مازندران

مازندران؛ استانی در شمال کشور به مرکزیت شهر ساری

پرونده:مازندران.png

استان مازندران

استان مازندران، که در گویش محلی، «مازِرون» یا «مازِندِرون» گفته می‌شود، از شمال به دریای خزر، از جنوب به رشته‌کوه‌های البرز، از شرق به گلستان و از غرب به گیلان محدود است. رشته‌کوه البرز مانند یک سد بزرگ، مناطق شمالی را از مرکز ایران جدا کرده و تمام رطوبت دریای خزر را در خود متوقف می‌کند که همین موضوع منجر به بارش و رطوبت فراوان در استان مازندران و مناطق هم‌جوار آن شده است.

نام مازندران

برخی از پژوهشگران، ریشه نام مازندران را ترکیبی از «ماز» به‌معنای بزرگ و میانه و «ایندیرا» دانسته‌اند که با پسوند مکانی وند، به‌صورت «مازیندیران» به‌معنای جایگاه دیو بزرگ درآمده است. ملک‌الشعرای بهار، شعر دیو سپید را بر همین اساس سروده است:
ای دیو سپید پای در بند *** ای گنبد گیتی، ای دماوند

برخی دیگر، این نام را به صورت (ماز+اندر+آن) می‌دانند. «ماز» که در زبان مازندرانی به‌معنای زنبور عسل است و در نتیجه این استان را «مکانی که زنبور عسل در آن است» می‌دانند. از نظر گروهی دیگر، «ماز» به «کوه ماز» اشاره دارد و این منطقه، «سرزمینی است که کوه ماز در آن جای دارد».

برآمد یکی ابر مازندران *** چو مار شکنجی و ماز اندر آن

عده‌ای دیگر نیز این‌گونه استنباط می‌کنند که «دران» به‌معنای درنده و کنایه از ببر و گوزن‌های مازندران است که روزگاری در این منطقه به وفور مشاهده می‌شد.

پیشینه و تغییر نام استان مازندران

تحقیقات انجام‌گرفته در غارهای گمیشان، هوتو و کمربند این استان، گواهِ تمدن 75 هزار ساله در این منطقه است. این استان، یکی از پایگاه‌های باستان‌شناسی در آسیا و خاورمیانه است. مازندرانِ کنونی، بخشی از منطقه‌ای گسترده‌تر است که در متون تاریخی به آن، با نام «فراشوراگر» و «پتیسخوارگر» اشاره شده است. این منطقه از سرزمین ایران تا سده هفتم هجری، طبرستان نامیده می‌شد و در قرن هفتم، مصادف با حمله‌ی مغول به ایران، اسم طبرستان به مازندران تغییر کرد. یاقوت، اولین تاریخ‌دانی است که به این تغییر نام اشاره کرده است، هرچند، خود او نیز از تاریخ دقیق این تغییر نام بی‌خبر است. در زمان کریم‌خان زند نیز، این منطقه با نام «دارالبرکت مازندران» معروف بوده است. استان‌های گلستان، سمنان و تهران که بخش‌هایی از مازندران بزرگ در گذشته بودند به‌ترتیب در سال‌های 1376ش، 1355ش و 1349ش از آن، جدا شدند.

جغرافیا و جمعیت مازندران

مساحت این استان در حدود 23756 کیلومتر مربع است که حدود 1.46 درصد از کل خاک ایران را در بر دارد. مازندران، از جانب شمال، هم‌جوار با دریای خزر و کشورهای روسیه، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان است. از مشرق به استان گلستان، از جنوب به استان‌ها سمنان و تهران و البرز و از مغرب به استان گیلان محدود است. براساس آخرین تقسیمات کشوری، مازندران دارای 22 شهرستان به نام‌های آمل، بابل، بابلسر، بهشهر، تنکابن، جویبار، چالوس، رامسر، ساری، سوادکوه، قائمشهر، گلوگاه، محمودآباد، میاندرود، نکا، نور، نوشهر، فریدونکنار، سوادکوه شمالی، عباس‌آباد، سیمرغ و کلاردشت و 57 شهر، 57 بخش، 132 دهستان و 3645 آبادی است.

استان مازندران با توجه به وسعت خود، به‌لحاظ جمعیتی از جمله استان‌های پرتراکم است. براساس سرشماری سال 1395ش، جمعیت این استان، 3،283،577 نفر است که 50.37 درصد آن را مردان و 49.63 درصد آن را زنان تشکیل می‌دهند. 43 درصد از کل جمعیت مازندران، روستانشین است.

