خربزه
خربزه؛ نوعی میوه‌ی درشت، شیرین و آب‌دار که در فصل تابستان به ثمر می‌رسد.
خربزه میوه‌ای بیضی شکل، درشت، شیرین و آب‌دار است که پوست ضخیمی دارد. بوته‌ی این میوه کوتاه و ساقه‌های آن روی زمین خوابیده است.[۱] برخی خاستگاه خربزه را هند و بلوچستان و برخی نواحی شمالی قفقاز می‌دانند.[۲]
واژه‌شناسی خربزه
خربزه واژه‌ای پارسی-پهلوی به‌معنای هربوزد (چیزی که بوی آن بر بقیه غلبه دارد) دانسته شده است.[۳]
خربزه در فرهنگ ایرانیان
در برخی مناطق از خربزه در مراسم زایمان، مراسم ختنه‌سوران، عروسی و عزا استفاده می‌شود. در گیلان در شب چله (شب یلدا) خربزه و تخم آن مصرف می‌شود.[۴] در اراک در شب یلدا، کالک‌جوجه (خربزه دیمی کوچک) خورده می‌شود. آن‌ها کالک‌جوجه‌ها را در ظرفی چیده و بر روی آن‌ها سرکه می‌ریزند و مصرف می‌کنند.[۵] در گذشته مردم در حمام، خوراکی‌هایی مانند خربزه، خیار، نارنج، آلوچه و هندوانه و غذاهایی مانند کوکو و شامی می‌بردند.[۶] مردم در مراسم سفره‌ی بی‌بی‌سه‌شنبه که در روز سه‌شنبه آخر ماه شعبان پهن می‌کنند، خربزه قرار داده و اگر فصل آن نباشد، تخم خربزه قرار می‌دهند.[۷] برخی سفره‌ی فاطمه زهرا[۸] و سفره ام‌البنین را به نیت رفع پریشانی، قرض و ناخوشی پهن کرده و در آن خوراکی‌هایی از جمله خربزه قرار می‌دهند.[۹] مادرها برای دختران حامله خود، مراسم ویارانه گرفته و خوراکی‌هایی مانند خربزه که اشتیاق زن حامله را بر می‌انگیزد، به خانه دختر می‌فرستند.[۱۰] برخی اعتقاد دارند یک نفر باید دو سر خربزه را بخورد و اگر دو نفر آن را بخورند با یکدیگر نزاع خواهند کرد.[۱۱] ترکیب نان، پنیر و خربزه در تمام مناطق ایران غذایی سالم و ارزان بوده است.[۱۲] در قدیم اصطلاح «زن باید شکل خربزه باشد» در میان مردم رایج بوده[۱۳] و معتقد بودند زن باید چاق و سفید باشد.[۱۴]
خربزه در طب قدیم
خربزه در طب قدیم با نام بطّیخ معرفی شده و خواص تخم خربزه بیش‌تر از خود خربزه دانسته شده است.[۱۵] خربزه در بهبود داغ سفید و لک‌های سفید و سیاه صورت، موثر است.[۱۶] خربزه زداینده بوده و تخم آن زدایندگی بیش‌تری دارد.[۱۷] خربزه خاصیت سنگ‌شکنی داشته و برای انواع سنگ‌ها به‌خصوص سنگ کلیه بسیار مفید است. خربزه در شست‌وشوی معده و رفع التهاب آن موثر است.[۱۸] خربزه و عسل نباید با هم مصرف شوند.[۱۹]
خربزه در ادبیات فارسی
کلیدواژه خربزه در اشعار فارسی نیز دیده می‌شود. رودکی در بیتی اشاره کرده است:[۲۰]
| ای خون دوستانت به گردن، مکن بزه | کس برنداشتست به دستی دو خربزه |
سنایی در بیتی بیان کرده است:[۲۱]
| سست بازار و سخت آزاری | خربزه خور نه خربزه‌کاری |
در مثل‌های فارسی نیز رد پای خربزه دیده می‌شود؛ پایش روی پوست خربزه است (کنایه از قرار داشتن در موقعیت متزلزل). تو خربزه خوری یا بستان جو (کنایه از کسی است که در ظاهر چیزی گفته اما در باطن کار دیگری می‌کند). خربزه شیرین نصیب کفتار می‌شود (کنایه از جنس خوب در اختیار فرد نامناسب قرار می‌گیرد). هرکه خربزه می‌خورد پای لرزش هم می‌نشیند (کنایه از پذیرفتن عواقب کار).[۲۲]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه خربزه.
