خراسان جنوبی

خراسان جنوبی؛ از استان‌های شرقی ایران، به مرکزیت بیرجند.

خراسان جنوبی، استانی در شرق ایران، به مرکزیت بیرجند است. استان خراسان بر اساس مصوبۀ مجلس شورای اسلامی در 1383ش، به سه استان خراسان جنوبی، خراسان رضوی و خراسان شمالی تقسیم شد.

پیشینه

از استان خراسان جنوبی، در بسیاری از منابع تاریخی و کهن، به‌عنوان بخشی از خراسان بزرگ یاد شده است. اسناد و آثار موجود در آن منطقه نیز نشان از سکونت انسان‌ها و وجود حیات اجتماعی و فرهنگی کهن دارند. این سرزمین، در سفرنامۀ مارکوپولو به ‌نام «تونوکاین» آمده که برگرفته از اسامی دو شهر بزرگ آن یعنی تون و قاین بوده است.

ناصرخسرو نیز در اثر خود، از شهر بزرگ قاین یاد کرده و آن را شهری دارای یک خندق در اطراف، مسجد آدینه و خانه‌های گنبددار توصیف کرده است. مستوفی، در وصف این ولایت از قاین و بیرجند سخن گفته و بیرجند را شهری دارای زعفران و غله معرفی کرده است.

دو شهر معروف این استان یعنی فردوس و قائن، از دوران قاجار، به‌دلیل وجود مخاطرات طبیعی بسیار، اهمیت و جمعیت خود را از دست داده و مردم این مناطق، به بیرجند نقل مکان کردند.

جمعیت‌شناسی

آمار جمعیتی

استان خراسان جنوبی که در 1383ش، به‌صورت استانی مستقل درآمد، امروزه، دارای جمعیتی در حدود 768,898 نفر است.

اقوام و زبان‌ها

بنا بر نظرسنجی‌های میدانی صورت‌گرفته در این استان، در سال 1389ش، مشخص شد که 99.3 درصد از جمعیت این استان را اقوام فارسی‌زبان (به تفکیک 100% مرد و 98.5% زن) و 0.7 درصد را نیز بلوچ‌ها تشکیل می‌دهند.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

گسترۀ خراسان جنوبی، 151,193 کیلومتر مربع است. این استان، از نظر وسعت، به‌عنوان سومین استان وسیع ایران شناخته شده و دارای مختصات جغرافیایی 57 درجه و 39 دقیقه تا 60 درجه و 53 دقیقه طول شرق و نیز 30 درجه و 30 دقیقه تا 48 درجه و 6 دقیقه عرض شمالی است.

خراسان جنوبی، از شمال با استان خراسان رضوی، از غرب با استان‌های یزد و اصفهان، از جنوب غربی با استان کرمان، از جنوب شرقی با استان سیستان و بلوچستان و از شرق با کشور افغانستان، در حدود 330 کیلومتر مرز مشترک دارد.

این استان به دو منطقۀ کوهستانی و هموار تقسیم می‌شود. مناطق کوهستانی خراسان جنوبی، بیشتر در مرکز و شمال شرق این استان قرار دارند. از جمله قله‌های مرتفع این منطقه می‌توان به سیاه‌کوه (با ارتفاع 2857 متر)، بَنددَر (با ارتفاع 2787 متر) و شاه‌کوه (با ارتفاع 2633 متر) اشاره کرد.

آب‌وهوا

ارتفاعات موجود در استان خراسان جنوبی، نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری آب‌وهوای این استان دارند. برای مثال، این کوه‌ها، سرچشمۀ بسیاری از رودها، چشمه‌ها و قنات‌ها هستند. سایر نقاط هموار در این استان نیز دچار کم‌آبی و خشکی هوا هستند. کارشناسان، دلیل این گوناگونی آب‌وهوا در این استان را نزدیکی به دشت لوت (از گرم‌ترین و خشک‌ترین نقاط بیابانی در جهان)، قرارگرفتن در مسیر توده‌های هوای سرد قطبی، مرطوب غربی و جنوب غربی، جنوب شرقی، قرارگرفتن در معرضِ بادهای 120 روزۀ سیستان، دوری از دریا و امتداد کوه‌ها دانسته‌اند.

منابع آبی

مناطق مختلفی از استان خراسان جنوبی، به‌عنوان حوضه‌های آبریز متعددی در نظر گرفته شده‌اند؛ برای مثال، بخش غربی این استان، در حوضه آبریز مرکزی ایران (زیرحوضه کویر لوت) و بخش شرقی این استان نیز در حوضه آبریز شرقی ایران (زیر حوضه‌های نمک‌زار خواف و هامون هیرمند) قرار دارند.

