در مورد فواید و مضرات قهوه نوشت و همین امر سبب شد تا شاه عباس به قهوه علاقه‌مند شود. از آن پس در کاخ‌های سلطنتی فضایی برای قهوه خوردن ایجاد شد که به آن قهوه‌خانه می‌گفتند. قهوه‌خانه‌ها به‌دست «قهوه‌چی» یا «قهوه‌باشی» مدیریت می‌شدند.

در ابتدا نوشیدن قهوه در بین مردم عادی رواج نداشت و مخصوص درباریان بود، ولی کم‌کم قهوه‌خانه‌هایی در سطح شهرها برپا شد. به مرور زمان، قهوه‌خانه‌ها تبدیل به مکان‌های مهمی شدند که در آن‌جا، مردم دربارۀ مسائل مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی صحبت می‌کردند. اولین قهوه‌خانه‌ها در ایران در زمان شاه طهماسب صفوی در شهرهای قزوین، اصفهان و تبریز دایر شد و در شهر اصفهان به‌دلیل پایتخت بودن نمود بیشتری داشت. در دوره قاجار هم با انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت، قهوه‌خانه‌ها در این شهر زیاد شدند و در دوران ناصرالدین شاه به اوج رسیدند.

قهوۀ ترک و قهوۀ عربی که تنها در شیوۀ دَم کردن، متفاوت هستند، در ایران مورد استقبال زیادی قرار گرفتند. پس از ورود چای به ایران، این نوشیدنی خوشمزه کم‌کم از رونق افتاد. اما در سال‌های اخیر قهوه باز هم جایگاه خود را پیدا کرده و تبدیل به رقیب جدی چای در ایران شده است. با این وجود هنوز چای نوشیدنی اول ایرانیان به‌حساب می‌آید. از مهم‌ترین دلایل محبوب شدن قهوه در بین ایرانی‌ها و مسلمانان این بود که غیرالکلی و انرژی‌زا بود.

قهوه در اروپا

با سفر اروپاییان به خاورمیانه در قرن 17 میلادی، آن‌ها با قهوه آشنا شدند. در ابتدا برخی از آن‌ها قهوه را «مایع تلخ شیطانی» می‌نامیدند و بزرگان دینی در شهر ونیز ایتالیا نوشیدن قهوه را ممنوع کردند؛ اما پس از مدتی قهوه در میان اروپاییان چنان محبوبیتی پیدا کرد که رهبر مسیحیان، قبل از گرفتن تصمیم‌های مهم حتما یک فنجان قهوه می‌خورد. مردم اروپا در قهوه‌خانه‌ها به مسائل اجتماعی و علمی می‌پرداختند. کم‌کم قهوه‌خانه‌ها در کشورهای انگلستان، اتریش، فرانسه، هلند و آلمان به «اتاق فکر» تبدیل شدند.

بذر قهوه از اروپا و به‌صورت پنهانی، وارد قارۀ آمریکا شد. امروزه تولید قهوه به یک تجارت پرسود برای برخی کشورهای آمریکایی مانند برزیل تبدیل شده است.

نحوۀ مصرف قهوه

قهوه در مناطق مختلف جهان با مواد متفاوتی مصرف می‌شود. در ایتالیا قهوه با شکر استفاده می‌شود. مکزیکی‌ها با دارچین، بلژیکی‌ها با شکلات، اتیوپیایی‌ها با نمک، سنگالی‌ها با فلفل سیاه و میخک و نیجریه‌ای‌ها با لیمو آن را مصرف می‌کنند.

