ارگ بم

ارگ بم؛ بزرگ‌ترین شهر خشتی جهان در استان کرمان.

ارگ بم در ضلع جنوب شرقی کویر لوت و در نزدیکی شهر بم در استان کرمان واقع شده است. این بنا با معماری جذاب خود نمونه‌ای از سازه‌های دفاعی ایرانیان را نمایش می‌دهد. این سازه در فهرست آثار ملی ایران و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و تا قبل از زلزلة سال ۱۳۸۲ش بزرگ‌ترین سازة خشتی جهان محسوب می‌شد.

تاریخچه

برخی، ساخت ارگ بم را به دوران حکومت هخامنشیان و برخی به دوران حکومت اشکانیان نسبت می‌دهند. قدمت برخی از بناهای آن به دوران تیموریان تا قاجار بازمی‌گردد. منابعی مانند حدود العالم و تاریخ وزیری، قدمت این بنا را به دو هزار سال پیش بازگردانده‌اند و خانة رئیس سربازخانه، وضعیت نقشه مرکزی و نیز تعدادی خشت در خانة حاکم، گواه بر این ادعا است.

لایه‌های ساختمانی متعدد این بنا نشان‌دهندة ساخت‌وسازهای پی در پی این مکان در دوران‌های مختلف است. کارشناسان با توجه به نوع معماری این سازه‌ها، قدمت آن‌ها را تخمین می‌زنند؛ به‌طور مثال ایوان مسجد این بنا به سازه‌های قرون چهارم تا هفتم یعنی دوران سامانیان تا سلجوقیان شباهت دارد و طاق ورودی ارگ بم به سازه‌های دوران ساسانیان شباهت دارد. معماری ارگ بم، مشابه شهر پارتانیسا (پایتخت پارتیان) در عشق‌آباد است. همچنین اسنادی دربارة حملة اردشیر بابکان (اولین پادشاه ساسانی) به بم وجود دارد؛ یکی از این اسناد شاهنامه است که در آن به حملة اردشیر بابکان به دژ کجاران برای شکست پادشاه هفتان بوخت (هفتواد) اشاره شده است. دژ هفتواد نخستین پایه‌های قلعة بم بوده که روی کوهی که ارگ بم در آن واقع شده قرار داشت. مسجد جامع، مسجد پیامبر و یک حسینیه با ایوانی دو طبقه و سه منبر خشتی در دوران پس از اسلام به این بنا افزوده شد. از قرن هفتم تا یازدهم میلادی، اوج شکوفایی ارگ بم بوده است؛ زیرا این منطقه در چهارراه جادة ابریشم و جاده‌های منتهی به آسیای میانه، خلیج فارس و مصر بود و یک مرکز تجاری پررونق بوده است. بعدها حملة عشایر ترک و مغول‌ها به این ارگ و زوال جادة ابریشم باعث از میان رفتن رونق این بنا شد. حدود ۱۵۰ سال پیش ساکنان ارگ بم آن را ترک کرده و در نخلستان‌ها و باغ‌های اطراف آن سکنا ‌گزیدند.

