اشکانیان

اشکانیان؛ از سلسله پادشاهان مقتدر ایران در دوران قدیم.

پادشاهان اشکانی در یک برهۀ تاریخی حساس و سرنوشت‌ساز، به‌مدت حدود 5 قرن بر ایران حکومت کردند. در این دوره، ایرانیان برای حفظ هویت، فرهنگ، استقلال و آزادی خود در برابر هجمه‌های نظامی و فرهنگی روم شرقی و یونانیان مبارزه کردند که دست‌آورد مقاومت و مبارزۀ آنها، رهایی کشور از سلطۀ همه‌جانبۀ یونانی و حفظ تمدن ایران از تهاجمات ویرانگر طوایف مرزهای شرقی و نیز حفظ تمامیت سرزمینی ایران در مقابل تجاوز روم به‌سوی شرق بود.

نام‌گذاری

در منابع شرقی، نام این سلسله «اشکانیان» ثبت شده که از «اشک» یا «ارشک»، نام بنیان‌گذار این دودمان حکومتی گرفته شده است، اما در بیشتر منابع لاتینی، این امپراتوری، به نام «پارتی» یا «پارت» شهرت دارد. اشکانیان از اهالی ایالت «پهله» بودند و از این جهت در نسبت به آن سرزمین، آنها را پهلوی نیز گفته‌اند.

تاریخچه

سلسلۀ اشکانی در سدۀ 3 قبل از میلاد توسط اشک رهبر قبیلۀ پَرنی، در شمال‌شرقی ایران تأسیس شد. اشکانیان بعد از تأسیس حکومت، علیه یونانیان که بر ایران حاکم بودند، قیام کردند و آنها را شکست دادند. گسترۀ دولت اشکانی در دورۀ اقتدار آنها، از رود فرات تا هندوکش و از کوه‌های قفقاز تا خلیج فارس را شامل می‌شد و آنها 471 سال بر این مناطق حکومت کردند. به‌دلیل قرار گرفتن جادۀ مهم ابریشم در قلمرو حکومت اشکانی و قرار گرفتن در مسیر بازرگانی بین امپراتوری روم و حوزۀ مدیترانه و امپراتوری‌های متعدد در سرزمین چین، حکومت اشکانیان به مرکزی برای تجارت و رونق اقتصاد تبدیل شده بود. حکومت اشکانیان به‌دلیل تضادهای داخلی و شکست‌های خارجی، تضعیف شد و زمینۀ شکست قطعی آنها به دست اردشیر بابکان، بنیانگذار دودمان ساسانی در 226م فراهم آمد.

خاندان

اشکانیان قومی از تبار ایرانی و از تیرۀ «پَرنی» بودند که شاخه‌ای از طوایف وابسته به اتحادیۀ «داهه» از عشایر سکاهای محدودۀ شرق دریای خزر است. آنها از ایالت پارت که مشتمل بر خراسان بزرگ فعلی بود برخاستند. نام سرزمین پارت در کتیبه‌های داریوش پرثَوَه آمده است که به زبان فارسی امروزی، «پهلوی» می‌شود. ایالت پارتی‌ها از مغرب به دامغان و سواحل جنوب شرقی دریای خزر و از شمال به ترکستان و از مشرق به رود تجن و از جنوب به کویر نمک و سیستان محدود می‌شد.

وضع طبقاتی

در جامعۀ اشکانی پس از شاه و خاندان شاهنشاهی، فرمانروایان و پس از آنها نجبا و دیوانیان بلندپایه در مراتب بعدی قرار داشتند. پس از این، گروه‌های بازرگانان و گروه بزرگ کشاورزان و پیشهوران بودند.

