شهر سوخته

شهر سوخته؛ از قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان در دل شهر زابل.

شهر سوخته، بزرگ‌ترین شهر باستانی در منطقۀ سیستان ایران است که از سلسله تپه‌های کم‌ارتفاع تشکیل شده است. این شهر به‌ هزارۀ سوم قبل از میلاد که به عصر مفرع معروف است، مربوط می‌شود. ساکنان شکوه تمدنی مردمان این شهر چنان بوده که باستان‌شناسان آن را مهم‌ترین و بزرگ‌ترین محل استقرار و پایتخت فرهنگی آن دوره می‌دانند. شهر سوخته به‌دلیل کشف آثار هنری و صنایع دستی به «شهر هنر» و به‌دلیل کشف یافته‌های علمی برجسته در آن، به «شهر علم» معروف است. در این شهر دروازه، برج و سلاح‌های جنگی وجود نداشته و به همین دلیل، لقب «شهر صلح» را نیز به خود اختصاص داده است.

نام‌گذاری

در اسناد یافت شده از تمدن سومری، از شهری با نام «ارته» یاد شده که با توصیف‌های موجود، این احتمال وجود دارد که همان شهر سوخته باشد. . «شهر سوخته»، اسم جدید این منطقه است که برای اولین‌بار «اورل اشتاین» باستان‌شناس انگلیسی در سال 1937م آن را ذکر کرده است. دلیل انتخاب این اسم را وجود خاکستر و آثار سوختگی در آن می‌دانند، اما برخی بر این نظرند که شهرسوخته تغییر یافتۀ «شهر سوته» به معنای شهر بزرگ است. برخی معتقدند که اسم محلی گذشتۀ این منطقه، شهر سوخته بوده است. این شهر به شهر هنر، علم و صلح نیز شهرت دارد.

تاریخچه

قدمت این شهر به ۵۰۰۰ سال پیش و تمدن آن در ردیف تمدن جیرفت است. این شهر، پایتخت منطقه در دوران مفرغه (دوره‌ای در تاریخ پیشرفت بشری است که در روند آن‌ها انسان‌ها بیش‌تر به فلزکاری می‌پرداختند) بوده است. شهر سوخته میان سال‌های ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ پیش از میلاد برای حدود ۳۰۰ سال در اوج شکوفایی بوده و مردم باستان، حدود ۱۴۰۰ سال در این منطقه زندگی کرده‌اند. که جمعیت آن به 55000 نفر تخمین زده شده‌‌اند. از نظر کارشناسان این شهر حدود 1800 ق.م، متروک شده است. این شهر در دوۀ قاجار کشف و پس از سال‌ها کاوش‌ باستان‌شناسی و انسان‌شناسی، در 1393ش، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

کاوش‌های باستان‌شناسی

وجود این شهر برای نخستین بار در دورۀ قاجار توسط یک مستشار نظامی بریتانیایی (کُلنل‌بیتس) گزارش شد. در 1937م، کاوش‌های دقیق توسط باستان‌شناس معروف مجارستانی بریتانیایی (اورل اشتاین) انجام شد و از وجود شهر باستانی بزرگی خبر داد. در 1967م، تحقیقات گسترده توسط باستان‌شناسان ایتالیایی آغاز شد که با پیوستن گروهی از باستان‌شناسان ژاپنی، ابعاد گسترده‌ای پیدا کرد و برای مدت یک دهه ادامه یافت. در اواسط دهۀ 1370ش، کاوش در این شهر زیر نظارت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از سر گرفته شد که تا امروز، دست‌آوردهای بسیاری داشته‌اند.

موقعیت جغرافیایی

شهر سوخته در 50 کیلومتری جنوب زابل و 175 کیلومتری شمال زاهدان، مرکز استان سیستان و بلوچستان در حاشیۀ شاهراه‌ زابل به زاهدان و نزدیک مرز افغانستان واقع شده است. این شهر و پیرامون آن از برکت رود هرمند و دریاچۀ هامون، بسیار سرسبز، دارای آب و هوای مناسب و دارای زمین‌های حاصل‌خیز بوده است. موقعیت استراتژیک، آن را به چهارراه اقتصادی و فرهنگی آن دوران تبدیل کرده بود. کارشناسان، آن را مسیر ارتباطی تمدن‌های آن عصر مانند هاراپا، موهنجودارو، موندیکا، بمپور، تپۀ یحی، ملیان تپه، شوش و اور و بابل می‌دانند؛ اما امروزه شهر سوخته در کویر خشک واقع شده که نزدیک‌ترین روستا به آن، روستای رامشار در 8 کیلومتری شمال آن موقعیت دارد. این شهر از سطح زمین 12 متر ارتفاع دارد و بلندترین نقطۀ آن دارای 18 متر ارتفاع است.

