آثار ملی ایران

آثار ملی ایران، مجموعۀ ثبت‌شده‌‌ای از عناصر فرهنگی و تمدنی مربوط به گذشتۀ تاریخی ایران.

آثار ملی، کلّیت آثار تاریخی را شامل می‌شود که در گذر زمان، پایدار مانده‌اند. آثار ملی ایران معرف هویت ملی، میراث فرهنگی و امانت گران‌بهایی است که از گذشتگان به نسل حاضر رسیده و باید با حفظ اصالت و تمامیت، آن را به نسل‌های آینده سپرد.

مفهوم‌شناسی

اثر به‌معنای نشانۀ به‌جا مانده از هر چیزی است؛ این نشانه می‌تواند گفتار، نوشتار، تصنیف و یادمان باشد. «آثار ملی»، در اصطلاح به مجموعه‌ای از اشیاء دست‌ساز، مکان‌ها، بناها و کتیبه‌های به‌جامانده از پیشینیان گفته می‌شود. آثار ملی حکایت از فرهنگ و تمدن و یا رخدادهای تاریخی بشر دارند و از جهت تاریخی، فرهنگی، هنری و یا صنعتی از ارزش و اهمیت برخوردار است. این اصطلاح همچنین با مفاهیم دیگری مانند دارایی فرهنگی، اموال تاریخی، اشیاء باستانی و نفایس ملی همپوشانی دارد.

انواع

آثار ملی و میراث فرهنگی ایران به دو گروه ملموس و ناملموس، تقسیم می‌شود. اولی به آثار فیزیکی برجای مانده از گذشتگان اشاره دارد و دومی ناظر به آیین‌ها و آداب و سنن ملی است که سینه‌به‌سینه نقل و حفاظت شده‌اند.

پیشینه

اصطلاح آثار ملی از ابتدا دربارۀ حفاظت بناها و اشیاء تاریخی به‌کار گرفته شد. در 1309ش، قانون مخصوص آثار ملی وارد نظام حقوقی ایران شد. مطابق این قانون، تمام آثار هنری و تاریخی و بناهایی که تا قبل از دورۀ زندیه ساخته شده بودند، باید مورد حفاظت و نظارت دولت قرار گیرند. همچنین، افرادی که آثار ملی را تحت اختیار خود داشتند ملزم شدند گزارشی از فهرست آنها به دولت ارائه دهند و افرادی که آسیبی به آثار و بناهای تاریخی وارد می‌کردند ملزم به پرداخت جریمه می‌شدند. طبق این قانون، حفر زمین‌ها و جستجو و یافتن آثار ملی فقط در انحصار دولت است. امروزه، تعداد بسیار زیادی از آثار و بناهای تاریخی ایران در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند و تحت حفاظت و نظارت دولت هستند.

اهمیت آثار ملی

به باور کارشناسان و محققان، آثار ملی نشان‌گر هویت و ارزش‌های اجتماعی بوده و نماد تاریخی، فرهنگی، ملی و محل اتصال عاطفی و ارزشی آیندگان با گذشتگان شمرده می‌شود. امروزه، حساسیت‌ مردم به حفظ آثار و بناهای تاریخی و فرهنگی بیشتر شده است و حفاظت از میراث فرهنگی کم‌کم به مطالبه‌ای اجتماعی تبدیل شده است.

معیارهای یک اثر ملی

ویژگی‌هایی که یک اثر را شایستۀ ثبت در فهرست آثار ملی می‌کند عبارت است از:

1. بهره‌مندی از ارزش تاریخی یا فرهنگی؛
2. ارتباط با شخصیت‌های نامور در تاریخ ایران؛
3. دربردارندۀ اطلاعات ملی یا بین‌المللی، تاریخی، علمی، فنی و هنری؛
4. اثرگذاری در رویدادهای تاریخی؛
5. بهره‌مندی از جایگاه ویژۀ اجتماعی؛
6. برخورداری از سابقۀ یک‌صد ساله و بیشتر.

مجری ثبت آثار ملی

در جمهوری اسلامی ایران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، وظیفۀ تشخیص شایستگی آثار برای ثبت در فهرست آثار ملی را دارد. در سال 1398ش، با مصوبه مجلس شورای اسلامی، این سازمان به وزارت، ارتقا یافت و شورای نگهبان با لایحه تشکیل این وزارتخانه موافقت کرد. از زمان تصویب این قانون، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با تمامی اختیارات و وظایف به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تبدیل شد.