اهمیت و جایگاه

1. در دورۀ امپراتوری روم، سیاست الزام‌آوری تصویب شده بود که نویسندگان به بازنویسی تاریخ یونان و برساخت دو قطبی فرهنگ یونان و بربر شرقی دست بزنند؛ از این رو، فرهنگ غربی و یونانی برتر معرفی شده است، اما استبداد شرقی، تجمل افسانه‌ای، زن‌صفتی و لذت‌های جنسی مفرط با بهره‌گیری از زنان به تاریخ ایران دورۀ اشکانی نسبت داده شده است. به‌باور بسیاری از محققان رویکرد رومی در قبال اشکانیان بیشتر تعمدی، ایدئولوژیک و تحقیرکننده بوده است تا اهمیت و جایگاه آنان را پایین بیاورند؛ اما روش جدید مطالعات علمی نشان می‌دهد که برخلاف پندار محققان غربی، پادشاهان اشكانی شخصیت‌های فعال، مبتکر، ایران‌دوست و استقلال‌طلب بوده‌اند.
2. اشکانیان به‌عنوان قوم ایرانی در برابر هجوم سیاسی، نظامی و فرهنگی مقدونیان بر ایران برخاستند و کشوری را تحویل گرفتند که در ابعاد مختلف از فرهنگ اصیل خود دور شده و اندیشه‌های یونانی بر تمام ابعاد سبک زندگی ایرانی تأثیر گذاشته بود. آنها در حدود 5 قرن حکومت خود بر ایران به مبارزه با فرهنگ بیگانه و حاکمیت مجدد فرهنگ بومی ایران پرداخته و موفق شدند؛ بعد از آنها، دولت ایرانی ساسانی بر بنیان‌های فرهنگی که اشکانیان احیا کرده بودند، حکومت خود را بنا کردند. از این منظر، برخی از محققان شناسنامۀ اشکانیان را سند افتخاری برای تاریخ ملی ایران می‌دانند.

باورهای دینی

در دربار مرکزی حکومت اشکانی، آیین میترا حضور پر رنگ و فعال داشته و شاهان و اشراف حکومتی از این آیین حمایت می‌کردند. خورشید در معابد با نام مثیره یا مهر پرستش می‌شد و به نظر آنها، مهر (خورشید) منبع اصلی روشنایی و مورد احترام بود؛ چنان که برخی از شاهان نام مهرداد یا مهربخت را انتخاب می‌کردند. در قلمرو امپراتوری اشکانی باورهای گوناگونی وجود داشت که به‌طور عمده از آیین‌های ایرانی و یونانی تشکیل می‌شد. در اغلب موارد ایزدان ایرانی و خدایان یونانی از وجوه نمادین همسانی برخوردار هستند؛ به‌طور مثال، اهورا مزدا با زئوس، اهریمن با هادس، آفرودیت و هرا با آناهیتا و آپولو با میترا، انگاره‌های مشابهی را بازنمایی می‌کنند؛ اما با توجه به پای‌بندی بیشتر ایرانیان به آیین زرتشت، یکتاپرستی همچنان کیش برتر در ایرانِ دورۀ اشکانی بوده است. مراجعه به «گاتاها» که معتبرترین بخش اوستا دانسته می‌شود، نشان می‌دهد که آیین زرتشت به یکتاپرستی دعوت کرده و اهورامزدا نام خدای نادیده، آفرینش‌گر جهان و انسان و تنها موجود شایستۀ پرستش است.

زبان و ادبیات

زبان ایرانیان در دوره اشکانی، از خانوادۀ زبان‌های هند و‏‎ ‎اروپایی و از دستۀ زبان‌های ایرانی میانه است که به نام پهلوی شهرت دارد.‎‏ زبان پهلوی شمالی را پارتی یعنی اشکانی و‎ ‎زبان پهلوی جنوبی را پارسیک یا پهلوی ساسانی می‌نامند. محققان ادبیات دوران اشکانی را به‌مراتب غنی‌تر و روشن‌تر از دوره‌های پیشین ارزیابی کرده‌اند؛ زیرا در این عصر ادبیات پهلوانی گسترش یافت و حماسۀ ملی ایران تکوین پیدا کرد. از این دوره برخلاف عصرهای پیشین متون مشخص ادبی باقی مانده است. به‌عنوان نمونه:

1. منظومۀ «درخت آسوریک» که مناظره‌ای میان درخت بز و خرما بوده و به زبان پهلوی شمالی (اشکانی) است؛
2. «یادگار زریران» حماسۀ پارتی دیگری است که به‌عنوان یادگاری گوسانی و یکی از کهن‌ترین نمایشنامه‌های ایرانی محسوب می‌شود؛
3. اصل کتاب «ویس و رامین» (که در دورۀ اسلامی به دست فخرالدین اسعد گرگانی به نظم فارسی ترجمه شد) از منظومه‌های غنایی عصر اشکانی بوده که در نوع خود شهرت و اعتبار ویژه‌ای یافته است.