معماری

در ساخت این شهر با مساحت ۲۸۰ هکتار، نوعی تفکر آینده‌نگر وجود داشت. اولین فضا در بدو ورود به خانه، حیاط بود. خانه‌ها بر روی سکویی ساخته شده و اختلاف ارتفاع، خانه را از کوچه مجزا کرده بود. بعد از حیاط، یک فضای نسبتا کوچک بسته وجود داشت که در حکم فضایی برای تبادل حرارت فضای خانه و خارج آن بود؛ می‌توان گفت این فضا حریم خانه را از بیرون جدا می‌کرد. مصالح ساختمانی خانه‌ها چینه، خشت، چوب و حصیر بوده است. دیوار خانه‌ها معمولأ حجیم بوده و سقف‌ها از کاهگل، حصیر و چوب ساخته می‌شد. کف خانه‌ها نیز از خاک کوبیده فرش شده بود. معماری این خانه‌ها نشان از این دارد که سایه برای تعدیل هوا در فضای باز خانه وجود داشت و در تمام ساعات روز، بخشی از دیوار در حیاط خانه، سایه می‌انداخت. تپه‌های شهر سوخته به ۴ منطقه تقسیم می‌شدند. منطقة مرکزی با وسعت ۲۰ هکتار، منطقة مسکونی شرق با وسعت ۱۶ هکتار، قسمت شمال شرقی یا منطقة صنعتی و قسمت جنوب غربی شامل گورستان‌ها با وسعت ۲۰ تا ۲۵ هکتار. بخش صنعتی در خارج از شهر و در فاصله زیاد با مناطق مسکونی قرار داشت.

جمعیت و ساکنین

در مورد ریشۀ نژادی ساکنین شهر سوخته، برخی از پژوهش‌گران احتمال می‌دهند که آنها از مهاجران آسیای مرکزی بوده‌اند که در یک تهاجم گسترده سرزمین‌های شبه‌قارۀ هند و از جمله بلوچستان را اشغال کردند. براساس تخمین کارشناسان، جمعیت شهر سوخته در دورۀ شکوفایی به 55000 هزار نفر رسیده است. کاوش‌های باستان‌شناسی، نشان می‌دهد که مردان به سن بیش از 59 سال نرسیده‌اند؛ اما 3/5 درصد از زنان دهۀ هفتم عمر خود را نیز تجربه کرده‌اند. تراکم خط مرگ مردان 36 تا 43 سال است که کارشناسان آن را ناشی از سختی روزگار می‌دانند. تراکم خط مرگ زنان 26 تا 46 سال بوده است. دانشمندان بیمارهای حاد در این شهر را هیدروسفالی، ناراحتی‌های استخوانی، بیرون‌زدگی فک بالا، جمجۀ حجیم و اختلال در رشد دندان‌ها گفته‌اند.

اعتقادات مذهبی در شهر سوخته

با توجه به یافته‌های باستان‌شناسی که در گورستان شهرسوخته انجام شده و یافتن ابزارهای مختلف زندگی و حتی غذاها در آن، نشان می‌دهد که ساکنین این شهر به زندگی پس از مرگ اعتقاد داشته‌اند؛ اما یکتاپرست نبوده‌اند. از نظر کارشناسان، اشکال مختلف تدفین اموات و گونه‌های مختلف قبر، نشان از آزادی عقیده در این شهر است. از شیوۀ دفن برخی مردگان چنین برداشت شده که خورشید نیز میان ساکنین این شهر جایگاه قدسی داشته است. از نقوش آثار به جامانده، معلوم می‌شود که ممکن است برخی حیوانات از جمله گاو، کارکرد آیینی داشته است. کارشناسان معتقدند که ساکنین شهر سوخته از نظر مذهبی تحت تأثیر بین‌النهرین بوده‌اند. وجود پیکره‌‌های کوچک زنانه در این شهر، ممکن است نشان ایزدبانو باشد.