مصرف قهوه در فرهنگ ایران

در گذشته، قبل از این‌که چای وارد ایران شود، مصرف قهوه در میان ایرانیان مرسوم بود؛ مثلاً در مناطق عرب‌نشین ایران به‌ویژه در خوزستان رسم قهوه‌خوری با آداب و رسوم خاصی همراه بوده است. اما در سال‌های اخیر مصرف قهوه در ایران به‌دلیل تغییر سبک زندگی و خاصیت نشاط‌آوری آن رونق بیشتری پیدا کرده و عطر و طعم تند آن نیز در گرایش مردم به این نوشیدنی لوکس بی‌تأثیر نبوده است. امروزه مصرف قهوه، نه فقط در کافی‌شاپ‌ها و قهوه‌خانه‌ها، بلکه در خانه‌ها، مراسم‌ها و محل کار هم رواج پیدا کرده است. «فال قهوه» نیز نزد برخی از ایرانیان، به‌ویژه بانوان، جایگاه ویژه‌ای دارد.

قهوه در ادبیات فارسی

قهوه به‌دلیل محبوبیتی که در بین مردم داشته در اشعار شاعران هم جا باز کرده، مثلا قاآنی چنین سروده است:

قهوه بس تلخست‌ کش نوشند مردم صبح و شام

لیک بس شیرین شود چون گشت با شکر عجین

بیدل دهلوی هم در اشعار خود چنین آورده است:

نمی‌تپد دل خون‌گشته در غبار هوس

سراغ قهوه به جام شراب دشوار است

شاطر عباس صبوحی هم در دوبیتی‌های خود این‌گونه سروده:

چون قهوه بدست گیرد آن حب نبات

از عکس رُخش قهوه شود آب حیات

عکس رُخ او به قهوه دیدم گفتم

خورشید برون آمده است از ظلمات

منابع

• «آشنایی با فرهنگ قهوه‌خوری در ایران و جهان»، وب‌سایت کافه‌نید، تاریخ بازدید: 7 دی 1401ش.
• بیدل دهلوی، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 دی 1401ش.
• «تاریخچه قهوه در ایران»، وب‌سایت اوس کافه، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1401ش.
• «تاریخچه قهوه در ایران»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ درج مطلب: 25 بهمن 1400ش.
• «تاریخچه ورود قهوه به ایران»، وب‌سایت قهوه دات کام، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1399ش.
• «راه و رسم قهوه‌خوردن در میان خوزستانی‌‌ها»، وب‌سایت لست سکند، تاریخ درج مطلب: 16 اردیبهشت 1400ش.
• «رواج مصرف قهوه در ایران پرسش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و چالش‌ها»، وب‌سایت دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1401ش.
• شاطر عباس صبوحی، دوبیتی‌ها، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 دی 1401ش.
• صداقت، ژینو، «تاریخچه قهوه در ایران و جهان»، وب‌سایت اُلان‌کالا، تاریخ درج مطلب: 14 تیر 1401ش.
• فراهانی، علیرضا، «با فواید و مضرات قهوه آشنا شوید و شیوه درست مصرف قهوه را بیاموزید.»، وب‌سایت کافی مافی، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1400ش.
• قاآنی، قصاید، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 دی 1401ش.
• «قهوه خام؛ معجزه لاغری هزاره جدید/ عفونت‌زدایی به‌سبک سنتی»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 25 بهمن 1395ش.
• کامرانی‌فر، احمد و معمار، نرجس، «نقش و عملکرد قهوه‌خانه‌های تهران در دوره قاجار»، پرتال جامع علوم انسانی.
• «لاغرشدن سریع تا نوروز با «قهوه تلخ»»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 7 بهمن 1395ش.
• مستر لیدر، «تاریخچه قهوه در ایران و جهان، آیا واقعا کاشف قهوه یک بُز بوده است؟»، وب‌سایت کافی مافی، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1399ش.
• مستر لیدر، «قهوه چیست؟ آیا می‌دانید قهوه ابتدا دانه‌ قرمز رنگ و آبداری است؟»، وب‌سایت کافی مافی، تاریخ درج مطلب: 24 اسفند 1400ش.
• میرمحمدی، حسین، «داستان قهوه»، وب‌سایت بورنو گروپ، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1396ش.
• ناصرفلاح، بهزاد، «تاریخچه قهوه در ایران و جهان؛ قهوه از کجا آمده است؟»، وب‌سایت کافی‌یار، تاریخ درج مطلب: 26 مرداد 1399ش.