کلیسا

کلیسا؛ مکان اجتماع مسیحیان به‌منظور انجام مناسک مذهبی و عبادت

کلیسا، مخفف «کلیسیا» و به‌معنی جای پرستش و معبد مسیحیان است. واژه کلیسا در زبان یونانی، اکلیسا، به‌معنای گردهمایی است. کلمه‌ی کلیسا دارای دو کاربرد رایج است: 1. مجمع ایمان‌داران مسیحی؛ 2. مکان عبادت مسیحیان.

شکل‌گیری کلیسا

بنابر آن‌چه در انجیل آمده، تأسیس اولین کلیسا، به‌معنی مجمع ایمان‌داران مسیحی، در روز «پنطیاکست» صورت گرفت. اجتماع مسیحیان نخستین و نزول روح‌القدس بر آن‌ها، در کتاب اعمال رسولان، شرح داده شده است.

مسیحیان در ابتدا برای عبادت، به کنیسه‌های یهود می‌رفتند و مسیحیت، گرایش خاصی از یهود شمرده می‌شد. اما بعد از آن‌که بخش (برکت) تازه‌ای به مجموعه یازده برکتی یهودیان از طرف «گملئیل دوم» اضافه شد و در آن، از خداوند درخواست نابودی مسیحیان را داشت که آن‌ها را مرتدان دین یهود خطاب کرده بود، مسیحیان دیگر در مراسم‌های عبادی کنیسه‌ها شرکت نکردند. در پی این رفتار، مسیحیان به ساخت کلیسا روی آوردند. پس از ساخت اولین کلیسا در اورشلیم کلیساهای دیگری در «سامره»، «انطاکیه» و مناطق مختلف آسیای صغیر، مقدونیه، یونان، ایتالیا، اسپانیا و سواحل دریای مدیترانه برپا شد.

انجام آیین‌های دینی و عبادی در کلیسا

از جمله آیین‌های عبادی مسیحیان، مراسم عشای ربانی است. مراسم تعمید و تأیید نیز که در اکثر فِرَق مسیحی رایج است، در کلیسا صورت می‌گیرد. آیین توبه، از دیگر اعمالی است که هنوز در برخی از کلیساهای کاتولیک رایج است. مراسم ازدواج نیز در کلیسا برگزار می‌شود. همچنین موعظه، دعا و خواندن سرودهای دینی در محیط کلیسا صورت می‌گیرد. استفاده از موسیقی‌های روحانی نیز در کلیسا مرسوم است.

انواع مختلف کلیسا

برخی از کلیساها دارای نظام اسقفی در جهان هستند که اختیارات آن‌ها در دست روحانیون و اسقف‌ها است. مانند کلیسای کاتولیک رم، کلیسای ارتدکس روسی و کلیسای انگلستان. گروهی دیگر از کلیساها، دارای نظام جماعتی هستند و مرجع نهایی تصمیم‌گیری در آن‌ها، جماعت محلی است. در نوع سوم کلیساها که «مشایخی» نام دارند، اداره کلیسا برعهده‌ی هیئت رهبران و مشایخی است که توسط جماعت محلی تعیین شده‌اند.

نوعی دیگر از تقسیم‌بندی کلیسا، به دو شکل مرئی و نامرئی، در پی نزاعی بین مسیحیان و رهبران‌شان در نقاط مختلف جهان شکل گرفت. «جان کالون»، از رهبران نهضت پروتستان در قرن 16 میلادی، در نظریه‌ای جدید این تقسیم‌بندی را انجام داد. به نظر او، کلیسای مرئی، همان اجتماع مسیحیان است و کلیسای نامرئی، از برگزیدگان و قدیسان تشکیل شده و این بُعد از کلیسا تنها بر خداوند آشکار است. وی، در ادامه بیان می‌کند که هرچند، کلیسای مرئی، متشکل از افراد قدیس و گناهکار است، اما، مسیحیان باید کلیساهای مرئی را به‌خاطر کلیساهای نامرئی حرمت گذارده و به آن‌ها وفادار باشند.