علاوه ‌بر آن، رودهای متعددی نیز در سطح این استان جریان دارند، مانند رود بَندان (که به دریاچۀ هامون می‌ریزد)، رود شورِقائن (که به نمک‌زار خواف می‌ریزد) و رود فخررود (که به دق‌تندی در افغانستان می‌پیوندد).

حیات وحش

خراسان جنوبی، از وسیع‌ترین استان‌های کشور با زیستگاه‌های طبیعی متنوع برای 25 درصد از مهره‌داران است. کارشناسان، از خراسان جنوبی به‌عنوان زیستگاه بیش از 200 گونه پرنده، 60 گونه پستاندار و 70 گونه خزنده سخن گفته‌اند. امروزه، برخی پرندگان کمیاب، یوزپلنگ، پلنگ، روباه شنی و گربه شنی در این منطقه، در معرض خطر انقراض قرار دارند.

پوشش گیاهی

مناطق اندک کوهستانی و کوهپایه‌ای در استان خراسان جنوبی، محلی مناسب برای کاشت و رویش انواع گیاهان دارویی و صنعتی باارزش هستند. محققان، در این استان، 800 گونه گیاه خودرو را شناسایی کرده‌اند که 30 تا 35 درصد از آنها، کاربرد صنعتی و دارویی دارند. از جمله این گیاهان می‌توان به بادامشک و بنه، تاغ، قیچ، شقایق، درمنه، آویشن، بادرنجویه، بابونه، زیره سیاه، آنغوزه، نسترن وحشی، اسپند، گز، نخود وحشی، گل ماهور و گل میمون اشاره کرد.

خطرات طبیعی

نقاط بسیاری از استان خراسان جنوبی، به‌عنوان مناطق زلزله‌خیز با درجه خطر خیلی بالا تا متوسط قرار دارند. این استان در طول تاریخ، با زلزله‌های خانمان‌سوز بسیاری روبه‌رو بوده است. از جمله گسل‌های معروف و خطرناک موجود در این استان می‌توان به چند گسل موازی با یکدیگر، در منطقۀ نهبندان این استان، گسل نایبند (با طول 750 کیلومتر)، گسل دشت بیاض و گسل سرایان (فردوس) در شمال استان، گسل‌های شوکت‌آباد، شکرآباد و خراشاد در بیرجند و جنوب استان اشاره کرد.

فرهنگ و هنر

خوراک

از جمله خوراک‌های محلی این منطقه می‌توان به قوروت (کشک) و بادمجان اشاره کرد. علاوه‌ بر آن، مردم این منطقه، اشکنه‌های مختلفی را نیز طبخ می‌کنند مانند اشکنۀ بلغور شیر و اشکنۀ عدس و نبات (شیرین). از دیگر غذاهای مخصوص این استان، آش شلغم، بلغور پلو و کشک سالاری است.

سوغات و صنایع محلی

سوغات اصلی استان خراسان جنوبی، زعفران است. زرشک، آلو و عناب نیز با کیفیتی بالا در این منطقه تولید می‌شوند. برخی از مردم در این استان، به تولید صنایع دستی از جمله گلیم، حصیر، قالی، جاجیم، ترکه و گیوه مشغول هستند که مورد استقبال مسافران و گردشگران ایرانی و خارجی قرار می‌گیرند.

جاذبه‌های گردشگری

از جمله اماکن دیدنی در استان خراسان جنوبی، می‌توان به روستای ماخونیک (روستایی پر رمزوراز با آداب و رسومی خاص)، چشمه مرتضی علی، کال جنی، روستای نایبند (با معماری پلکانی)، باغ گلشن طبس، کویر حلوان، قلعه بیرجند، باغ اکبریه، آرامگاه بوذرجمهر قاینی (بزرگمهر قاینی)، آبگرم دیگ رستم، بند دره، ارگ کلاه فرنگی بیرجند، قلعه فورگ، مسجد جامع قاین، بند عمر شاه، قلعه شاهدژ نهبندان، سرزمین سیاه طبس، شهر تاریخی تون و مجموعه تاریخی کوشک اشاره کرد.

موسیقی و رقص

خراسان جنوبی، از جمله مناطق ایران است که دارای نوع و سبکی خاص از موسیقی است. این سبک موسیقی با موسیقی سیستان پیوند داشته و شامل سازهایی مانند دوتار، سرنا، دایره و نی چوپانی است. در کنار موسیقی، رقص‌های سنتی همچون رقص «پِلتان» که شامل حرکات نمایشی و نمادین است، چوب‌بازی، اسب‌چوبی (نمایشی موزیکال و آیینی) و دست‌بازی اجرا می‌شوند.