- ↑ Candolle, Origin of Cultivated Plants, 1885, P259-261.
- ↑ شهمردان بن ابی‌الخیر، نزهت‌نامه علایی، ۱۳۶۲ش، ص۲۲۷.
- ↑ پاینده، آیین‌ها و باورداشت‌های گیل و دیلم، ۱۳۵۵ش، ص۱۸۱.
- ↑ انجوی شیرازی، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۴۳.
- ↑ آقاجمال خوانساری، «عقاید النساء»، ص۱۹.
- ↑ هدایت، نیرنگستان، ۱۳۱۱ش، ص۶۱-۶۲.
- ↑ هدایت، نیرنگستان، ۱۳۱۱ش، ص۶۳-۶۴.
- ↑ مظلوم‌زاده، آشپزی در فرهنگ مردم کازرون، ۱۳۸۳ش، ص۲۸۰.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ۱۳۸۳ش، ج۳، ص۱۴۷-۱۴۹.
- ↑ هدایت، نیرنگستان، ۱۳۱۱ش، ص۱۱۹-۱۲۰.
- ↑ نوری، مفاتیح الارزاق یا کلید در گنج‌های گهر، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۵۹۱-۵۹۴.
- ↑ سرنا، مردم و دیدنی‌های ایران، ۱۳۶۳ش، ص۱۳۸.
- ↑ هدایت، نیرنگستان، ۱۳۱۱ش، ص۱۱۹.
- ↑ کاسانی، ترجمه (و تحریر) کهن فارسی الصیدنه بیرونی، ۱۳۵۲ش، ص۷۸۱.
- ↑ اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۵۹۱-۵۹۲.
- ↑ ابن‌سینا، قانون، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۹۱.
- ↑ ابن‌سینا، قانون، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۹۱؛ بغدادی، المختارات فی الطب، ۱۹۹۶م، ج۲، ص۴۷؛ غسانی ترکمانی، المعتمد فی الادویة المفردة، ۱۹۸۲م، ص۲۸.
- ↑ جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ۱۳۸۲ش، کتاب سوم، ص۴۶.
- ↑ رودکی، ابیات پراکنده، شماره ۱۴۳، بیت ۱، سایت گنجور.
- ↑ سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، بخش ۱۳، بیت ۲۴، سایت گنجور.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه خربزه.
منابع
- آقاجمال خوانساری، محمد، «عقاید النساء»، عقاید النساء و مرآت البلهاء، به‌تحقیق محمود کتیرایی، تهران، طهوری.
- ابن‌سینا، قانون، به‌ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
- اخوینی بخاری، ربیع، هدایه المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۴۴ش.
- انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۹ش.
- بغدادی، علی، المختارات فی الطب، فرانکفورت، [بینا]، ۱۹۹۶م.
- پاینده، محمود، آیین‌ها و باورداشت‌های گیل و دیلم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۵ش.
- جرجانی، اسماعیل، ذخیره خوارزمشاهی، به‌تحقیق محمدرضا محرری، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی، ۱۳۸۲ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
- رودکی، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
- سرنا، کارلا، مردم و دیدنی‌های ایران، به‌ترجمه غلام‌رضا سمیعی، تهران، نو، ۱۳۶۳ش.
- سنایی، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
- شهمردان بن ابی‌الخیر، نزهت‌نامه علایی، به‌تحقیق فرهنگ جهان‌پور، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۲ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
- غسانی ترکمانی، یوسف، المعتمد فی الادویه المفرده، به‌تحقیق مصطفی سقا، بیروت، [بینا]، ۱۹۸۲م.
- کاسانی، ابوبکر، ترجمه (و تحریر) کهن فارسی الصیدنه بیرونی، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، [بینا]، ۱۳۵۲ش.
- مظلوم‌زاده، محمدمهدی، آشپزی در فرهنگ مردم کازرون، شیراز، کازرونیه، ۱۳۸۳ش.
- نوری، محمدیوسف، مفاتیح الارزاق یا کلید در گنج‌های گهر، به‌تحقیق هوشنگ ساعدلو و مهدی قمی‌نژاد، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۱ش.
- هدایت، صادق، نیرنگستان، تهران، دانش، ۱۳۱۱ش.
- Candolle, Alphonse De, Origin Of Cultivated Plants, New York, 1885.