صنایع دستی

صنایع ‌دستی، کالاهای ساخته‌شده با دست یا ابزارهای دستی.

صنایع دستی، تبلور رویکردهای آیینی، فرهنگی، دینی و قومی هر جامعه بوده و ریشه در عقاید مردم دارد. آنچه به صنایع دستی شأن والایی می‌بخشد این است که می‌تواند معرف فرهنگ و تمدن یک جامعه باشد. صنایع دستی نقش مهمی در رشد اقتصادی خانواده و ساختار تولیدی جامعه دارد و بهره‌گیری آن از مواد اولیۀ طبیعی موجب حفظ محیط زیست و کاهش تولید زباله می‌شود. صنایع دستی، متکی بر ذوق، اندیشه و فرهنگ تولیدکننده و بی‌نیاز از تکنولوژی پیشرفته بوده و سازگار با ویژگی‌های سرزمینی و جغرافیایی است. صنایع دستی، دومین عامل رشد تولید ناخالص ملی است و گسترش آن موجب اشتغال‌زایی مناسب و نیز تثبیت و توازن جمعیت شهر و روستا در ایران می‌شود.

مفهوم‌شناسی

صنایع دستی عبارت است از فرآورده‌های سنتی که هنرمندانه بر بستر پارچه، فلز، چوب و مانند آن با دست یا ابزارهای ساده دستی، پدید می‌آید. از نظر یونسکو، کالاهایی صنایع ‌دستی محسوب می‌شوند که به‌صورت کامل با کمک ابزار دستی ساخته شده باشد. از دیگر ویژگی‌ صنایع ‌دستی آن است که این کالا باید از مواد اولیه طبیعی تهیه شود.

تاریخچه

صنایع دستی در همه تمدن‌های بشری، یکی از پایه‌های اصلی اقتصاد بوده است. نمونه‌هایی از صنایع دستی نساجی، زیورآلات و محصولات چرمی مربوط به 5 هزار سال قبل از میلاد در مصر و همچنین کهن‌ترین نمونۀ سفال در هند کشف شده است. اما قدیمی‌ترین نمونۀ صنایع دستی ایرانیان که یک داس سنگی است در استان مازندران کشف شده است و مربوط به 6 هزار سال قبل است. همچنین نخستین نمونه‌های گلیم در نواحی شرقی ایران یافت شده است. بعد از وارد شدن انسان به عصر فلز، به مرور کاربرد فلز در صنایع دستی افزایش پیدا کرد و افراد، ابزارهای کشاورزی و سلاح‌های جنگی، زیورآلات و برخی ظروف را به‌وسیلۀ آهن و مس ساختند. پس از تکیه اقتصاد بر پایۀ دامداری و کشاورزی، دسترسی بیشتری به مواد اولیه، ایجاد شد و بیکاری‌های فصلی موجب شد که انسان‌ها به ساخت بیشتر صنایع‌ دستی روی آورند.

اهمیت و جایگاه

صنایع دستی، مجموعه هنرهای اصیل و بومی هر منطقه و آداب، عادات، رسوم و فرهنگ و تمدن اقوام را در گذشتۀ تاریخی آنها بازنمایی می‌کند. این میراث فرهنگی و هنری در تمدن‌های جهان، دارای ارزش معنوی و اهمیت فراوانی است و نقش به‌سزایی در پیشرفت اقتصادی جوامع دارد. حفظ و توسعۀ این صنایع به نسل‌های آینده کمک می‌کند تا ریشه‌های فرهنگی جامعۀ خود را بشناسند. ایرانیان نیز که از فرهنگ و تمدنی کهن بهره‌مند هستند، دارای صنایع دستی شناخته‌شده‌ای در جهان هستند و کشور ایران از مراکز اصلی تولید صنایع‌ دستی در جهان به‌شمار می‌رود. ایران جزء هشت کشور اول تولیدکننده صنایع دستی در جهان است.

ویژگی‌ها

1. بازنمایی فرهنگ و هویت؛
2. بی‌نیازی از سرمایه‌گذاری کلان؛
3. امکان تولید در مناطق مختلف شهری، روستایی و حتی گروه‌های عشایری؛
4. سهولت در ایجاد مراکز تولید؛
5. ارزش افزوده زیاد در مقایسه با صنایع دیگر؛اتکا به مواد اولیه طبیعی و در دسترس؛
6. کمک به رشد و توسعه اقتصادی؛
7. جذابیت گردشگری؛
8. توجیه اقتصادی برای صادرات.