ساختار اجتماعی

در کاوش‌های باستان‌شناسی آثاری از ساختمان‌های عمارت‌مانند و متفاوت از ساختمان‌های معمولی به‌دست آمده که کارشناسان آن را نشانۀ ساختار طبقاتی آن جامعه دانسته‌اند. در قبرستان شهر سوخته نشانی از قبر شاهان پدیدار نشده است؛ اما وجود مهر‌ها با گونه‌های مختلف و روند مهروموم، حاکی از وجود افراد و نهادهای ناظر بر دادوستدهای تجارتی و مناسبات اجتماعی است. دانشمندان براین نظراند که برپایی یک شهر با سیستم پیشرفته، نشان از حضور قدرت مافوق قدرت عامۀ مردم و اداره‌ای با سیستم مرکزی و دستورالعمل‌های حاکمیتی است. از نظر کارشناسان، قبر‌های متفاوت و هدایای کنار جسد که از دارایی شخصی آنها بوده، نظام اشرافی در این جامعه را نشان می‌دهد.

جایگاه اجتماعی و اقتصادی زن در شهر سوخته

از نظر کارشناسان داشتن مهر، نشان مالکیت و قدرت اجتماعی دارندۀ آن است. در کاوش‌های باستان‌شناسی در قبرستان شهر سوخته، مهرهای به دست‌آمده، بیشتر در کنار جسد زنان بوده است. همچنین در دوران باستان، مالکیت ظرف مرمری، نشان شأن اجتماعی بوده است. در گورهای شهر سوخته که ظروف مرمری یافت شده، دیگر اشیای قیمتی نیز وجود داشته است. این قبرها میان مردان و زنان برابرند. تعدد و کیفیت گورآوندها نیز نشان شأن اجتماعی و اقتصادی صاحب آن است که در این بخش نیز زنان شهرسوخته سهم قابل توجهی دارند. پیدا شدن چند پیکرک زنانه در این شهر، نشان جایگاه خاص زنان در این جامعه است.

اشتغال و صنعت در شهر سوخته

یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که اکثریت ساکنین شهر سوخته را صنعت‌گران و کشاورزان تشکیل می‌دادند. ساکنین شهر سوخته از طریق سنگ‌تراشی، بافندگی (پارچه‌بافی و حصیربافی)، تیغه‌تراشی، ساخت ابزارهای فلزی و ساخت زیورآلات امرار معاش داشته‌اند. تجارت، دامداری، کشاورزی، شکار و ماهی‌گیری نیز میان این مردم رایج بوده است.

خوراکی‌ها در شهر سوخته

براساس یافته‌های باستان‌شناسی، گوشت در سیستم غذایی این شهر اهمیت زیاد داشته که از گوسفند، بز و گاو تهیه می‌کرده‌اند. گوشت پرندگان و ماهی‌ها در رتبۀ بعد از چهارپایان بوده است. کاوش‌ها نشان می‌دهد که پخت‌وپز در این شهر رایج بوده و در سیستم غذایی ساکنین آن، تنوع وجود داشته است. این مردم از 25 نوع دانۀ خوراکی و گیاهی استفاده می‌کرده‌اند. ساکنین این شهر از انگور، خربزه، هندوانه، پستۀ وحشی، زیره، گشنیز و سیر استفادۀ فراوان داشته‌اند. دوغ، ماست، آب جو تخمیرنشده و آب انگور، نوشیدنی این مردم بوده است.

گورستان شهرسوخته

این گورستان در خارج از محل مسکونی با وسعت 25 هکتار زمین موقعیت دارد که تا 1392ش، هشت گونه ‌قبر شامل گودال ساده و دوقسمتی، شبه سردابه‌ای، دودیواری، دایره‌ای، خشتی مستطیل، خشتی مربع و گورهای سردابه‌ای، کشف شده است. گورهای سردابه‌ای با دیگر گورها متفاوت است که از چالۀ ورودی و محل دفن تشکیل می‌شود. صاحبان آنها افراد متمول جامعه بوده و تعداد اشیای کنار جسد آنها 20 الی 120 در نوسان است. این مردم، مرده‌ها را در پارچه پیچانده و در جهات مختلف جغرافیایی و شکل‌های مختلف، اما به‌طور معمول به حالت جنینی و چمباتمه خاکسپاری کرده‌اند. در کنار جسد تمام لوازم شخصی متوفی، ابزار کار و مقداری غذا و نوشیدنی می‌گذاشته‌اند.

یافته‌های تمدنی در کاوش‌های شهر سوخته

گل‌نبشته و انواع مهر؛ از نظر کارشناسان گل‌نبشته علامت نگارش و مهر نشان نظارت بر جریان کالاها و سیستم اداری آن دوران است.