پیشینه کلیسا در ایران

از سده اول میلادی، مسیحیانی که در روم تحت پیگرد بودند به سمت ایران آمده و در مناطق شمال غربی و غرب ایران به تبلیغ مسیحیت پرداختند. آن‌ها، با بنای کلیساهای کوچکی، در دوره اشکانیان، مناسک مذهبی خود را در کلیسا به‌جا می‌آوردند. در دوره ساسانیان، والرین که یکی از اسقف‌های مسیحیان بود، دستگیر شد و به‌همراه دیگر اسیران رومی به خوزستان کوچانده شد (260م). مسیحیان، در منطقه ایرانشهر، دو کلیسا بنا کردند که در یکی از آن‌ها به زبان یونانی و در دیگری به زبان سریانی، عبادات دینی خود را انجام می‌دادند.

در سده‌های 4 تا 5 میلادی، ساخت کلیساها، در مناطق ارمنستان و روم شرقی توسعه یافت. نخستین کلیسای رسمی دولتی در قسمت شمال غربی ایران، در «اچمیادزین» بنا شد. یزدگرد اول، دوره ساسانی، از مسیحیان در ساخت کلیسا حمایت کرد و در 410م، شورای اسقفان ایران در تیسفون (مدائن) تشکیل شد. این حمایت‌ها منجر به ازدیاد نواحی اسقفی از 40 ناحیه به 66 ناحیه در 424م، شد. پس از آن، در شورایی با نام «دادیشوع» مصوب شد که 36 اسقف ایران از سلطه‌ی کلیسای روم رهایی یافته و نیز قدرت گاتولیگوس (جاثلیق) در ایران افزایش یابد.

در 428م، «نستوریوس» که به بطریقی قسطنطنیه برگزیده شده بود، شبهاتی را درباره مسیح مطرح کرد که با اعتراض برخی از طوایف مسیحی روبرو شد و با تصمیم شورای دینی، به مصر تبعید شد. پس از آن، سریانی‌های مسیحی در شرق دریای مدیترانه که به قوم «آسوریک» معروف بودند، از عقاید «نستوریوس» حمایت کرده و فرقه «نستوری» را ایجاد کردند. سپس، این فرقه به ایران پناهنده شده و کلیساهای نستوری را در ایران ساختند. این گروه، به ترویج دین مسیحیت در خاور ایران و هندوستان پرداختند. کلیسای تاتووس مقدس در سده 6م (در جنوب ماکو)، کلیسای «استپانوس» مقدس در سده 9م (در خاور جلف)، کلیسای «سارکسیس» مقدس در خوی و کلیسای «هریپسیمه» مقدس در سده 12م (در تبریز)، همگی بر اثر همین ترویج مسیحیت و گسترش ساخت کلیساها در مناطق شمال غربی ایران، ساخته شدند.

پس از حمله مغول به ایران، در سده 13م، امر کلیساسازی در ایران گسترش یافت و دلیل آن، مسیحی بودن برخی از نیروها و فرماندهان ایلخانیان و مغولان بود. این روند کلیساسازی تا جایی ادامه پیدا کرد که در سده 14م، دو مرکز کاتولیک با نام‌های کلیسای «مریم مقدس» یا «ننه مریم» در نزدیکی ماکو و «اسقف‌نشین سلطانیه» در ایران وجود داشت.

در 1604م، شاه عباس صفوی، بسیاری از ارامنه‌ی ایران را به اطراف ارس و اصفهان فراخواند. به‌همین دلیل، بنای کلیسا در اصفهان رونق گرفت و برخلاف کلیساهایی که در آذربایجان و از سنگ بنا می‌شدند، کلیساهای اصفهان را از آجر ساختند.

ریخت‌شناسی کلیسا

کلیساها در نقاط مختلف دنیا دارای ظاهر و معماری متفاوتی هستند. کلیساهای کاتولیک از نظر ظاهری، زیباتر و مجلل‌تر هستند و کلیساهای ارتدوکس و پروتستان در رتبه دوم زیبایی قرار دارند.

ساختار کلی کلیساها، دارای شباهت‌هایی نیز است از جمله: یک تالار که محل استقرار مردم است. در هر تالار نیز یک محراب وجود دارد. در برخی از کلیساها، یک سکو به‌منظور ایستادن کشیش بر آن، بنا شده است.