ثبت جهانی صنایع دستی ایران

ایران از سال 1347ش توسط سازمان صنایع دستی ایران، عضو شورای جهانی صنایع ‌دستی شد. از 400 اثر ثبت‌شده در شورای جهانی صنایع دستی، حدود 300 اثر اختصاص به ایران دارد و اکثر آن‌ها به‌صورت انحصاری، بومی ایران است. همچنین از میان 48 شهر و روستای ثبت‌شده در شورای جهانی صنایع دستی سازمان یونسکو، 11 شهر و 3 روستا ایرانی است، که عبارت‌اند از:

1. تبریز، فرش‌بافی؛
2. شیراز، صنایع دستی؛
3. زنجان، ملیله؛
4. ملایر، مبلمان منبت؛
5. روستای قاسم‌آباد گیلان، چادرشب‌بافی؛
6. اصفهان، صنایع دستی خلاق؛
7. مشهد، گوهرسنگ‌ها؛
8. لالجین همدان، سفال؛
9. مریوان کردستان، گیوه؛
10. سیرجان کرمان، گلیم؛
11. آباده فارس، منبت‌کاری؛
12. میبد یزد، زیلوبافی؛
13. روستای خراشاد خراسان جنوبی، حوله‌بافی؛
14. روستای کلپورگان در سیستان و بلوچستان، سفال‌گری.

انواع صنایع دستی ایرانی

هنرهای نساجی سنتی

هنر نساجی در ایران قدمتی چند هزار ساله دارد و ایرانیان در مناطق مختلف به تولید محصولات نساجی پرداخته‌اند. نساجی ایرانی به دو دستۀ کلی تقسیم می‌شود:

الف- بافتنی با دار؛ مانند فرش، گلیم، زیلو و گبه.

ب- بافتنی با دستگاه؛ مانند پارچه، جاجیم، پلاس، ترمه، پتو، حوله، شال، عبا، گلیمچه، نوار، عریض، چپری، دارایی، باشلوق، چفیه، احرامی، حصیر، گیوه، سجاده، حمام‌سری، قلاب‌بافی و ابریشم‌بافی.

رودوزی

در هنر رودوزی بر روی سطح پارچه طرح‌های مختلفی را با کمک نخ‌های ‌رنگی، ابریشمی و پشمی ایجاد می‌کنند.

1. رودوزی با نخ‌های رنگی؛ مانند گل‌دوزی، برودری دوزی، قلاب‌دوزی، نقش‌دوزی، ابریشم‌دوزی و خامه‌دوزی؛
2. رودوزی با زمینه پر؛ مانند سوزن‌دوزی بلوچی، پته‌دوزی و بخارادوزی؛
3. رودوزی با حذف تاروپود؛ مانند سکمه‌دوزی، ژوردوزی، چشمه‌دوزی؛
4. رودوزی با افزونه‌های تزئینی؛ مانند ملیله‌دوزی، نقده‌دوزی، ده‌یک‌دوزی، گلابتون‌دوزی، آینه‌دوزی، پولک‌دوزی و قیطان‌دوزی.

میناکاری

نقاشی و تزئین سطوح مختلف مانند مس، نقره و طلا با کمک رنگ‌های لعاب‌دار مخصوص که در حرارت بسیار زیاد پخته شود؛ میناکاری نام دارد.

سفالگری

ساختن ظروف با گل‌ رس را سفالگری می‌گویند. هنرمندان پس از ساخت ظروف با گل ‌رس آن را داخل کوره می‌گذارند. ظروف سفالی پس از پخته‌شدن در دمای زیاد؛ استحکام می‌یابند.

چاپ سنتی روی پارچه

از رنگرزی یا چاپ نقوش مختلف بر روی قسمت‌هایی از پارچه که به‌وسیله قالب و قلم‌موی آغشته به رنگ انجام می‌شود، برای تزئین پارچه‌های رومیزی، پرده، جانماز، کیف و کفش و مانند آن، استفاده می‌کنند.

ملیله‌کاری

ملیله‌کاری شاخه‌ای از هنر فلزکاری است که در آن از مفتول‌های نازک نقره، طلا یا مس استفاده می‌کنند. در این صنعت شمش‌های نقره با عیار پایین را با چکش یا دستگاه ‌نورد به مفتول‌های باریک تبدیل می‌کنند سپس آن‌ها را در یک قالب کنارهم قرار می‌دهند.

فراورده‌های پوست و چرم

به محصولاتی گفته می‌شود که با استفاده از چرم و پوست دباغی شده حیوانات و جانوران به شیوه سنتی تولید می‌شود.