آب و هوای مازندران

آب و هوای مازندران، معتدل است؛ اما گاهی دچار تغییرات زیادی می‌شود. در تابستان، اختلاف دمای شب و روز، زیاد است. اغلب بادها نیز از مغرب به مشرق این نواحی می‌وزند. بادهای شمال شرقی، در مازندران، اغلب سرد است که در تابستان منجر به صافی هوا و در زمستان منجر به بارش برف می‌گردد. میزان بارش سالانه نیز در این استان بالا است و به‌حدود 60 الی 70 سانتی‌متر می‌رسد. دمای متوسط هوا در تابستان حدود 26-30 درجه و در زمستان 10-12 درجه سانتی‌گراد است. در برخی از روزهای زمستان، مردم این منطقه، دمای زیر صفر را نیز تجربه می‌کنند.

طبیعت مازندران

مازندران، استانی وسیع است که معروف‌ترین جلگه‌ها، بیشه‌ها، جنگل‌های هیرکانی با تنوع گیاهی بالا و منحصر به فرد در جهان، آب و هوای گوناگون و سواحل شنی را در بر گرفته است.

جنگل‌ها

جنگل‌های هیرکانی، جنگل‌های مختلط پهن‌برگی هستند که در جنوب و جنوب‌غرب دریای خزر در دو کشور ایران و آذربایجان قرار دارند. قدمت این جنگل‌ها به بیش از 40 میلیون سال می‌رسد و از ارزشمندترین بیشه‌های جهان است. گاهی از این جنگل‌ها به‌عنوان «موزه‌های طبیعی» یاد می‌کنند.

حیوانات

مازندران، زیستگاه حیواناتی همچون پلنگ، خرس، گرگ، گربه‌وحشی، روباه، خوک‌وحشی، خرگوش، آهو، بزکوهی، میش و گربه ‌ایرانی است، که برخی از آن‌ها مانند ببر ایرانی در معرض انقراض است. پرندگان مختلفی نیز به‌علت طبیعت متنوع این منطقه در آن‌جا حضور دارند از جمله قرقاول، شاهین، اردک، قو، کبک، تیهو، قمری، جغد، قوش، کرکس، حواصیل و کلاغ. پرندگان مهاجری مانند اردک، غاز، پرلا، پلیکان و چنگر نیز در سواحل این استان در فواصل خاصی حضور می‌یابند.. آبگیرها و رودخانه‌های این استان، سرشار از انواع ماهی‌ها است.

ناهمواری‌ها

رشته‌کوه پهناور البرز که شامل قله دماوند، مرتفع‌ترین قله ایران و بلندترین آتشفشان آسیا، است از جمله ناهمواری‌های طبیعی این استان به‌حساب می‌آید.

منابع آبی

این خطه از خاک ایران، دارای رودهای فراوانی است که همگی از البرز سرچشمه گرفته و به دریای خزر می‌ریزند. جلگه‌ی مازندران، محصول رسوبات به‌جا مانده از همین رودخانه‌ها است. معروف‌ترین این رودها عبارت‌اند از: سه‌هزار، چالوس، هراز، رود بابل، تالار، تجن، نیکا و قره‌سو. از دیگر منابع آبی این استان، دریاچه‌های کوچک محلی است که در نتیجه‌ی طغیان رودها ایجاد شده‌اند. نوعی دیگر از ذخایر آبی، آب‌بندان‌ها هستند که در راستای مهار سیلاب‌ها ساخته می‌شوند و نیز به‌عنوان محل پرورش ماهی استفاده می‌شوند. چشمه‌های آب‌معدنی طبیعی نیز در نقاط مختلف این استان وجود دارد. دریاچه‌های «الندان»، «ممرز»، «شورمست»، «ساهون»، «دوخواهران»، «گل‌پل»، «چورت»، «ولشت»، «آبیدر»، «حصارچال»، «الیمالات»، «قو»، «امامزاده علی»، «استخر پشت»، «خضرنبی»، «فراخین» و «لفور» از مهم‌ترین دریاچه‌های استان مازندران هستند.

طوایف مازندران

متناسب با نام تبرستان، اقوام ساکن این نواحی را با نام قوم «تپوری» یا «تبری» می‌شناختند که به زبان تبری (زبان مازندرانی) سخن می‌گویند. امروزه، در این منطقه، گروه‌هایی از عشایر نیز زندگی می‌کنند. مانند «ایل عبدالملکی» که اصالتی قشقایی دارند و از زمان قاجاریان به مازندران مهاجرت کرده‌اند. ایل «عمرانلو» در شهر گلوگاه، به زبان‌های ترکی، مازندرانی و فارسی سخن می‌گویند. طوایف «گلباد» نیز در بهشهر و بندرگز سکنی گزیده‌اند. چهار طایفه‌ی معروف مازندرانی به نام‌های مشاغی، لاریجانی، نوایی و نوری نیز در اطراف آمل زندگی می‌کنند. «ایل خواجه‌وند» نیز با اصالت کُردستانی، در دوران قاجار به چالوس تبعید شدند و در حوالی کجور سکنی گزیدند. همچنین طوایف «گریلی» و «نکا» که اصالتی کُرد دارند در اطراف رود نیکا اقامت دارند.