فهرست آثار ملی ثبت‌شدۀ ایران

تا کنون حدود 48 هزار اثر در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. نخستین اثر ملی ایران که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید «سلیمان تپه» ایلام است که در شهریور 1310ش وارد فهرست آثار ملی شد. سلیمان‌تپه از جاذبه‌های تمدن عیلامیان است که در مرز استان ایلام و کشور عراق واقع شده است و «زیرتپه» نیز نامیده می‌شود. این تپه در زمان ثبت، در استان ایلام واقع بود اما در حال‌حاضر جزو اراضی کشور عراق محسوب می‌شود. اندرکش، تپۀ سیلک، طاق‌نصرت رامهرمز، شهر باستانی شوش، بقعۀ دانیال نبی، آثار کوه خواجه، عالی‌قاپو، چهل‌ستون، لوح سنگی سرپل‌ذهاب، مقبرۀ سنگی دکان داوود و مسجد‌ جامع تبریز، از نخستین آثار ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران است.

امتیازات ثبت در فهرست آثار ملی

پیرو قانون بناها و مکان‌های ثبت‌شده، آثاری که در فهرست آثار ملی ثبت می‌شوند، از پرداخت عوارض شهرداری معاف هستند. این موارد شامل کلیه بناها، مکان‌ها و بناهای تاریخی در مالکیت سازمان میراث فرهنگی، ساختمان‌های در مالکیت شخصی اما در زمرۀ آثار ملی و نیز موزه‌ها می‌شود.

قوانین حقوقی مترتب بر آثار ملی

مهم‌ترین سند قانونی در زمینۀ آثار ملی، ماده 9 قانون 1309ش دربارۀ حفظ آثار ملی است که مطابق آن، کلیه آثار صنعتی و بناها و مکانها که تا پایان دورۀ زندیه در کشور ایران احداث شده‌اند اعم از منقول و غیرمنقول با رعایت این ماده قانونی جزو آثار ملی ایران محسوب می‌شوند و تحت حفاظت و نظارت دولت است. همچنین طبق قانون ثبت آثار ملی مصوب 1352ش، آثار غیرمنقولی که از نظر تاریخی یا شئون ملی واجد اهمیت باشند، صرف‌نظر از تاریخ پیدایش، با تصویب شورای عالی فرهنگ و هنر در زمرۀ آثار ملی به ثبت می‌رسند. لایحۀ منع معاملات اموال فرهنگی در پنجمین کنگرۀ هنر و باستان‌شناسی ایران در 1347ش طرح و به سازمان یونسکو ارسال شد. این تلاش‌ها سرانجام در 1351ش با عنوان «کنوانسیون اتخاذ تدابیری مبنی بر الزام منع و جلوگیری از ورود و صدور و انتقال مالکیت غیرقانونی اموال فرهنگی» در یونسکو به‌تصویب رسید و ایران در 1353ش به آن ملحق شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این مصادیق وارد قانون مجازات اسلامی شده و همراه با تغییراتی ثبت و مقررات جدیدی وضع شده است.

آثار ملی ثبت‌شده ایران در یونسکو

از سال 1979م تاکنون 22 اثر ملی ایران در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو ثبت شده‌اند: شهر یزد؛ تخت جمشید؛ مجموعه باغ‌های ایرانی؛ گنبد قابوس؛ مسجد جامع اصفهان؛ ارگ بم؛ تخت سلیمان؛ روستای میمند، نیایشگاه چغازنبیل؛ طاق بیستون؛ سازه‌های آبی شوشتر؛ بازار تبریز؛ شهر شوش؛ شهر سوخته؛ گنبد سلطانیه؛ کاخ گلستان؛ آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی؛ میدان نقش جهان؛ دشت لوت؛ قنات‌های ایران؛ کلیساهای آذربایجان و پاسارگاد.

منابع

• «آثار تاریخی و طبیعی ایران که جهانی شده‌اند»، وب‌سایت برترین‌ها، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1397ش.
• «پیشینه وزارتخانه»، وب‌سایت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1402ش.
• حسنی، امین، «میراث ملموس و ناملموس چیست؟»، وب‌سایت یلدامدتور، تاریخ درج مطلب: 2 تیر 1398ش.
• «حفظ مواریث فرهنگی، گنجینه‌ای برای آیندگان»، وب‌سایت کیهان، تاریخ درج مطلب: 23 بهمن 1397ش.
• «فهرست آثار ملی ایران»، وب‌سایت دکوول، تاریخ درج مطلب: 26 مهر 1401ش.
• «قانون ثبت آثار ملی»، سامانۀ قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: 25 اردیبهشت 1402ش.
• کرمی، حامد و خیرخواه، سمیه، «مفهوم‌شناسی و تاریخچۀ آثار ملی در حقوق ایران»، فصلنامۀ پژوهش‌های حقوقی میان‌رشته‌ای، دوره اول، شمارۀ 3، پاییز 1399ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 24 اردیبهشت 1402ش.