هنر آبگینه

هنرمندان در این صنعت، ظروف شیشه‌ای را با فلز تلفیق و ظروف متنوعی را تولید می‌کنند. هنر آبگینه شامل تزئین شیشه، آیینه‌کاری، تراش روی شیشه، نقاشی روی شیشه و یا چسباندن خرده شیشه‌ها کنارهم می‌شود.

صنایع دستی چوبی

زیر شاخه‌های صنایع چوبی عبارتند از: منبت‌کاری، خراطی، مشبک‌کاری، معرق‌کاری، گره‌چینی، نازک‌کاری، خاتم‌کاری، معرق، منبت، معرق خاتم، احجام چوبی.

انگشتر و زیورآلات

برای ساخت زیورآلات، ابتدا با استفاده از طلا، نقره و یا فلزهای دیگر عمل قالب‌گیری انجام می‌شود و طرح کلی شکل می‌گیرد. پس از مرحلۀ برش با دستگاه و صیقل‌دادن سطح کار، در مرحله آبکاری، لایه‌ای براق بر روی زیورآلات قرار می‌گیرد. در مرحله آخر آرایه‌های تزئینی مانند سنگ و نگین به آن افزوده می‌شود.

صنایع دستی سنگی

حجاری (سنگ‌تراشی)، حکاکی روی سنگ، خراطی سنگ، مجسمه‌سازی، مرصع‌کاری، مشبک سنگ و معرق سنگ از انواع هنرها در عرصه صنایع سنگی می‌باشد.

کاشی هفت‌رنگ

کاشی هفت‌رنگ از مشهورترین انواع کاشی است که ایده اصلی آن از کاشی‌های خشتی یا چهارگوش گرفته شده است. ‌رنگ‌های مورد استفاده در کاشی‌ها رنگ‌های سیاه، سفید، لاجوردی، زرد، فیروزه‌ای، قرمز و حنایی است.

نگارگری

نگارگری ایرانی، به نقاشی گفته می‌شود که از رویا و تخیلات هنرمند سرچشمه می‌گیرد وهنرمند آنچه را با روح خود در عالم معنا لمس کرده است را به تصویر می‌کشد.

سازمان صنایع دستی ایران

سازمان صنایع دستی ایران را در سال 1342ش پایه گذاری شد. در آن زمان نمایشگاه بزرگی در ژاپن برگزار شد و بسیاری از صنایع دستی ایران مانند سفال، شیشه و انواع رودوزی‌ها و سوزن‌دوزی‌های ایرانی به نمایش گذاشته شد، که شهرت بسیاری برای ایران به‌همراه داشت. پس از آن، سازمان صنایع دستی در ایران تأسیس شد.

وظایف سازمان صنایع دستی ایران به شرح زیر است:

1. برنامه‌ریزی راهبردها و سیاست‌‌ها به منظور توسعه كمی و بهبود كیفی صنایع دستی كشور و صدور گواهی‌نامه کیفیت برای این محصولات و حمایت از این صنایع در حوزۀ صادرات.
2. ایجاد استانداردهای لازم برای مواد اولیه و روش‌های تولید؛
3. تنظیم خط مشی‌ها جهت تحقیق و پژوهش در خصوص هنرهای سنتی و حفظ حقوق هنرمندان صنایع دستی و حمایت از مالكیت فكری؛
4. هماهنگی در جهت سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در تولید و بازاریابی صنایع دستی؛
5. تهیه و ارائه ضوابط، مقررات و آیین‌نامه‌ها؛
6. تبادل ارتباط و مبادلات علمی و فرهنگی با مؤسسات و نهادهای مرتبط با صنایع دستی در سطح ملی و بین‌المللی؛
7. ایجاد پایگاه‌های اطلاع‌رسانی به منظور معرفی صنایع دستی در سطح ملی و بین‌المللی؛
8. نظارت بر كارگاه‌های تولیدی و آموزشی صنایع دستی؛
9. صدور مجوز فعالیت شركت‌ها.

کارکرد‌ها

اقتصادی

یکی از جنبه‌های بسیار مهم صنایع ‌دستی، اشتغال‌زایی است. گسترش و رواج تولید صنایع ‌دستی، نیروهای بسیاری را به ‌کار می‌گیرد و از این طریق، از مهاجرت روستاییان و عشایر به شهرها جلوگیری می‌کند و به ارتقای سطح زندگی و رونق اقتصادی در این مناطق کمک می‌کند. صنایع دستی در ایران، دومین شغل روستایی پس از کشاورزی شناخته می‌شود.

