کردستان
کردستان؛ استانی با طبیعت بکر و زیبا در غرب ایران
کردستان، استانی در غرب کشور و به مرکزیت شهر سنندج است. این منطقه، از مناطق کُردنشین در ایران است.
همسایگان کردستان
استان کردستان، از جنوب با استان کرمانشاه، از شمال با استان آذربایجان غربی، از شرق با استان‌های زنجان و همدان و از سمت غرب نیز با کشور عراق (200 کیلومتر مرز مشترک) همسایگی دارد.[۱]
مختصات جغرافیایی کردستان
مختصات جغرافيايي استان کردستان در حدود 44˚34 تا 28˚36 عرض شمالي و 33 ˚45 تا 15 ˚48 طول شرقي است. وسعت این استان 28817 کیلومتر مربع است که 1.7 درصد از کل مساحت خاک ایران را در برگرفته است.[۲]
تقسیمات کشوری کردستان
بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، استان کردستان دارای 10 شهرستان، 31 بخش، 86 دهستان، 29 شهر و 1697 آبادی است. شهرستان‌های این استان عبارت‌اند از: بانه، بیجار، دیواندره، سروآباد، سقز، سنندج، قروه، کامیاران، دهگلان و مریوان.[۳]
جغرافیای طبیعی کردستان
استان کردستان، منطقه‌ای کوهستانی است که در دامنه‌ها و دشت‌های پراکنده‌ی رشته‌کوه‌های زاگرس میانی جای گرفته است. ارتفاعات این منطقه را با توجه به شکل ظاهری، نحوه پیدایش و جهت ناهمواری‌ها، به 2 بخش شرقی و غربی تقسیم کرده‌اند: 1. ناهمواری‌های این استان، بیش‌تر در سمت غرب این منطقه قرار دارد که اغلب رسوبی و از جنس آهک است. این ناهمواری‌ها دارای دامنه‌هایی با شیب ملایم، یکنواخت و دره‌هایی باز است. مانند: چهل چشمه، آربابا، چیازه، کوره میانه. مهم‌ترین رشته‌کوه‌ها در این بخش، رشته‌کوه «شاهو» با ارتفاع 3390 متر و بعد از آن، کوه‌های «سالان» و «هورامان» است. 2. ناهمواری‌های قسمت شرقی، بخش‌هایی از جنوب شرق استان از قُروه تا بیجار و بخش‌هایی از دیواندره و سنندج را در برمی‌گیرد. این منطقه، از مواد مذاب بیرون‌ریخته از دل زمین تشکیل شده و دارای سنگ‌هایی از نوع دگرگونی است. قله‌های «پنجه علی»، «به ور» و «پریشان» در قروه، «شیدا» در شمال قروه، «شاه‌نشین» و «سیاه منصور» در بیجار در این بخش قرار دارند.[۴]
استان کردستان، علاوه‌بر ناهمواری‌های متعدد، دارای دشت‌هایی وسیع است؛ برای مثال، دشت بیجار، قره، دهگلان و چاردولی.[۵]
رودهای پرآب و متعددی نیز از کوهستان‌های این استان، به‌ویژه کوهستان‌های سمت غربی آن نشأت گرفته و پس از آبیاری دشت‌های داخلی استان، به استان‌های همجوار وارد می‌شوند. توده کوهستانی «چهل چشمه»، با ارتفاع 3137 متر، وسیع‌ترین منطقه کوهستانی در این استان است که خط‌الرأس (میان‌آب/ محل تقسیم آب باران) آن، حوضه‌های آبریز ارومیه، دریای خزر و خلیج فارس را از یکدیگر جدا می‌کند. این ناحیه، مهم‌ترین کانون آبگیر در استان کردستان است. این منطقه، در قسمت زیرحوضه‌های آبریز «سفیدرود» از دریای خزر، زیرحوضه «زرینه رود» و «سیمینه رود» از دریاچه ارومیه و زیرحوضه «کرخه» و رودهای «سیروان» و «زاب» (در منطقه‌ی مرزی غرب کشور) از خلیج فارس و دریای عمان است.[۶]
برای مثال، رود پرآب و طولانی «قزل اوزن»، در زیرحوضه سفید رود قرار دارد که از کوه‌های چهل چشمه سرچشمه می‌گیرد. این رود، پس از کردستان، در استان‌های زنجان و گیلان نیز جریان دارد. پس از آن، در محل سد سفیدرود با رودخانه شاهرود یکی شده و به‌سوی دریای خزر جاری می‌شود. رودهای «سیراب» و «زاب» نیز از کوه‌های کردستان سرچشمه گرفته و به‌سمت خاک عراق جریان می‌یابند. این رودها، پس از ملحق شدن به رود «دجله»، در نهایت به خلیج فارس می‌ریزند. «زرینه رود» و «سیمینه رود» نیز پس از کردستان وارد استان آذربایجان غربی شده و در نهایت به دریاچه ارومیه ختم می‌شوند.[۷]