کشاورزی مازندران

مازندران به‌دلیل داشتن آب و هوای مناسب، دارای محصولات زیادی است، از جمله برنج، مرکبات، کتان، کنف و محصولات حیوانی. از منابع مهم تولید کار و درآمد در این خطه، ماهی و صید آن است که از رودخانه‌های پرشمار این استان و همچنین از دریای خزر صید می‌شوند.

گردشگری مازندران

استان مازندران علاوه‌ بر داشتن استعدادهای بالقوه رشد کشاورزی، صنایع دستی و توسعه صنایع مختلف جنگلی، توان‌مندی بالایی در جهت رونق و توسعه گردشگری ایران دارد. مازندران از نظر گردشگری، همواره جزء مناطق پر جاذبه و قابل‌ توجه برای بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی بوده است. این منطقه به‌دلیل داشتن طبیعت زیبا، جنگل‌ها، رودها و آبشارها، سواحل مختلف، بناهای تاریخی و استراحتگاهی از جمله مقاصد اولیه‌ی گردشگران است.

مازندران، همچنین به‌دلیل داشتن مرز دریایی وسیع و بنادر امیرآباد، فریدون‌کنار و بندر نوشهر، اسکله و سکوی نفتی نکا در شرق این استان، اتصال آن به راه‌آهن سراسری ایران، وجود فرودگاه‌های متعدد همچون فرودگاه بین‌المللی ساری، نوشهر و رامسر، آزادراه تهران ـ شمال با امکان دسترسی سریع، برخورداری از سه جاده ارتباطی با پایتخت ایران (تهران) و دو جاده بین‌المللی هراز و سوادکوه، یک منطقه ویژه اقتصادی در ایران شمرده می‌شود.

ورزش مازندران

استان مازندران، در سال‌های اخیر، به‌عنوان قطب ورزش کشور شناخته شده و پرافتخارترین استان ایران در رقابت‌های المپیک و جهانی است. ورزش کُشتی در این استان پیشینه‌ای طولانی دارد و قهرمانان جهانی بسیاری را در این رشته به دنیای ورزش معرفی کرده است؛ تا آن‌جا که شهر جویبار، در استان مازندران را به‌عنوان «پایتخت کشتی جهان» معرفی کرده‌اند. فوتبال و والیبال نیز از دیگر رشته‌های ورزشی محبوب در این استان است.

سرانه سواد مازندران

مازندران، به‌دلیل برخورداری از میراث فرهنگی و دانش‌آموختگی، باسوادترین استان ایران است و بر اساس آمار موجود، دو برابر میانگین کشوری نخبه علمی دارد.

مازندران در ادبیات ایران

این خطه‌ی سرسبز از خاک ایران، همواره در اشعار و نوشته‌های نویسندگان بزرگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای داشته است؛ از آن جمله می‌توان به فردوسی و خاقانی اشاره کرد.

تاج و سریر خسرو مازندران ز رشک *** خورشید را گذار همانا برافکند.

که مازندران شهر ما یاد باد *** همیشه بر و بومش آباد باد.

منابع

• اميراحمديان، بهرام، تقسيمات كشوری، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1383ش.
• خاقانی، دیوان اشعار، قصاید، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 24 مهر 1400ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 24 مهر 1400ش.
• شهام، افشين و دادفر، هيلدا، جغرافياي جهانگردي ايران، تهران، طراوت، 1384ش.
• «فتیله‌پیچ کرونایی کشتی مازندران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 9 آذر 1399ش.
• فردوسی، شاهنامه، پادشاهی کی‌کاووس و رفتن او به مازندران، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 24 مهر 1400ش.
• «قاسمی به مدال طلای المپیک رسید»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 5 مرداد 1398ش.
• کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران (جغرافیای طبیعی)، تهران، مطبعه مجلس، 1310ش.
• لسترنج، گای‌له، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1337ش.
• «مازندران دو برابر میانگین کشور نخبه دارد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، تاریخ بارگذاری: 26 دی 1398ش.
• «مازندران قطب ورزش کشور است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، تاریخ بارگذاری: 5 دی 1398ش.
• ملک‌الشعرای بهار، گزیده اشعار، قصاید، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 24 مهر 1400ش.
• منوچهری، دیوان اشعار، قصاید و قطعات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 24 مهر 1400ش.
• «موقعیت جغرافیایی استان مازندران»، سایت اداره کل ثبت احوال استان مازندران، تاریخ بازدید: 24 مهر 1400ش.