در کلیساهای ارتدوکس، مردم، عموما به‌شکل ایستاده به انجام عبادت و دعا مشغول می‌شوند و تعدادی صندلی برای افراد کهنسال و بیمار قرار داده می‌شود. در وسط این کلیساها، پرده‌ای کشیده شده که مردم را از روحانیون جدا می‌کند و محراب در بخش کشیش‌ها قرار دارد. در کلیساهای ارتدوکس، استفاده از صلیب و مجسمه‌های مسیح و مریم مقدس ممنوع است و از نقاشی‌ها به‌جای مجسمه‌ها استفاده می‌شود.

در کلیساهای کاتولیک، تعداد قابل توجهی از مجسمه‌های مسیح و مریم مقدس و یاران آن‌ها دیده می‌شود. در کلیساهای بزرگ کاتولیک، گاهی بیش از یک محراب وجود دارد و تعداد محراب‌ها در برخی از کلیساها به 48 عدد می‌رسد که گاهی مراسم عشای ربانی در چند محراب و به‌صورت همزمان انجام می‌شود. از دیگر تفاوت‌های کلیساهای کاتولیک با سایر کلیساها، وجود اتاق اعتراف است. در این اتاق، دیوار نازکی، حائل میان کشیش و فرد معترف است و تنها یک دریچه‌ی کوچک، راه ارتباطی آن دو است.

در کلیساهای پروتستان، همانند سایر کلیساها، معمولا یک تالار، یک محراب یا میز و تعدادی صندلی برای حضار وجود دارد. تفاوت آن نیز، عدم وجود اتاق اعتراف است.

ساختار کلیسا در ایران

کلیساهای ارمنیان در ایران را می‌توان در سه گروه بررسی کرد:

1. کلیساهای پیش از سده چهاردهم میلادی؛ بیش‌تر این کلیساها در آذربایجان قرار دارند و از سنگ‌های تراشیده ساخته شده‌اند.
2. کلیساهای دوران صفوی؛ این کلیساها که عموما در اصفهان قرار دارند همگی از آجر و خشت خام بنا شده و گنبدهای گرد و مدوری دارند.
3. کلیساهای سده‌های نوزدهم و بیستم میلادی؛ این کلیساها با رعایت سبک معماری ارمنی، در تمام شهرهایی که ارمنی‌ها در آن حضور دارند، ساخته شده‌اند.

ایجاد نقش و نگارهای زیبا، نقاشی با رنگ روغن، گچ‌بری، حجاری در نماهای بیرونی و درونی و نیز در زیر گنبدها و پیرامون محراب‌ها، از ویژگی‌های برجسته‌ی ساخت کلیسا در ایران است. شکل گنبدهای کلیسا نیز کم‌کم از سبک ایرانی پیروی کرده و سنگ‌ها، جای چوب را گرفتند. همچنین، در مقابل محراب و داخل کلیساها نیز از ستون‌های سنگی استفاده شده است. در 77 کلیسای ساخته شده در تهران، اصفهان و آذربایجان، نمونه‌های زیبای کلیساسازی را می‌توان مشاهده کرد؛ مانند کلیساهای آشور و کلدانی.

کلیسا در ایران

در 1901م، در حدود 187 کلیسا، 163 کشیش و 7 دیر در ایران وجود داشت که این تعداد امروزه به 70 کلیسای ارمنی فعال رسیده و حدود 17 کلیسای فرقه‌های کاتولیک، پروتستان و ارتدوکس در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاند. علاوه‌بر آن، 26 کلیسای ارامنه‌ از فرقه‌ی گریگوری نیز در این فهرست ثبت شده است. از آن جمله می‌توان به «تاتاووس»، «وانک» و «اچمیادزین مقدس» اشاره کرد.