اقتصاد

خراسان جنوبی، با 698 معدن (زغال‌سنگ، منیزیت، آزبست، اورانیوم، گرانیت، گل سفید و مس)، از جملۀ 5 استان معدنی کشور محسوب می‌شود. پژوهشگران معتقدند که بخش زیادی از این معادن هنوز پنهان هستند و با کشف و استخراج آنها، می‌توان توسعه اقتصادی چشمگیری را برای این استان به ارمغان آورد.

از جمله صنایع موجود در استان نیز می‌توان به کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولید ماشین‌آلات و تجهیزات، محصولات فلزی، حمل‌ونقل، محصولات لاستیکی و پلاستیکی، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی، محصولات کانی، کاغذ و محصولات کاغذی، فلزات اساسی، چوب و محصولات چوبی، منسوجات، مبلمان و صنایع غذایی و آشامیدنی اشاره کرد. امروزه، 5 شهرک صنعتی در این استان مشغول به فعالیت هستند.

آموزش و پژوهش

استان خراسان جنوبی، دارای 22 مرکز علمی و دانشگاهی تعریف شده است. از آن جمله می‌توان به دانشگاه بیرجند، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند و دانشگاه علوم پزشکی بیرجند اشاره کرد. دانشگاه‌های این استان، صاحب‌امتیاز برخی از ژورنال‌های علمی_تخصصی در ایران بوده و سالیانه، مقالات علمی و پژوهشی بسیاری در همین مراکز علمی تولید و منتشر می‌شوند.

تقسیمات کشوری

استان خراسان جنوبی، بر اساس آخرین تقسیمات کشوری صورت‌گرفته، دارای 11 شهرستان (فردوس، طبس، بشرویه، زیرکوه، خوسف، سربیشه، نِهبندان، سَرایان، بیرجند، دَرمیان و قائنات)، 25 بخش، 61 دهستان و 28 شهر است.

مشاهیر

از جمله مشاهیر این خطه از ایران می‌توان به احمد کامیاب مسک (استاد تئاتر و ادبیات)، غلامحسین شکوهی (پدر علم تعلیم و تربیت ایران)، کاظم معتمدنژاد (پدر علم ارتباطات ایران)، بدیع‌الزمان فروزان‌فر (استاد بزرگ ادبیات فارسی) و محمدحسن گنجی (پدر علم جغرافیای ایران) اشاره کرد.

منابع

• «آشنایی با موسیقی نواحی خراسان جنوبی»، سایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: 10 مرداد 1401ش.
• «استان خراسان جنوبی»، استانداری خراسان جنوبی، تاریخ بازدید: 10 مرداد 1401ش.
• «استان خراسان جنوبی»، سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1401ش.
• «تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری، براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395ش»، سایت مرکز آمار ایران، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1401ش.
• «توسعه معادن و صنایع معدنی خراسان جنوبی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: 10 مرداد 1401ش.
• «دانشگاه‌های استان خراسان جنوبی»، سایت مرجع دانشگاه‌های ایران، تاریخ بازدید: 10 مرداد 1401ش.
• دفتر تقسيمات كشوري، نقشه و جدول تقسيمات كشوري، تهران، دفتر تقسيمات كشور، 1384ش.
• دفتر تقسيمات كشوري، نقشه و جدول تقسيمات كشوري، تهران، وزارت كشور، 1383ش.
• «دیدنی‌های خراسان جنوبی»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1401ش.
• رستمی، محبوبه، «غذاهای محلی استان خراسان جنوبی»، سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: 15 تیر 1395ش.
• سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، جغرافياي استان خراسان جنوبي، تهران، شركت چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي ايران، 1384ش.
• سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، اطلس راهنماي استان‌هاي ايران، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1384ش.
• سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس نقشه و اطلاعات مكاني (استان خراسان جنوبي)، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1384ش.
• «شهرها و روستاهای استان خراسان جنوبی»، سایت چهارگوشه ایران زیبا، تاریخ بازدید: 8 مرداد 1401ش.
• «گونه‌های جانوری کمیاب، یک گام تا انقراض»، سایت اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی، تاریخ بازدید: 10 مرداد 1401ش.
• لسترنج، گاي، جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، تهران، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، 1383ش.
• مستوفي قزويني، حمدالله، نزهۀالقلوب، به‌تصحيح و تحشيه دكتر محمد دبيرسياقي، قزوين، حديث امروز، 1381ش.
• «مشاهیر خراسان جنوبی»، بنیاد نخبگان خراسان جنوبی، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1401ش.
• «معرفی استان»، پرتال استان خراسان جنوبی، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1401ش.
• «مناطق کوهستانی خراسان جنوبی کانون پرورش گونه های گیاهان دارویی است»، سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 10 اسفند 1395ش.
• ناصر خسرو، سفرنامه، به‌تحقیق دكتر محمد دبيرسياقي، تهران، زوار، 1384ش.