قره کلیسا
قره کلیسا؛ نخستین کلیسای جامع بر مزار یکی از حواریون مسیح در چالدران.
قره کلیسا از قدیمی‌ترین کلیساهای جهان است. این مکان بر اساس سنتی کهن، هر سال در هفته نخست مرداد، میزبان ارمنی‌های ایران و جهان است. آنها به‌مناسبت شهادت طاطائوس/تادئوس، از حواریون عیسی، آیین زیارت ویژه‌ای را در این کلیسا با امنیت و آرامش، برگزار می‌کنند. قره‌کلیسا در فهرست آثار ملی ایران و نیز در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.
موقعیت جغرافیایی
قره‌کلیسا از کلیساهای تاریخی مسیحیان در استان آذربایجان غربی است.[۱] این کلیسای قدیمی در جنوب شهر ماکو،[۲] و در ۲۰ کیلومتری[۳] چالدران، در کنار روستایی به‌همین نام، قرار دارد.[۴]
نام‌گذاری
«قره» در زبان ترکی، به‌معنای بزرگ و «قره‌کلیسا» به‌معنی کلیسای بزرگ است.[۵] برخی مورخان سدۀ هشتم هجری و بعد از آن، به‌مناسبت اینکه بخش شرقی این کلیسا با سنگ سیاه ساخته شده، آن را «قرا‌کلیسا» به‌معنای کلیسای سیاه نامیده‌اند.[۶] این کلیسا را کاراکلیسا و کالاکلیسا به‌معنای کلیسای کلان و بزرگ نیز یاد کرده‌اند.[۷] همچنین به‌مناسبت اینکه مزار طاطاووس/تادئوس، از حواریون مسیح، در محراب این کلیسا قرار گرفته،[۸] این مکان با نام‌های «تادیِ مقدس»، «تادِئی وانک»، «کلیسای طاطاووس»، «وانک تادِئوس مقدس» و «وانک طاطه‌وُس» نیز شناخته می‌شود.[۹]
تاریخچه
بر اساس منابع تاریخی، دعوت به آیین مسیحیت در ایران، به دوران اشکانیان بازمی‌گردد و نخستین پیروان این آیین، عبادت‌گاه‌‌هایی را در نقاط مختلف ایران ساختند. برابر گزارش‌های تاریخی ارامنه، در نیمه نخست سده اول میلادی، یکی از حواریون حضرت عیسی به نام تادئوس، به آذربایجان رفت و در پی تبلیغ آیین مسیحیت، در همان‌جا به شهادت رسید.[۱۰]
بر اساس برخی گزارش‌ها، قره‌کلیسا نخستین کلیسای جامعۀ مسیحی در جهان است و تاریخ ساخت آن به سدۀ نخست میلادی بر‌می‌گردد.[۱۱] دلیل این انتساب، آن است که این کلیسا بر روی آرامگاه طاطاووس/تادئوس مقدس که از حواریون عیسی و از مبشرین دین مسیحیت بوده، ساخته شده است؛ یکی از مورخین ارمنی در سده پنجم میلادی به مزار طاطاووس/تادئوس اشاره کرده است، اما نامی از کلیسا نبرده است. برخی پژوهشگران، نخستین اشاره به قره‌کلیسا را در گزارش‌های تاریخی سده دهم میلادی یافته‌اند.[۱۲]
قره‌کلیسا از دو بخش قدیمی (ساختمان سیاه‌رنگ) و جدید (ساختمان سفید) تشکیل شده است. با توجه به کتیبه‌ای که در کنار محراب بخش قدیمی قره‌کلیسا موجود است، کارشناسان دریافته‌اند که این سازه در قرن ۱۴م برپا بوده است؛ اما در همان سده با وقوع زلزله شدیدی در این منطقه، تخریب گسترده‌ای در آن رخ داد و سپس بازسازی شد.[۱۳] ساختمان جدیدتر قره‌کلیسا در دوران قاجار و به فرمان عباس‌میرزا ساخته شده است.[۱۴]
معماری
مجموعۀ قره‌کلیسا، شامل ۳ کلیسای اصلی به نام‌های قره‌کلیسا یا سنت‌تادئوس، سنت‌استپانوس و دزور‌دزور است. معماری این کلیسا به‌گونه‌ای است که شامل مجموعه‌ای از فضاهای جانبی، دو حیاط شرقی و غربی و همچنین ۴۷ اتاق است.[۱۵] هر کدام از این اتاق‌ها مربوط به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان آن زمان و همچنین اتاق‌هایی برای نگهبانان و کتابخانۀ کلیسا است. قسمت‌های مختلف کلیسا متشکل از کلیسای اصلی، برج ناقوس، ورودی، حیاط شرقی، حیاط غربی و انبار است. در زیر‌‌زمین، فضاهای کوچکی برای ناهار‌خوری، آشپز‌خانه، آسیاب، عصار‌خانه و دخمه‌ای برای نگهداری غذا وجود دارد. قسمت شرقی این کلیسا با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمت باقی‌مانده از زلزله ۱۳۹۱م است و شامل محراب، اتاق‌های جانبی، محوطۀ جلوی محراب و گنبدی کوچک است. [۱۶] سقف محراب کلیسا نیز با سنگ‌های مرمر سیاه و سفید به‌شکل زیبا تزیین شده است. [۱۷] در محوطۀ داخلی کلیسا در روی دیوار، محلی برای روشن‌کردن شمع تعبیه‌شده[۱۸] و برجسته‌کاری‌هایی از چهرۀ یاران مسیح، گل بوته، جانداران، داستان‌های شاهنامه و دیگر بن‌مایه‌ها وجود دارد.[۱۹] بخش جدیدتر کلیسا با سنگ‌های سفید و حجاری‌های بی‌نظیر، الهام‌گرفته از کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان که مهم‌ترین کلیسای ارمنیان است، تزیین شده است.[۲۰]
حجاری‌های قره‌کلیسا