ادبیات شفاهی

به‌باور برخی محققان بسیاری از عناصر فرهنگ دورۀ اشکانیان را می‌توان در ادبیات فارسی به دست آمده از ناحیۀ خراسان، ردیابی کرد. برای مثال، داستان‌هایی که در شاهنامه ذکر شده و در آن، گروهی از قهرمانان مثل کیخسرو، سورن، کارن، گودرز، فرهاد، بیژن و منیژه معرفی می‌شوند، بیانگر سنت شفاهی فرهنگ اشکانی بوده و در نتیجه، هستۀ اصلی شاهنامه، متعلق به فرهنگ و سنت شفاهی اشکانی است.

آیین‌های ملی

از بررسی منابع متعدد باستان‌شناختی معلوم می‌شود که برگزاری مراسم نوروز و جشن مهرگان در نزد همۀ مردم رایج بوده که در منظومۀ زیبای ویس و رامین، اشاراتی بسیار کوتاه به مراسم نوروز در دورۀ اشکانیان شده است. همچنین شب یلدا در دورۀ اشکانی به «زایش مهر» موسوم بوده و تجلیل می‌شده است.

حکومت

حکومت اشکانیان مردمی و مبتنی بر قانون بود که نهاد مجلس به‌نام «مهستان» از ارکان مهم آن محسوب می‌شد. این مجلس، از 300 عضو از برگزیدگان روحانیان، شاهزادگان و نیز اعضایی از خانواده‌های مهم پارتی مانند سورن، کارن و اسپهبد تشکیل می‌شد. مهستان به‌ دستور مهداد اول پادشاه اشکانی در یکم مارس173م ایجاد شد و بزرگان نیز این تصمیم را مبنی بر ایجاد قانونی اساسی و مجلس پذیرفتند. انتخاب ولیعهد از میان شاهزادگان، اعلام جنگ و پیشنهاد صلح، بسیج نیرو، عزل شاه، تغییر میزان مالیات‌ها، دستور ضرب سکه با تصویر تازه، تعیین شاهان ارمنستان، تأیید تشریفاتی شاهان پارسی‌تبار سرزمین پنتوس، انتصاب فرمانده کل ارتش برای یک دورۀ معین و مدیریت جنگ از جمله اختیارات مهستان بود.

معماری

1. پایه‌گذاری معماری نوین

دورۀ اشکانی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ معماری ایران است؛ در این دوره، پایۀ معماری نوین ریخته شد و گنبد روی گوشواره‌ها، تکوین ایوان‌های طاق‌دار و وجود حیاط‌های بزرگ با ایوان‌هایی اطراف آن از نوآوری‌های این سبک محسوب می‌شود. همچنین معماران اشکانی ستون‌های اصلی در معماری رومی را تبدیل به نیم‌ستون‌های چسبیده به دیوار و تالار‌های یونانی را تبدیل به ایوان کردند که در واقع از ابداعات اشکانیان است. از طرف دیگر استفاده از گچ در این دروه موجب شد معماران اشکانی بتوانند برای پوشش سقف‌ها از تاق و گنبد استفاده کنند.