دریاچه‌های استان کردستان، از جمله مناظر طبیعی و زیبای این منطقه محسوب می‌شوند. دریاچه سد قشلاق، دریاچه سد زرینه رود و نیز دریاچه طبیعی «زریوار» که در منطقه‌ی کوهستانی و پوشیده از جنگل در نزدیکی مرز ایران و عراق است، با وسعت 15 تا 20 کیلومتر مربع، علاوه‌بر جذابیت گردشگری، به‌دلیل شیرینی آب آن، برای پرورش ماهی و استفاده در زمین‌های کشاورزی نیز استفاده می‌شود.[۸]
همچنین، استان کردستان، به‌دلیل برخورداری از ناهمواری‌های بسیار، از نظر درجه‌بندی احتمال وقوع زلزله، جزء مناطق کم‌خطر ایران محسوب می‌شود.[۹]
اقلیم کردستان
عوامل متعددی بر آب و هوای این منطقه تأثیر گذاشته است. ناهمواری‌های زاگرس و وزش بادهای مرطوب از سمت غرب، شرایط مطلوبی را از نظر آب و هوایی برای این منطقه فراهم کرده است. میانگین سالانه‌ی دما در این استان، در ارتفاعات در حدود 8 درجه سانتی‌گراد و در مناطق پست نیز تقریبا 13 درجه سانتی‌گراد است. میانگین بارندگی در این نواحی نیز در حدود 300 تا 800 میلی‌متر در نواحی پست و مرتفع است.[۱۰]
پیشینه کردستان
نام این منطقه، ترکیبی از دو کلمه‌ی «کُرد» و «ستان»، به‌معنی «سرزمین کُردها» است. استان کردستان، ازجمله مناطق باستانی و کهن ایران زمین شناخته می‌شود. در کتب تاریخی و جغرافیایی نوشته شده درباره ایران، از این منطقه و ویژگی‌های آن، بارها یاد شده است. برای مثال، در «نزهة القلوب» آمده که این منطقه شامل 16 ولایت است و آب و هوایی معتدل دارد. حدود آن به ولایات عراق عرب، خوزستان، عراق عجم، آذربایجان و نیز دیار بکر متصل است.[۱۱] در کتابی دیگر از این استان، به‌عنوان یکی از 4 ولایت ایران نام برده شده که تقسیمات کشوری دوران صفویه را تشکیل می‌دادند.[۱۲] این ناحیه، تا حدود قرن هفتم هجری، با نام‌های مختلفی خوانده می‌شد و از اواخر دوره سلجوقیان، این منطقه به‌همراه، همدان و کرمانشاه و بعضی دیگر از نقاط مجاور آن، با نام کردستان معروف شد. مقر حکومتی این ناحیه نیز شهر بزرگی به‌نام «بهار» بود که در نزدیکی‌های همدان قرار داشت. پس از بی‌اعتبار شدن این شهر، شهر «سلطان‌آباد» در چمچال به‌عنوان مقر حکومتی این منطقه قرار گرفت. کم‌کم، از اعتبار این شهر نیز کاسته شد، همچنین نواحی غربی کردستان به تصرف عثمانی‌ها درآمد و لرستان و همدان نیز از آن جدا شدند و تنها ناحیه‌ی کوچکی از آن ولایت بزرگ باقی ماند که به‌نام «کردستان سنه» یا «اردلان» مشهور شد.[۱۳] در دوره کریم‌خان زند، این منطقه با نام «دارالشجاعه کردستان» معروف بود.[۱۴] این منطقه، به‌همراه چند استان و شهرستان دیگر، در دوره رضاشاه پهلوی، استانی تحت عنوان «استان غرب» ایران را تشکیل می‌دادند.[۱۵] در 1337ش، تأسیس استان کردستان، به مرکزیت شهر سنندج، صورت گرفت.[۱۶]
این خطه از خاک ایران، همواره مورد حمله و آشوب تجزیه‌طلبان و بیگانگان بوده است. همچنین در سال‌های جنگ ایران و عراق، صدمات زیادی به این سرزمین وارد شد. این استان، در انقلاب بهمن 1357ش، در ایران، نقش به‌سزایی داشت و در طول دوران جنگ نیز، بارها توسط نیروهای عراقی بمباران شد و نزدیک به 4500 نفر از اهالی این نواحی در این جنگ کشته شدند.[۱۷]
امروزه، این استان، با مساعدت‌های مردمی و حکومت مرکزی، بازسازی شده و در زمینه‌هایی نیز توسعه یافته است، از جمله احداث راه، تأسیسات آموزشی، خدماتی و تولیدی.[۱۸]
جمعیت کردستان
در 1375ش، جمعیت این منطقه در حدود 1346483 تن بود که در 1384ش، به 1574119 نفر رسید.[۱۹] تعداد نفوس این منطقه، در سرشماری 1395ش، در حدود 1603011 تن اعلام شد که 34 درصد آن در روستا و 66 درصد آن در شهرها زندگی می‌کنند.