قره‌کلیسا از مهم‌ترین و پر‌نقش‌ترین کلیساهای ارمنیان است[۲۱] و رویدادها و شخصیت‌های گوناگونی را بازنمایی می‌کند. نقوش حجاری‌شده در این بنای تاریخی را کارشناسان به پنج دسته شامل نقوش انسانی، جانوری، گیاهی، هندسی و اسطوره‌ای تقسیم کرده‌اند. در میان نگاره‌های قره‌کلیسا, نقوش جانوری بیشتر مورد توجه بوده است که هم نشان‌دهندۀ تنوع گونه‌های جانوری در محیط اطراف بوده و هم وجه نمادین حیواناتی مانند شیر، قوچ، گاو و اسب را در دین مسیحیت نشان می‌دهد. این جنبه‌های نمادین، قره‌کلیسا را به یکی از متنوع‌ترین جلوه‌های نماد‌گرایی در تاریخ ادیان تبدیل کرده است.[۲۲]
رواداری حکومت‌های شیعه با ارامنه
در سده هفتم قمری، مغول‌ها بارها قره‌کلیسا را تاراج کردند و تعدادی از روحانیون و زائران را کشتند؛[۲۳] اما در دورۀ صفویه که مذهب شیعه در ایران، رسمیت یافت، پیروان ادیان آسمانی و ابراهیمی، از جمله ارمنی‌ها، از آرامش و امنیت بیشتری بهره‌مند شدند. گزارش‌های تاریخی از توجه شاه‌عباس به ارمنی‌ها حکایت می‌کند؛ او به حکمرانان دستور داده بود که از دست‌اندازی به موقوفه‌های کلیساها پرهیز کنند و از آنها مالیات نگیرند. در این دوره، قره‌کلیسا بازسازی و راه دسترسی به آن، هموار شد. شاه‌تهماسب نیز دربارۀ کلیساها و موقوفات آنها از سیاست پدر، پیروی کرد. عباس‌میرزا، ولی‌عهد فتحعلی‌شاه قاجار نیز در سال 1229ق، قره‌کلیسا را بازسازی کرد.[۲۴] در سروده‌ای که به خط نستعلیق بر سنگ مرمر سفیدی حک شده و بر سردر قره‌کلیسا نصب شده است، آشکارا رواداری حاکمان شیعه با ارامنه ستایش شده است.[۲۵]
زیارت تادئوس مقدس
امروزه کلیسای کهن و تاریخی تادئوس/طاطائوس، از زیارت‌گاه‌های مهم ارمنی‌ها است که جهان‌گردان و گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به آذربایجان غربی در ایران، جذب می‌کند. در سال 1954م، شورای خلیفه‌گری ارامنه، روز عید تادئوس را روز زیارت و بازدید از قره‌کلیسا تعیین کرد تا خاطرۀ شهادت تادئوس در راه تبلیغ دین الهی را گرامی بدارند.[۲۶] از آن زمان، زیارت کلیسای تادئوس، تبدیل به آیینی مذهبی شده است و امروزه با حضور حدود پنج هزار از ارامنه ایران و جهان در قره‌کلیسا برگزار می‌شود. برخی خانواده‌های آشوری و اندکی از مسیحیان کاتولیک نیز در این مراسم شرکت می‌کنند. در این مراسم که سه روز به‌طول می‌انجامد، غسل تعمید کودکان و نوجوانان ارمنی نیز برگزار می‌شود؛ آنها غسل تعمید در مکان شهادت حواری حضرت عیسی را موجب خیر و برکت می‌دانند.[۲۷]
ثبت ملی و جهانی قره‌کلیسا
قره‌کلیسا در سال ۱۳۳۴ش در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. [۲۸] این کلیسا به‌دلیل اینکه قدیمی‌ترین و برجسته‌ترین نمادهای معماری جهان را در خود حفظ کرده است در سال ۱۳۸۷ش/۲۰۰۸م به‌عنوان نهمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.[۲۹] در سال 1399ش نیز آیین زیارت تادئوس مقدس به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس بشر در یونسکو، ثبت شد.[۳۰]
کارکرد فرهنگی
- بازنمایی هم‌زیستی ادیان و مذاهب مختلف در ایران؛ قره‌کلیسا از مکان‌‌های دینی مهم ارمنی‌ها در ایران است که در طول تاریخ، آماج حمله‌های حکومت‌ها و همچنین متأثر از بلایای طبیعی بوده است؛ اما عموما توسط حکومت‌ها یا وزیران شیعه‌مذهب، بازسازی شده است.[۳۱] از جمله در زمان حکومت هولاکوخان، این کلیسا با تلاش خواجه نصیرالدین طوسی، بازسازی شد.[۳۲]
- بازنمایی آزادی دینی و مذهبی پیروان ادیان الهی در ایران؛ ایران کشوری مسلمان با اکثریت پیروان مذهب شیعه است، اما پیروان ادیان الهی در این کشور، از آزادی کامل برای برگزاری آیین‌ها و مناسک دینی در اماکن مقدس خود، برخوردار هستند.[۳۳]
- بازنمایی استقلال پیروان ادیان الهی در ادارۀ اماکن مقدس خود در ایران؛
- همسویی کنشگری اجتماعی و سیاسی ارامنه با مصالح کلی جامعه و کشور ایران؛ قره‌کلیسا در برخی زمان‌ها مرکز سامان‌دهی فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی ارامنه بوده است. به‌طور مثال، از سال 1980م تا جنگ جهانی اول، این کلیسا، مرکز مبارزان ارمنی در نبرد بر ضد عثمانی‌ها بوده است. [۳۴]