معماری

کارشناسان معتقدند که طراحان ارگ بم شکل نهایی این شهر را قبل از ساخت پیش‌بینی کرده بودند. این شهر کوچک به شکل دژ مستحکمی ساخته شده تا امنیت شهر را برقرار کرده و مانع نفوذ دشمن شود. شهر دارای دو بخش رعیت‌نشین و حکومتی بوده و هر کدام سازه‌های خاصی داشتند. این ارگ حدود ۱۸ هزار متر مربع مساحت و دیوارهایی با ارتفاع ۷ متر و به شکل تو در تو داشته است. این ارگ مطابق شیوة مادها و پارتیان روی تپه‌ای بلند ساخته شده است تا هم دسترسی دشمن سخت شود و هم تسلط بیش‌تری بر مناطق اطراف داشته باشد. وجود محله‌های مسکونی و چگونگی اتصال این محله‌ها به یکدیگر و نحوة قرار گرفتن این بناها روی شیب تپه (مانند عمارت بی‌نظیر چهارفصل در بالاترین نقطه ارگ) دانش پیشرفته شهرسازی و معماری آن دوران را نشان می‌دهد. برای ساخت این قلعه از گل رس، لاشة سنگ، کاه و خشت خام استفاده شده که این امر باعث حفظ اسکلت اصلی در طول قرن‌ها شده است. در دوران قاجاریه به‌دلیل استحکام و عظمت این قلعه، آن را «قلعة خدای آفریده» می‌گفتند. سازندگان این ارگ از ترکیب مهندسی باد و مهندسی آب در معماری بناها استفاده کردند. با توجه به گرمای زیاد و رطوبت کم این منطقه، محله‌ای با بیش‌ترین میزان باد برای ارگ در نظر گرفته شد؛ به‌طوری‌که باد از بخش غربی ارگ وارد و پس از عبور از دالان‌ها راهی حاکم‌نشین می‌شد. در این ارگ از سیستم تأمین آب و بادگیر استفاده شده است. بادگیرها مانند کولر طبیعی محوطه را خنک می‌کردند. در عمارت‌های بزرگ‌تر بادگیرهای چهارسازه‌ای و در عمارت‌های کوچک‌تر از بادگیرهای تکی استفاده می‌شد تا باد از جهات مختلف وارد خانه‌ها شود. در مسیر باد نیز حوضچه‌های کوچکی قرار داشت تا هوا را خنک کرده و گرد و خاک را از بین ببرند. همچنین در سیستم آب‌رسانی این ارگ، دو رشته قنات وجود داشت که آب آن‌ها از طریق ساختمان پخشگاه منشعب می‌شد و بخشی از آن با لوله‌های سفالی به ساختمان شترگاه در خندق غربی و پس از آن به میان ارگ می‌رسید تا مردم بتوانند از آب آن استفاده کنند. ‌

ویرانی و بازسازی ارگ بم

در سال ۱۳۸۲ش، زلزلة مهیبی به بزرگی ۶/۶ ریشتر باعث تخریب ۸۰ درصد ارگ بم شد. این آسیب، جایگاه آن را در فهرست میراث جهانی یونسکو به خطر انداخت. پس از زلزله، سازمان جهانی یونسکو و برخی کشورهای دیگر مانند ژاپن، فرانسه و ایتالیا کمک‌های مالی و فنی خود را برای بازسازی این بنا اختصاص دادند. عملیات آواربرداری از ارگ از سال ۱۳۸۳ش آغاز و تا هفت سال ادامه داشت. اقدامات مرمتی از سال ۱۳۸۵ شمسی آغاز شد. حدود ۹۹ درصد مرمت این بنا توسط متخصصان ایرانی انجام شد. آنها کوشیدند بازسازی به‌گونه‌ای باشد که به ماهیت تاریخی آن آسیبی نرسد و استحکام آن در صورت زلزله‌های بعدی حفظ شود.

بخش‌های مختلف ارگ

یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این بنا ۴ حصار آن است. نخستین حصار با ۱۸ متر ارتفاع و ۶ متر پهنا، ساکنان را از هجوم دشمن حفظ می‌کرد. دور حصار شهر، خندق پهن و عمیقی وجود داشت که آثاری از آن باقی مانده است. بر گرد این حصار، برج‌های کوچک و بزرگی قرار داشت. در سدة ۴ قمری حصار بیرونی شهر چهار دروازه داشت. در دو سوی دروازه‌ها اتاقک‌هایی برای استقرار نگهبانان ساخته شده بود. پس از دروازه اول، بازاری با طول ۶۰۰ متر و مسجد، حسینیه، زورخانه و کارگاه عصاری قرار داشت. پس از دروازه دوم اصطبلی با آبشخورها و آخورها وجود داشت. سومین دروازه که در ورودی ارگ بود به میدان توپخانه ختم می‌شد. پس از دروازة چهارم نیز زندان ارگ بنا شده بود. مرتفع‌ترین قسمت قلعه، قسمت حاکم‌نشین بود که ۲ طبقه داشت. بر فراز این ساختمان، برج دیدبانی چهار طبقه‌ای قرار داشت که با استفاده از آن مناطق مختلف ارگ زیر نظر گرفته می‌شد. پس از خانة حاکم، عمارت چهار فصل قرار داشت که ۴ اتاق مرتبط به هم در ۴ گوشة آن قرار داشت. در پشت عمارت چهارفصل حمامی ساخته شده بود. خانه‌های ارگ سه دستة اعیانی، نیمه‌اعیانی و رعیت‌نشین داشت. خانه‌هایی با دو تا سه اتاق به افراد فقیر تعلق داشت. اقشار متوسط خانه‌هایی با سه تا چهار اتاق و گاهی ایوان داشتند. خانه‌های اعیانی دارای اندرونی و بیرونی، چاه آب، اصطبل و حمام خصوصی بود.