2. تنوع سبک

معماری اشکانی تحت تأثیر سنت‌های کهن آسیای مرکزی، ویژگی معماری نواحی داخلی ایران، سنت‌های معماری یونانی و سبک‌های معماری بین‌النهرین بوده و بسیار متنوع است که شامل بناهای مسکونی، اداری، تشریفاتی و معماری مذهبی می‌شود و بناهای آرامگاهی جزئی از آن است. بنای تیسفون در عراق، سرخ کوتل و آی‌خانم در افغانستان فعلی، بناهای نسای قدیم و جدید، کاخ سلوکیه و آرامگاه‌های مختلف، از جمله آثار معماری اشکانی بوده که تا هنوز در سراسر ایران قدیم پابرجا مانده‌اند.

دست‌آوردها

1. ایجاد و تقویت وحدت ملی

اشکانیان با تحریک احساسات ملی ایرانیان، و حدت ملی را ایجاد و تقویت کردند؛ آنها از همان ابتدا به جای تحریک عواطف مذهبی، به تحریک گریش‌های ملی پرداختند تا اینگونه همه پیروان ادیان و مذاهب رایج در ایران را علیه بیگانگان متحد و بسیج کنند.

2. استقلال ایران

اشکانیان در یک سیاست سنجیده و عقلانی، بعد از تحریک احساسات ملی‌گرایی و بسیج مردمی، استقلال ایران را به دست آوردند؛ آنها در چندین نبرد سرنوشت‌ساز در غرب و شرق کشور با مهاجمان بیگانه درگیر شدند و آنها را شکست دادند. از جمله «کراسوس» و «مارکوس آنتونیوس» سرداران بزرگ روم را در فاصلۀ کوتاهی از یکدیگر چنان شکستی دادند که تا سال‌ها بعد و حتی پس از تشکیل امپراتوری روم به رهبری «اُکتاویوس اوگوستوس» در سال‌های آغازین میلادی از یاد آنها نرفت.

3. توسعه جاده ابریشم

اشکانیان جادۀ راهبردی ابریشم را که در اشتغال و رونق رفاه اقتصادی و رضایت مردم نقش اساسی داشت، توسعه بخشیدند.

4. تأسیس اولین مجلس ایران

به شهادت اکثر منابع تاریخی اولین مجلس مشورتی که در تاریخ ایران تشکیل شده است به دوران حاکمیت اشکانیان بر ایران باز می‌گردد.

5. احیای سبک زندگی ایرانی

بر اساس اسناد باستان‌شناختی، اشکانیان با برنامه‌ریزی فرهنگی و نگرشی ایران‌دوستانه به‌صورت تدریجی و آرام به احیای عناصر فرهنگ و سبک زندگی ایرانی پرداختند و این تلاش در زمان بلاش یكم بیشتر نتیجه داد و او زبان ایرانی را که از ارکان مهم هویتی است، بر زبان یونانی و فرهنگ هلنستی رایج پیروز كرد. همچنین بلاش یکم آیین‌ها و مراسم دوران هخامنشیان را احیا کرد و رعایت آنها را به‌صورت قانون درآورد و به‌تصویب مِهستان (مجلس ملی) رساند. وی همۀ کارهای اقتباسی از سبک زندگی یونانیان را که از جانشینان اسکندر به یاد مانده بود و حتی به‌کار بردن حروف یونانی را که عادت شده بود بر سکه‌ها درج شود و نیز اسامی و اصطلاحات یونانی را در قلمرو دولت ایران ممنوع کرد.

6. جمع‌آوری اوستا

اوستا از قدیمی‌ترین نوشته‌های جهان و سند تمدن پیشرفتۀ ایرانیان عهد باستان محسوب می‌شود که در دوران هخامنشیان در کتابخانۀ تخت جمشید نگهداری می‌شد اما به دست نظامیان اسکندر مقدونی نابود شد. از آن پس این متون به‌صورت نثر و شعر در ذهن موبدان، از نسلی به نسل دیگر رسید؛ اما در زمان اشکانیان، بلاش یکم در نوروز ۷۶ میلادی از موبدان که به دیدار او رفته بودند با تأکید خواست که تا سال بعد اوستا باید جمع‌آوری، تکمیل و به او تحویل داده شود.