- تبادل ارزش‌های انسانی و سنت‌های فرهنگی میان مسیحیان و مسلمانان در کشور ایران، که نشانۀ فرهنگ صلح‌طلبی ایرانیان در طول تاریخ است. این تعامل اجتماعی میان ادیان مختلف الهی در ایران، سبب انسجام اجتماعیِ اقوام و خرده‌فرهنگ‌های ایرانی شده و آگاهی پیروان سایر ادیان از فرهنگ مسلمانی را افزایش می‌دهد.[۳۵]
بازدید از قره‌کلیسا
با توجه به شرایط آب‌و‌هوایی آذربایجان غربی، بهترین زمان بازدید از این مکان تاریخی، در بین ماه‌های اردیبهشت تا مهر است. البته به‌دلیل حضور گستردۀ ارامنه در آیین زیارت تادئوس مقدس، امکان بازدید عمومی از قره‌کلیسا در هفته اول مرداد وجود ندارد.[۳۶]
برای دسترسی به قره‌کلیسا، دو مسیر وجود دارد: مسیر اول از تبریز آغاز شده و با عبور از شهر‌های مرند و قره‌ضیاء‌الدین و پیش‌روی در مسیر شوط – چالدران، به سه‌راهی قره‌کلیسا و سپس به قره‌کلیسا می‌رسد. مسیر دوم از ارومیه آغاز شده و با عبور از شهر‌های سلماس، خوی و چالدران به سه‌راهی قره‌کلیسا و سپس به قره‌کلیسا می‌رسد. مسیر خوی به چالدران، کوهستانی و اندکی خطرناک است.[۳۷]
پانویس
- ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
- ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
- ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . گراوند و رضالو، «تفسیر شمایل نگارانه ی نقوش جانوری در قره‌کلیسا-چالدران»، 1397ش، ص143.
- ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
- ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
- ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . گراوند و رضالو، «تفسیر شمایل نگارانه ی نقوش جانوری در قره‌کلیسا-چالدران»، 1397ش، ص143.
- ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
- ↑ . رایین، ایرانیان ارمنی، 1349ش، ص76.
- ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
- ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
- ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
- ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
- ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
- ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
- ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . گراوند و رضالو، «تفسیر شمایل نگارانه ی نقوش جانوری در قره‌کلیسا-چالدران»، 1397ش، ص143.
- ↑ . هویان، «قره‌کلیسا»، 1346ش، ص201.
- ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
- ↑ . مشکور، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، 1349ش، ص424.
- ↑ افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
- ↑ «آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
- ↑ . عسگری‌زاده، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ «آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . افشار (سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
- ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
- ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
- ↑ . افشار(سیستانی)، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان.
- ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
- ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
- ↑ . «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت.
منابع
- «آیین زیارت کلیسای تادئوس مقدس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ انتشار: 27 آذر 1399ش.
- افشار (سیستانی)، ایرج، «قره‌کلیسا»، ، وب‌سایت فصلنامه فرهنگی پیمان، تاریخ بازدید: 1 تیر 1402ش.
- رایین، اسماعیل، ایرانیان ارمنی، تهران، بی‌نا، 1349ش.
- عسگری‌زاده، المیرا، «قره‌کلیسا، نخستین کلیسای جامع جهان در ماکو»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 12 فروردین 1402ش.
- «قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، اولین کلیسای جامع مسیحیت جهان»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1398ش.
- گراوند، افراسیاب و رضالو، رضا، «تفسیر شمایل‌نگارانۀ نقوش جانوری در قره‌کلیسا - چالدران»، مطالعات باستان‌شناسی پارسه، شماره 6، 1397ش.
- مشکور، محمدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن، تهران، انجمن آثار ملی، 1349ش.
- هویان، آندرانیک، «قره‌کلیسا»، بررسی‌های تاریخی، شماره 11، دی 1346ش.