از مهم‌ترین کلیساهای کاتولیک در ایران می‌توان به کلیسای «مریم» در جلفای اصفهان، کلیسای «قلب مقدس حضرت عیسی مسیح» در تهران، سه کلیسای «مریم» در تبریز، ارومیه و تهران، کلیسای «یوسف» در تهران، کلیسای ارمنی‌های کاتولیک با نام کلیسای «گریگور مقدس» در تهران، کلیساهای «ابراهیم» و «هوسپ مقدس» در تهران اشاره کرد. از جمله مهم‌ترین کلیساهای ارتدوکس نیز عبارت‌اند از کلیساهای «مریم» و «نیکلاس مقدس» در تهران و کلیسای «کانتور» در قزوین. برخی از کلیساهای پروتستان در ایران نیز عبارت‌اند از: کلیسای انجیلی «پطرس مقدس» در تهران، «استپانوس مقدس» در همدان، کلیسای «ادونتیست‌ها» در تهران، کلیسای «توما» در تهران، کلیسای «جماعت زبانی» در تهران، کلیسای «هوهانس مقدس» در تهران، کلیسای «امانوئیل» در تهران و دو کلیسای مرتبط با فرقه‌ی انگلیکن با نام‌های «شمعون غیور» در شیراز و «پولس» در تهران.

به اعتقاد برخی از کارشناسان، کلیسای «مریم مقدس» در ارومیه، قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین کلیسای ساخته شده در ایران و دومین کلیسای بزرگ جهان پس از کلیسای «بیت لِحِم» در فلسطین بوده است. برخی از مورخان معتقدند که این کلیسا، در گذشته به‌عنوان آتشکده‌ای در خدمت زرتشتیان بوده است. نمای این کلیسا، متعلق به دوران ساسانی و معماری داخلی آن، آمیزه‌ای از معماری ساسانی و پارتی است.

کلیساهای پربازدید در ایران

برخی از کلیساها در ایران به‌دلیل قدمت و زیبایی، به‌عنوان جاذبه‌های گردشگری شناخته می‌شوند. برخی از این کلیساها نیز به ثبت ملی یونسکو رسیده‌اند. مانند:

1. قره کلیسا: نام دیگر این کلیسا، کلیسای «تادئوس» مقدس است که به‌عنوان اولین کلیسای جامع جهان مسیحیت به‌شمار می‌رود. تادئوس، یکی از حواریون مسیح بوده که پس از کشته شدن به‌دستور پادشاه ارمنستان، در همین کلیسا، در 20 کلیومتری شمال شرق چالدران دفن شد. این مکان، یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های مسیحیت است و تاریخ آن، به اوایل مسیحیت برمی‌گردد. این مکان، که به دلایلی مانند حمله مغول‌ها و زلزله و سیل بارها آسیب دیده، بازسازی شده است.
2. کلیسای سنت اتپانوس (استفانوس مقدس): این کلیسا، دومین کلیسای مهم ایرانی است و در قرن 9م در آذربایجان شرقی (جلفا) بنا شده است. نام آن، برگرفته از سنت اتپانوس، اولین شهید مسیحیت است. برخی آن را «خارابا کلیسا» می‌نامند که گویای متروکه بودن آن است.
3. کلیسای مریم مقدس زور زور: این کلیسا در شمال‌غرب قره کلیسا واقع شده است. تاریخ ساخت آن را به سال‌های 1315 تا 1342م، نسبت می‌دهند. از این کلیسا، به‌عنوان مدرسه تعلیمات دینی، فرهنگی و ادبی استفاده می‌شد.
4. کلیسای وانک: نام دیگر این کلیسا «کلیسای نجات‌دهنده مقدس» است که در زمان شاه عباس دوم در اصفهان بنا شد. تمامی زوایای این بنا، از دیوارها گرفته تا طاق‌ها و گنبد با رنگ روغن نقاشی شده‌ و داستان میلاد تا عروج مسیح را نمایش می‌دهد. امروزه، این بنا به‌همراه چاپخانه ،کتابخانه و موزه‌ی آن، از جاذبه‌های گردشگری است.
5. کلیسای چوپان: این کلیسا به کلیسای «آندره ورتی مقدس» مشهور است و در قرن شانزدهم میلادی در دره شام، استان آذربایجان شرقی، ساخته شد. چوپان‌های ارمنی، در این مکان، به عبادت می‌پرداختند و به‌همین دلیل، به کلیسای چوپان مشهور است. کلیسای چوپان، که در زبان محلی به آن «ناخیرچی» می‌گویند، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
6. کلیسای کانتور: نام دیگر آن «کلیسای روس» است که در دوره قاجار در یک شرکت روسی در قزوین بنا شد. این مکان، محل عبادت کارمندان این شرکت روسی بود. این کلیسا به برج ناقوس نیز مشهور است.
7. کلیسای سرخ‌آباد: در استان مازندران، در دوره پهلوی و در روستایی به‌همین نام ساخته شد. مهندسین ایتالیایی شرکت راه‌آهن، این بنا را به‌منظور انجام عبادات خود ساختند.
8. کلیسای سرکیس مقدس: بزرگترین کلیسای تهران است که در 1970م ساخته شد. سرکیس، نام یکی از قدیسان کلیسای حواری ارمنی بود. معماری این کلیسای بزرگ، از معماری قرون وسطی و عصر جدید ارمنی الهام گرفته و به‌شکل صلیب بنا شده است.
9. کلیسای مریم مقدس: قدمت این کلیسا در تبریز به 500 سال قبل برمی‌گردد.
10. کلیسای گاراپت مقدس: این کلیسا در دوره پهلوی، در آبادان ساخته شد. این بنا، بزرگ‌ترین تالار اجتماعات ارمنی‌های ساکن آبادان بود. این کلیسا، همسایه‌ی دیوار به دیوار مسجد امام صادق در آبادان و نمادی از احترام بین ادیان است.