مردم کردستان
شواهد و اسناد تاریخی نشان از آریایی بودن قوم کُرد دارد که در حدود هزاره دوم قبل از میلاد از کناره‌های دریای خزر به دامنه‌های زاگرس مهاجرت کردند. آن‌ها، پس از غلبه بر آشوریان در نینوا، امپراتوری مادها را در قرن هفتم قبل از میلاد، در ایران، پایه‌گذاری کردند. مردم در این منطقه، با زبان کُردی و لهجه‌های مختلفی صحبت می‌کنند. لهجه‌ی مردم کُرد در مناطق مختلف ایران، مانند همدان، کرمانشاه، کردستان، خراسان و سایر مناطق متفاوت است که مهم‌ترین آن‌ها دو لهجه‌ی «کرمانجی» و «سورانی» است. لهجه سورانی در استان کردستان رواج دارد.[۲۰]
گردشگری کردستان
استان کردستان، از جمله مناطق بکر و دیدنی ایران است که شامل جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی و تاریخی است.[۲۱] کوه‌های مرتفع، آبشارها و رودهای خروشان، شکارگاه‌ها و غارهای طبیعی، آیین‌ها، موسیقی اصیل مردمان کردزبان، آداب و رسوم مذهبی، قلعه‌های مستحکم موجود در این نواحی، حمام‌ها، کاروانسراها، روستاها، مراکز صنایع دستی و محلی از جمله زیبایی‌های این استان است.
بزرگترین سینمای روباز جهان، در پارک جنگلی آبیدر در سنندج قرار دارد. پرده‌ی این سینما در ابعاد ۱۲×۲۵ متر است و صدای آن نیز از طریق امواج اف ام رادیو، در تمام نقاط این پارک قابل دریافت است. ظرفیت این سینما برای 10 هزار نفر تعبیه شده است.[۲۲] پیست اسکی «وزنه» در دامنه شمالی قله وزنه نیز از دیگر جذابیت‌های گردشگری این استان برای طرفداران ورزش‌های زمستانی است.[۲۳]
صنایع دستی کردستان
تهیه و تولید انواع فرآورده‌های دستی در استان کردستان، از دیرباز مرسوم بوده است. مانند: سفالگری و سرامیک‌سازی (ظرف‌های سفالین بسیاری در این منطقه، کشف شده‌اند که نشان از قدمت این هنر در این استان است)، کاشی‌کاری (این صنعت از قرن 13ام قمری به بعد در این منطقه پیشرفت کرد)، قالی‌بافی (قالی‌های دستباف افشار، سنندج، بیجار و بوکان از شهرتی جهانی برخودار هستند)، منبت‌کاری، نازک‌کاری چوب، گیوه‌بافی، دست‌بافی، زیورآلات محلی و شالی‌بافی. گلیم نیز از دیگر صنایع دستی مرسوم در این استان است که قدمت آن به دوران صفویان برمی‌گردد.[۲۴]
پانویس
- ↑ سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس نقشه و اطلاعات مكاني (استان كردستان)، 1384ش، ص1.
- ↑ سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، اطلس راهنماي استان‌هاي ايران، 1384ش، ص35.
- ↑ دفتر تقسيمات كشوري، نقشه و جدول تقسيمات كشوري، 1384ش.
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان كردستان، 1383ش، ص3 و 4.
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان كردستان، 1383ش، ص4.
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان كردستان، 1383ش، ص18.