بقایای شهر سوخته، نشان از پیشرفت علم پزشکی در آن دوران دارد. در میان اسکلت‌های کشف شده در این شهر، جمجمه دختر ۱۳ ساله‌ای یافت شد که بریدگی عمیق مثلث شکل در قسمت راست جمجمه او مشهود بود. این بریدگی نشان از عمل جراحی روی او دارد. تاریخ‌شناسان این جراحی را نخستین جراحی مغز در دوران باستان دانسته‌اند. این جمجمه از مهم‌ترین کشفیات باستان‌شناسی جهان به‌شمار می‌رود.

چشم مصنوعی؛ باستان‌شناسان در میان اجساد باقی‌مانده در گورستان این شهر چشم مصنوعی کشف کردند که ترکیبی از قیر طبیعی و نوعی چربی جانوری است. بر روی این چشم، طراحی‌هایی با سیم‌های ریز طلایی شبیه به مویرگ‌های چشم انجام شده بود. این چشم متعلق به زنی حدود ۳۲ سال بود. قاب چرمی چشم مصنوعی نیز در کنار جسد او یافت شد. قدمت چشم مصنوعی کشف شده به ۲۸۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد. در سال ۱۳۹۴ش، باستان‌شناسان ایرانی توانستند اسکلت جمجمه این زن با چشم مصنوعی را بازسازی کنند. این چشم مصنوعی هم‌اکنون در موزه‌ای در جنوب شرقی زاهدان نگهداری می‌شود.

جواهرات؛ در میان اشیای زینتی کشف‌شده، جواهرات باستانی با فلز طلا و سنگ‌های قیمتی مانند عقیق، لاجورد و فیروزه دیده شده‌اند که نشان‌دهنده رونق جواهرسازی در آن شهر هستند. بیش‌ترین جواهرات کشف‌شده گردنبندهای جواهر با سنگ‌های زینتی است.

خط‌کش؛ از شگفتی‌های کشف شده در این شهر می‌توان به خط‌کشی از جنس چوب آبنوس اشاره کرد که ۱۰ سانتی‌متر داشته و تا دقت یک میلی‌متر را اندازه‌گیری کرده است. البته مقیاس اندازه‌گیری متر در دوران باستان به مفهوم امروزی وجود نداشته است اما دقت اندازه‌گیری این خط‌کش با معیارهای امروزی این‌گونه بیان می‌شود.

تخته نرد؛ تخته نردی با ۶۰ مهره در این شهر یافت شده که جنس آن از چوب آبنوس بوده و بر روی آن تصویر ماری به خود پیچیده مشاهده می‌شود. مهره‌های این تخته‌نرد از سنگ‌های متداول آن زمان مانند عقیق و فیروزه بود.

نخستین انیمیشن؛ جامی با طرح یک بز در کنار درخت در گورهای ۵۰۰۰ هزار سالة قبرستان یافت شده که ۵ تصویر از بز، حرکت آن به سمت درخت و خوردن برگ را نشان می‌داد. با تکمیل تصاویر، باستان‌شناسان به فیلمی ۲۰ ثانیه‌ای که جهش بز به سمت درخت را نشان می‌داد، رسیدند. این جام با حدود ۱۰ سانتی‌متر ارتفاع، اولین نمونه از تلاش هنرمندان آن دوران را برای خلق تصاویر متحرک یا انیمیشن به نمایش می‌گذارد.

سیستم لوله‌کشی آب و فاضلاب؛ یافته‌های تاریخی نشان‌دهنده زندگی اجتماعی در این شهر به سبک مدرن بوده است. سیستم لوله‌کشی آب و فاضلاب در این شهر با استفاده از لوله‌های سفالی وجود داشت که نشان‌دهنده شهرنشینی پیشرفته در آن دوران است.

صنعت کفاشی و بافندگی در آن شهر رونق داشت و پارچه‌های این منطقه از مرغوب‌ترین انواع پارچه‌های موجود آن دوران بود.

از دیگر اشیای کشف‌شده در این شهر می‌توان به کوزه سفالی با امضای سازنده آن، سوزن، چکش، کوره‌های سفالگری، کوره‌های ذوب فلزات، بذر حبوبات، برنج و زیره اشاره کرد.

موزۀ شهر سوخته

برای نمایش و امور تحقیقی و باستان‌شناسی دربارۀ تمدن شهر سوخته، موزه و پژوهشکده‌ای مجهز و تخصصی در زمینی به مساحت 20 هکتار در مقابل شهرسوخته در 1382ش گشایش یافته است. بسیاری از اشیای پیدا شده از این شهر و نمونۀ بازسازی‌شدۀ گورها، در این موزه به نمایش گذاشته شده است.