کلیسا در ادبیات ایران

واژه کلیسا، همچون سایر واژگان کهن، در ادبیات ایران‌زمین نیز به کار رفته است. مانند:
هاتف اصفهانی در این زمینه گفته است:

خوانند تو را مؤمن و ترسا شب و روز

در مسجد اسلام و کلیسای فرنگ

همچنین شیخ بهانی اینگونه سروده است:

یا رب به چه روی جانب کعبه رود

گبری که کلیسا از او دارد عار

و در اشعار شهریار اینگونه آمده است:

به کلیسا روی و مسجدیانت در پی

چه خیالی مگر ای دختر ترسا داری

منابع

• «10 کلیسای تاریخی ایران را بشناسید!»، خبرآنلاین، تاریخ بارگذاری: 11 مرداد 1399ش.
• «آتشکده‌ای در ارومیه به کلیسا تبدیل شد!»، پایگاه جامع فرق ادیان و مذاهب، تاریخ بارگذاری: 22 مهر 1392ش.
• اقبال‌ آشتياني، عباس، تاريخ مغول، تهران، امیرکبیر، 1341ش.
• انجیل، کتاب مقدس، 1895م.
• اوليري، وليسي، انتقال علوم يوناني به عالم اسلام، ترجمة احمد آرام، تهران، جاويدان، 1355ش.
• پاشايان، كاراپط، «ارامنه در ايران»، مجلة ارمغان، ترجمة دكتر قوگاسيان، شماره 5 و 6، 1348ش.
• پیترز، اف ئی، یهودیت مسیحیت و اسلام، ترجمه حسین توفیقی، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان ومذاهب، ۱۳۸۴ش.
• تیسن، هنری، الهیات مسیحی، ترجمه طاطه‌وس میکائیلیان، انتشارات حیات ابدی، بی‌تا.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 27 آذر 1400ش.
• شهریار، گزیده غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 27 آذر 1400ش.
• شیخ بهایی، دیوان اشعار، رباعیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 27 آذر 1400ش.
• صليبي، ژانست، ايرانيان آشوري وكلداني، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1382ش.
• كريستين سن، امانوئل، ايران در زمان ساسانيان، ترجمة رشيد ياسمي، تهران، دنیای کتاب، 1373ش.
• مک گراث، الستر، درآمدی بر الهیات مسیحی، ترجمه عیسی دیباج، کتاب روشن، ۱۳۸۵‌ش.
• ملكميان، لينا، كليساهاي ارامنة ايران، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1380ش.
• مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمد باقر انصاری و مسیح مهاجری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۱‌ش.
• هاتف اصفهانی، دیوان اشعار، رباعیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 27 آذر 1400ش.
• هویان، آندرانیک، کلیساهای مسیحیان در ایران‌زمین، تهران، دستان، ۱۳۸۳ش.
• Achtemeier، Paul J, Harpercollins Bible Dictionary, 1996.