- ↑ فرهنگ جغرافيايي رودهاي كشور، ج2، حوضه آبريز درياي خزر، 1382ش، ص95؛
فرهنگ جغرافيايي رودهاي كشور، ج4، حوضه آبريز خليج فارس و درياي عمان، 1384ش، ص17؛
فرهنگ جغرافيايي رودهاي كشور، ج1، حوضه آبريز درياچه اروميه، 1381ش، ص43. - ↑ اطلس زمين‌شناسي (اطلس ملي ايران)، 1382ش، ص12؛
سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان كردستان، 1383ش، ص21. - ↑ اطلس زمين‌شناسي (اطلس ملي ايران)، 1382ش، ص45.
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان كردستان، 1383ش، ص8.
- ↑ مستوفي قزويني، نزهۀالقلوب، 1381ش، ص162.
- ↑ تذكرۀالملوك، سازمان اداري حكومت صفوي يا تعليقات مينورسكي بر تذكرۀالملوك، 1378ش، ص4ـ5.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه کردستان، سایت واژه‌یاب؛
کریمی، جغرافیای تاریخی غرب ایران، 1316ش، ص71. - ↑ اميراحمديان، تقسيمات كشوري، 1383ش، ص78.
- ↑ اميراحمديان، تقسيمات كشوري، 1383ش، ص85 و 89.
- ↑ اميراحمديان، تقسيمات كشوري، 1383ش، ص97ـ98.
- ↑ «چهره شوم جنگ؛ 28 دی ماه سنندج و وظیفه امروز»، کُردپرس.
- ↑ اميراحمديان، بهرام، تقسيمات كشوري، 1383ش، ص25، 34 و 47.
- ↑ مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، 1382ش، ص161ـ162.
- ↑ «پیشینه تاریخی استان کردستان»، سایت وزارت ارتباطات، فناوری و اطلاعات.
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان كردستان، 1383ش، ص48-63.
- ↑ «بزرگترین سینمای روباز جهان در کوه آبیدر سنندج»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «دامنه کوه «وزنه سقز» پذیرای اسکی بازان غرب ایران»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «استان کردستان»، دانشنامه رشد.
منابع
- «استان کردستان»، دانشنامه رشد، تاریخ بازدید: 4 دی 1400ش.
- اطلس زمين‌شناسي (اطلس ملي ايران)، چ1، تهران، سازمان نقشه برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور)، 1382ش.
- اميراحمديان، بهرام، تقسيمات كشوري، چ1، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1383ش.
- «بزرگترین سینمای روباز جهان در کوه آبیدر سنندج»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 10 خرداد 1391ش.
- «پیشینه تاریخی استان کردستان»، سایت وزارت ارتباطات، فناوری و اطلاعات، تاریخ بازدید: 4 دی 1400ش.
- تذكرۀ الملوك، سازمان اداري حكومت صفوي يا تعليقات مينورسكي بر تذكرۀالملوك، به‌تحقیق دكتر محمد دبيرسياقي، ترجمۀ مسعود رجب نيا، چ3، تهران، اميركبير، 1378ش.
- «چهره شوم جنگ؛ 28 دی ماه سنندج و وظیفه امروز»، کُردپرس، تاریخ بارگذاری: 28 دی 1399ش.
- «دامنه کوه «وزنه سقز» پذیرای اسکی بازان غرب ایران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 6 بهمن 1392ش.
- دفتر تقسيمات كشوري، نقشه و جدول تقسيمات كشوري، تهران، وزارت كشور، 1384ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 4 دی 1400ش.
- سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان كردستان، چ5، تهران، شركت چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي ايران، 1383ش.
- سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، اطلس راهنماي استان‌هاي ايران، چ2، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1384ش.
- سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس نقشه و اطلاعات مكاني (استان كردستان)، چ1، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1384ش.
- کریمی، بهمن، جغرافیای تاریخی غرب ایران، تهران، شرکت چاپخانه فرهنگ، 1316ش.
- فرهنگ جغرافيايي رودهاي كشور، حوضه آبريز درياي خزر، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1382ش.
- فرهنگ جغرافيايي رودهاي كشور، حوضه آبريز خليج فارس و درياي عمان، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1384ش.
- فرهنگ جغرافيايي رودهاي كشور، حوضه آبريز درياچه اروميه، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1381ش.
- مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
- مستوفي قزويني، حمدالله، نزهۀالقلوب، به‌تحقیق دكتر محمد دبيرسياقي، چ1، قزوين، حديث امروز، 1381ش.