آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی

آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی؛ بقعه‌ای تاریخی مذهبی مربوط به دورۀ صفویه در اردبیل.

خانقاه یا بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی از شاهکار‌های هنر معماری در ایران است. این مکان، محل دفن شیخ‌ صفی‌الدین، شاه اسماعیل و تعدادی از صاحب‌منصبان است. آرامگاه شیخ صفی که حاوی ده‌ها اثر بدیع هنری است، در سال ۱۳۱۰ش در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۲۰۱۰‌م در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

تاریخچه

بنیان بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی مربوط به قرن هفتم هجری بوده که به تدریج گسترش یافته و به وضع فعلی درآمده است. از سال ۷۳۵ تا ۱۰۳۸ق بناهایی در این مجموعه ساخته شد و در زمان شیخ صفی‌الدین، این مکان محل سکونت وی و خانقاه صوفیان و مریدان او بوده است. شیخ صفی‌الدین پس از مرگ، در همین مکان به خاک سپرده شد و فرزندش، شیخ صدرالدین آن را به‌صورت بقعه درآورد.

شیخ صفی‌الدین

شیخ صفی‌الدین اردبیلی (650-۷۳۵ق.) نیای بزرگ پادشاهان صفوی و از سادات مقیم اردبیل بوده است. زبان مادری وی، زبان آذری بوده است. اجداد شیخ صفی‌الدین در روستای کلخوران اردبیل به شغل کشاورزی مشغول بوده‌اند. شیخ صفی، پیرو شیخ زاهد گیلانی بود و با دختر او فاطمه خاتون ازدواج کرد. زهد و ریاضت، روزه‌داری و شب‌زنده‌داری از ویژگی‌های اخلاقی شیخ صفی‌الدین اردبیلی بوده و رویا‌ها و مکاشفات صوفیانه‌ای به او نسبت داده‌اند. خانقاه شیخ صفی‌الدین در اردبیل، محل اطعام فقرا و پناهگاه ضعفا و مسکینان بوده است.

ویژگی

آرامگاه شیخ صفی‌الدین که امروزه در میدان عالی‌قاپوی اردبیل واقع شده، در گذشته، مورد احترام و توجه شاهان صفوی بوده و از مکان‌های مهم ملی و سیاسی آن دوران به‌شمار می‌آمد. بازسازی و گسترش این بقعه در دوران شاه تهماسب اول، موجب ترویج نماد‌های تصوف و عرفان در آن دوران شد. مسیر دسترسی به بقعه در هفت بخش احداث شده و نشان از هفت مرحله عرفان دارد. همچنین با توجه به هشت نگرش صوفی‌گری، این بخش‌ها از طریق هشت دروازه از یکدیگر جدا شده‌اند. پیکر شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه) و همسر او نیز در این بقعه دفن شده است. همچنین قسمتی از این بنا، مزار کشته‌شدگان جنگ‌های شیروان و چالدران است.

معماری

آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، نمایشگاهی از هنر معماری ایرانیان است که با سبک آذری و اسلامی ساخته شده است. معماری ایرانی و تزئینات زیبای به‌کار‌رفته در این بنای تاریخی مانند کاشی‌کاری معرق، مقرنس، گچ‌بری، کتیبه‌هایی نفیس از آثار میر عماد، میر قوام‌الدین و محمد اسماعیل (خطاطان نامدار دوره صفوی)، منبت‌کاری، نقره‌کاری، نقاشی، تذهیب و طلاکاری و تنگ‌بری از ویژگی‌های معماریِ غنی این اثر تاریخی است. مجموعه آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی از بخش‌های مختلفی از جمله حرم، صحن، دارالحفاظ، مقبره شاهزادگان، دارالحدیث یا طاق متولی، مزار برخی از امیران و سران خاندان صفوی، محوطه شهیدگاه، چینی‌خانه، دیگ‌خانه، انبار، آرامگاه مشایخ صوفیه، آشپزخانه (محل پخت حلوا و شیرینی) و نقاره‌خانه تشکیل شده است.

رخداد‌ها

در جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار با سقوط اردبیل، نسخ خطی کتابخانه شیخ صفی‌الدین اردبیلی از ایران خارج شد و هم‌اکنون در موزه آرمیتاژ سن‌پترزبورگ روسیه قرار دارند. همچنین «فرش قدیمی اردبیل» که یکی از اشیای نفیس بقعه شیخ صفی‌الدین بوده و دارای شهرت جهانی است اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن قرار دارد. با وجود وقوع رخدادهای طبیعی مانند زلزله و سیل، این سازۀ مستحکم تاریخی همچنان پا‌برجا مانده است.

مرمت و بازسازی

آرامگاه شیخ صفی‌الدین به‌دلیل جایگاه مهم تاریخی، توسط حکومت‌های مختلف بازسازی شده است. در سال‌های اخیر نیز بازسازی این بنای تاریخی در پنج بخش زیر مورد توجه قرار گرفته است: مرمت تزئینات کاربندی‌های آجری و گچیِ سردر ورودی به حیاط میانی؛ ساماندهی و مرمت چله‌خانه؛ جمع‌آوری آجرفرش و عایق‌کاری پشت‌بام اتاق ورودی حرم‌خانه؛ ساماندهی رواق‌های حیاط باغ؛مرمت کاشی‌های معرق؛ بازسازی گنبد الله الله.

کارکرد

در گذشته این مکان، پناه‌گاه افرادی بود که از جانب شاه به اعدام محکوم می‌شدند. آنها با تحصن در این مکان، جان خود را حفظ می‌کردند. امروزه معماری زیبای این آرامگاه تاریخی آن را به مکانی برای گردشگران و پژوهشگران علاقه‌مند به معماری ایرانی و هنر‌های اسلامی تبدیل کرده است.

متولیان

بقعه شیخ صفی تا قبل از تأسیس حکومت صفوی، توسط شیوخ صوفیه، اداره می‌شد. در دورۀ حکومت صفوی، متولی بقعه را پادشاهان صفوی تعیین می‌کردند. این افراد، دستورهای شاه را اجرا کرده و از موقعیت ویژه‌ای در دستگاه حکومتی و سیاسی صفوی برخوردار بودند.

مسیر دسترسی

برای بازدید از آرامگاه شیخ صفی می‌توان در شهر اردبیل با عبور از محلۀ عالی‌قاپو به میدان عالی‌قاپو رفت.

ساعت بازدید از آرامگاه شیخ صفی الدین

آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در ۶ ماه اول سال از هشت صبح تا ۲۰:۳۰ و در ۶ ماه دوم سال از هشت صبح تا ۱۷:۳۰ پذیرای بازدیدکنندگان است.

منابع

• احمدی، نزهت و لطفی، مریم، «تولیت بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی در دوره حکومت صفویان»، تاریخ اسلام و ایران شماره 3، 1388ش.
• «بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 30 دی 1401ش.‌
• «بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی»، وب‌سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 30 دی 1401ش.‌
• «شاهکار تاریخی اردبیل قبل و بعد از مرمت»، خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ بازدید: 30 دی 1401ش.
• مجربی، حسن و غلامی فیروزجائی، علی، «اهمیت و ارزش بقعة شیخ صفی‌الدین اردبیلی در معماری و هنرهای اسلامی (650-735ق)»، پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، شماره 2، 1397ش.