حفظ محیط زیست

در تولید صنایع دستی از مواد اولیه طبیعی استفاده می‌شود که تجزیه‌پذیر است و اثرات منفی بر طبیعت را کاهش می‌دهد. از این منظر، صنایع دستی از آلودگی‌های مخرب زیست‌محیطی به‌دور است و در مقایسه با صنایع مدرن، اثر کربن کمتری دارد.

فرهنگی

صنایع دستی نقش مهمی در تبادل فرهنگی بین اقوام و کشورهای مختلف دارد. این تبادل فرهنگی به ارتقاء فهم ملت‌ها از یکدیگر کمک می‌کند و گردشگران با استفاده از آن می‌توانند با فرهنگ و هنر محلی کشورها آشنا شوند.

روز صنایع دستی

در تقویم جهانی 10 ژوئن برابر با 20 خرداد، روز جهانی صنایع دستی است.

منابع

• «آشنایی با مراحل ساخت انگشتر دست‌ساز»، وب‌سایت جواهری بینا، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1398ش.
• آشوری، تقی، «سفال و سفالگری»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 6 اردیبهشت 1399ش.
• احمدزاده، فرحناز، «معرفی پرطرفدارترین صنایع دستی ایران از شمال تا جنوب»، وب‌سایت جاباما، تاریخ بازدید: 8 مرداد 1402ش.
• «اهمیت صنایع ‌دستی»، وب‌سایت مجلۀ دوراونتاش، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1401ش.
• «تاریخچۀ صنایع‌دستی ایران»، وب‌سایت آراهنر، تاریخ درج مطلب: 1 تیر 1402ش.
• «تاریخچۀ صنایع دستی در جهان»، وب‌سایت ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب: 15 دی1401ش.
• «تاریخچۀ صنایع دستی در جهان»، وب‌سایت نگارین، تاریخ درج مطلب: 17 شهریور 1393ش.
• «جایگاه صنایع دستی ایران در جهان»، وب‌سایت فردا، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1401ش.
• حاجتی، هوشنگ، «اهمیت صنایع دستی از جهات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و اشتغال‌زایی»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 24 دی 1396ش.
• حاجی ‌پورشوشتری، عبدالحمید، «مهر اصالت یونسکو برای صنایع دستی»، نشریۀ گلجام، شمارۀ 6-7، سال1386ش.
• حقیقی، هانیه، «به مناسبت روز جهانی صنایع‌دستی: روایت هنردست و تمدن یک کشور»، وب‌سایت مجلۀ علی‌بابا تاریخ بازدید: 30 تیر1402ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 مرداد1402ش.
• «روز جهانی صنایع دستی1400»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد1400ش.
• «شرح وظایف وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی»، وب‌سایت روابط عمومی الکترونیک، تاریخ بازدید: 8 مرداد1402ش.
• «صنایع دستی ایران در جهان حرف اول را می‌زند»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1398ش.
• علوی، رضوان، «تأثیر صنایع دستی بر گردشگری و اقتصاد»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ درج مطلب: 1400ش.
• کشاورز، سارا، «اصلی‌ترین ویژگی صنایع دستی کدامند؟»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ درج مطلب: 1401ش.
• کریمی، شیرین، «اهمیت صنایع‌ دستی»، وب‌سایت پرنون، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1400ش.
• کریمی، شیرین، «چاپ سنتی روی پارچه»، وب‌سایت پرنون، تاریخ درج مطلب: 14 اردیبهشت 1398ش.
• کریمی، شیرین، «طبقه‌بندی صنایع ‌دستی»، وب‌سایت پرنون، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1400ش.
• محسنی، مهدی، «تاریخچۀ صنایع دستی ایران: آفرینش هنر در دستان انسان»، وب‌سایت بوکالا، تاریخ درج مطلب: 5 تیر 1402ش.
• «معرفی هنر رودوزی و انواع رودوزی در ایران»، وب‌سایت ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین1400ش.
• «نگارگری چیست؟»، وب‌سایت هنر دیجیتال، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1398ش.
• «هنر تلفیق شیشه و فلز برای خلق محصولات جذاب»، وب‌سایت دستی بر ایران، درج مطلب:30 مهر 1401ش.
• «هنر ملیله‌کاری چیست»، وب‌سایت ده‌بازار، تاریخ درج مطلب: 8 اردیبهشت 1398ش.
• «7 مورد دربارۀ صنایع دستی سنگی و انواع آن»، وب‌سایت آکادمی رشیدی، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت1402ش.
• «20 خردادماه، روز جهانی صنایع دستی»، وب‌سایت الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: 3 مهر 1398ش.