دسترسی

این نگین درخشان استان کرمان در خیابان بهمن شهر بم واقع شده است. این بنا در شمال رودخانة پشت‌رود و در بالای صخره‌ای ساخته شده است. شهر بم در قسمت جنوبی این بنا واقع شده و از شرق به یخچال قدیمی و باغ‌های محلة‌ باغ دروازه و بقایای مسجد حضرت رسول، از غرب به محلة‌ مزار خواجه‌مراد و از جنوب به محلة‌ حافظ آباد و پارک ارگ دسترسی دارد.

منابع

• «ارگ بم»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «ارگ بم»، سفرمارکت، تاریخ بازدید: ۲۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «ارگ بم چه رازهایی در سینه دارد»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۴ تیر ۱۴۰۰ش.
• اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم نـاصری، به‌تحقیق محمد اسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۷ش.
• اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآه البلدان، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
• باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، «ارگ بم»، راهنمای آثار تاریخی کرمان، تهران، ۱۳۳۵ش.
• پازوکی طرودی، ناصر، استحکامات دفاعی در ایران دورۀ اسلامی، تهران، ۱۳۷۶ش.
• حکیم، محمدتقی، گنج دانش، به‌تحقیق محمدعلی صوتی و جمشید کیان‌فر، تهران، زرین، چ۱، ۱۳۶۶ش.
• خورموجی، محمدجعفر، تاریخ قاجار (حقایق الاخبار ناصری)، به‌تحقیق حسین خدیوجم، تهران، زوار، ۱۳۴۴ش.
• سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به‌تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۴۴ش.
• شاه‌حسین بن غیاث‌الدین محمد، احیاء الملوک، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۴ش.
• شیرازی، محمد رضا، ذیل بر تاریخ گیتی‌گشای موسوی اصفهانی، به‌تحقیق سعید نفیسی، تهران، اقبال، ۱۳۶۳ش.
• طاهری، عبدالغفور، «تذکرۀ جلالی»، به‌تحقیق ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، تهران، ۱۳۴۴ش.
• فردوسی، شاهنامه، به‌تحقیق م. ن. عثمانف و ع. نوشین، مسکو، بنیاد شرق‌شناسی فرهنگستان علوم روسیه، ۱۹۶۸م.
• فرمانفرما، فیروز میرزا، سفرنامۀ کرمان و بلوچستان، به‌تحقیق منصوره اتحادیه (نظام مافی)، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۶۰ش.
• کارنامۀ اردشیر بابکان، به‌تحقیق و ترجمۀ بهرام فره‌وشی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۴ش.
• گاوبه، ه‍ .، «ارگ بم»، به‌ترجمۀ کرامت‌الله افسر، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، به‌تحقیق محمد یوسف کیانی، تهران، ۱۳۶۵ش.
• مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
• مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به‌تحقیق گ. لسترنج، لیدن، [بی‌نا]، ۱۳۳۱ق.
• مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به‌تحقیق دخویه، لیدن، [بی‌نا]، ۱۹۰۶م.
• ناظرزادۀ کرمانی، احمد، «ارگ بم»، یادنامۀ پنجمین کنگرۀ بین‌المللی باستان شناسی و هنر ایران، تهران، ۱۳۵۱ش.
• نوربخش، حمید و دیگران، ارگ بم، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۵۵ش.
• وزیری کرمانی، احمدعلی، تاریخ کرمان، به‌تحقیق محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، علمی، ۱۳۶۴ش.
• وزیری کرمانی، احمدعلی، جغرافیای کرمان، به‌تحقیق محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، ابن سینا، ۱۳۵۴ش.
• هدایت، رضا قلی، روضة الصفا، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۳۹ش.
• Pottinger, H., Travels in Beloochistan and Sinde, London, 1816.