دلایل انحطاط شهر سوخته

پژوهشگران هنوز موفق به کشف دلیل قطعی انحطاط این شهر نشده‌اند، در ارزیابی کارشناسان، لایه‌های خاکستر وسیعی در این شهر دیده شده و آثار سوختگی در بناهای آن مشهود است. در توجیه این مشاهدات، برخی بر این باورند که این شهر یکبار در دوران رشد و شکوفایی و بار دیگر در زمان نابودی سوخته است. اما برخی کارشناسان، خشکسالی را عامل نابودی شهر می‌دانند و معتقدند که در شهر سوخته آتش‌سوزی رخ نداده است. همچنین تغییرات اقلیمی و ازمیان رفتن رونق صنعت و تجارت دلیل اصلی زوال شهر بود.. برخی معتقدند که شهر سوخته با آتش‌سوزی ناشی از جنگ با آریایی‌ها نابود شده است؛ اما هریک از فرضیه‌های فوق با ارائه دلایلی توسط دانشمندان مورد تردید قرار گرفته است.

راه‌های دسترسی

شهر سوخته در مرز ایران و افغانستان، در ۵۰ کیلومتری جنوب شهر زابل در میان تپه‌های بلند با ارتفاع حدود ۱۷ متر و میان رودهای هامون و هیرمند واقع شده است.

امکانات رفاهی

شهر زابل تنها یک هتل با نام هتل آرام زابل دارد که تا شهر سوخته ۱۴ دقیقه با ماشین فاصله دارد و گردشگران می‌توانند در این هتل استراحت کنند. در شهر زهک نیز اقامتگاه بومگردی کلبه آرامش وجود دارد که تا شهر سوخته ۵۰ کیلومتر فاصله دارد.

منابع

• «آشنایی با شگفتیهای شهر سوخته سیستان»، وبسایت مجلۀ گردشگری اِلیگشت، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1403ش.
• ایدرم، محمدرضا، «شهر سوخته کجاست؟ سفری به اسرارآمیزترین تمدن باستان»، مجله پینورست، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «تاریخ شهر سوخته 300 سال قدیمی‌تر شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 16 آبان 1402ش.
• حجازی، شیرین، «بازخوانی مداخلات و ملاحظات معمارانة ساکنان شهر سوخته در چهارمین دوره استقرار بر اساس حفاری‌های باستان‌شناسی»، فصل‌نامه هنر و تمدن شرق، س۷، شماره ۲۶، ۱۳۹۸ش.
• رحیم‌بان، بابک، «گورستان شهر سوخته؛ گنج پنهان تمدن ایرانی است / پیشرفته‌ترین شهر عاری از سلاح جنگی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 18 اردیبهشت 1392ش.
• سروانی، فهیمه، «بررسی نقوش حیوانی سفالینه‌های شهر سوخته»، دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، آبان 1394ش.
• «شهر سوخته زابل میراث چند هزار ساله»، وبسایت لست‌سکند، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1396ش.
• «شهر سوخته و تاریخچۀ آن»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 12 بهمن 1400ش.
• «شهرسوخته و اسرار پنج هزار ساله»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1401ش.
• شهابادی، علیاکبر، «شهر سوخته»، وبسایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 20 اردیبهشت 1403ش.
• «شهر سوخته»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• طاهری، صدرالدین، «جایگاه اجتماعی زنان در تمدن باستانی شهر سوخته»، فصل‌نامۀ زن در فرهنگ و هنر، دورۀ 11، شمارۀ 3، پاییز 1398ش.
• عبدی، کامیار، و گنجی، شادی، «بررسی ساختار سیاسی- اجتماعی جامعه شهر سوخته در هزاره سوم پیش از میلاد»، فصل‌نامۀ جامعه‌شناسی تاریخی، دورۀ 9، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1396ش.
• «موزه‌ی شهر سوخته»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 11 اسفند 1400ش.
• «منوی غذایی شهر سوخته: دلمه‌ماهی با تخم غاز و نان کنجدی همراه ماءالشعیر و خربزه»، خبرگزاری تحلیلی ایران، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1389ش.
• «هزاره‌ها معماران اولین شهر جهان (شهر سوخته سیستان)»، سایت شقفنا، تاریخ درج مطلب: ۱۹ اپریل ۲۰۱۷م.