عوامل موفقیت اشکانیان

1. رواداری مذهبی

اشکانیان نسبت به همه ادیان و مذاهب با تساهل و تسامح دینی رفتار می‌کردند. اشکانیان ضمن فتوحات گسترده، مذاهب کشورهای گشوده شده را محترم می‌شمردند و در صدد محو ادیان یا آزار و اذیت پیروان مذاهب و ممالک مغلوب نبودند.

2. رونق اقتصادی

حفاظت از جادۀ ابریشم و اهمیت دادن به ثبات اقتصادی و رونق تجارت که نام و آثار آن تا هنوز باقی است؛

3. خلق و خوی ایرانی

اشکانیان با خلق و خوی مهرورزی ایرانی، نسبت به ملت‌های مختلف با مهربانی رفتار می‌کردند. به‌ویژه با اسیران رفتاری شایسته داشتند. آنها راه دست‌رسی به مشاغل مهم را حتی به روی بیگانگان باز می‌گذاشتند، به پناهندگان پناه می‌دادند و تعصب نداشتند.

اختراعات دوره اشکانی

اشکانیان به علم و فرهنگ اهمیت می‌دادند و در قلمرو آنها اختراعات زیادی انجام شد. برای مثال، در 1330ش «ولهلم کونیک» باستانشناس آلمانی و همکاران وی، در نزدیکی تیسفون ابزارهایی از دوران اشکانی یافتند که پس از بررسی دریافتند این ابزارها، «پیل‌های الکتریکی» است که به دست ایرانیان در دوران اشکانی ساخته شده و برای آبکاری جواهرات و انتقال لایه‌ای از طلا یا نقره از سطحی به سطح دیگر به کار می‌رفته است.

منابع

• امانی‌بنی، نسترن، «معماری اشکانی در خارج از مرزهای ایران امروز»، وب‌سایت روزنامۀ شرق، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «تاریخ پارت‌ها و زیستگاه اشکانیان در منطقۀ کم‌شناختۀ فلات ایران»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ در ج مطلب: ۱۹ مرداد ۱۴۰۰ش.
• روشن ضمیر، بهرام، «سیمای ایران در دوره‌های هلنیستی و اشکانی از نگاه یونان و روم: تثبیتِ دریافت‌ها و برساخت‌های غرب از شرق»، مجلۀ پژوهش در تاریخ، سال نهم، شمارۀ 25 و 26، پاییز و زمستان 1398ش.
• «سند افتخارانگیز دولت پارتیان برای تاریخ ملی ایرانیان»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فروردين ۱۳۹۸ش.
• «فلسفۀ شب یلدا و آیین‌های هزاران ساله طولانی‌ترین شب سال»، وب‌سایت فرارو، تاریخ بازدید: 8 اردیبهشت 1402ش.
• فولادفر، مسعود، «فرهنگ و تمدن ایران در عصر اشکانی»، وبسایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 8 تیر 1402ش.
• «کارهای بلاش یکم، شاه انتخابی و یک ناسیونالیست ایرانی»، وب‌سایت روزنامۀ جهان صنعت، تاریخ در مطلب: 5 آوریل 2021م.
• کامرانی‌فر، احمد و مصطفوی، راضیه، «بررسی سیاست دینی پادشاهان اشکانی»، مجلۀ علمی پژوهشی تاریخ، سال هشتم، شمارۀ 27، 1392ش.
• «گزارش نشست علمی سهم پارتیان در فرهنگ ایرانیان باستان»، وب‌سایت دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 22 اردیبهشت 1393ش.
• محمدی، زهرا، «مهستان، مجلس دوهزار سالۀ ایران»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1388ش.
• مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا، 1375ش.
• مطیع، حسین، دانشنامۀ تاریخ ایران، تهران، گلپوش، 1397ش.
• «نوروز در زمان اشکانیان چگونه بود؟» خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۶ فروردین ۱۴۰۱ش.
• ولسكی، یوزف، «عصر ناشناختۀ ایران»، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 8 تیر 1402ش.
• یاحقی، محمدجعفر، «زبان و ادب پارسی در دورۀ باستان»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 2 تیر 1400ش.