آویشن
آویشن؛ نوعی گیاه خوردنی با خواص درمانی زیاد
آویشن (آزربه) گیاهی است معطر، خودرو و صحرایی با گل‌های ریز سفید و متمایل به بنفش. این گیاه، ساقه‌ای کوتاه دارد و به‌صورت بوته‌های کوچک به سمت بالا رشد می‌کند.[۱] آویشن را از دسته نعناعیان می‌دانند و در قفقاز، ایران، عراق، آمریکای شمالی و سیبری می‌روید.[۲] آویشن را با اسامی دیگری مانند آویشنه، اویشن، آوشین، آویشه، آوشن یا آویشم، پودینۀ صحرایی، پودینۀ کوهی و پودینۀ بری نیز می‌شناسند.[۳] در زبان ترکی به آویشن «کهلیک اوتی»، در عربی به آن «سعتر بری/ صعتر/ زعتر»، در کرمانشاه «هه زوه/ هه زوه کیویله»، در سایر مناطق کردنشین به آن «آنخ»، «اَزوِه»، در زبان لری «اوشوم»، در اصفهان «اویشم»،[۴] در اراک «اوشن»،[۵] در کرمان «آب پیشن»،[۶] در یزد «آبشن»[۷] و گیلانی‌ها آن را «پلنگ مشک» می‌گویند. آویشن کوهی و آویشن شیرازی از معروف‌ترین انواع آویشن در ایران است که در جنوب ایران، افغانستان و پاکستان می‌روید.[۸] این گیاه، امروزه، کاربردهای آشپزی، دارویی و زینتی نیز دارد.
پیشینه و باورهای مردم درباره آویشن
آویشن در تمام جهان شناخته شده است. مصریان باستان این گیاه را برای مومیایی کردن مُردگان خود، بُخور دادن در حمام و خوش‌بو کردن معابد استفاده می‌کردند. اعراب نیز به این گیاه توجه خاصی داشته و خواص پزشکی آن را تدریس می‌کردند. در زمان ارسطو نیز از ویژگی‌های عجیب و طبی این گیاه سخن گفته‌اند.[۹] مردمان اروپا از آویشن برای تصفیه‌ی اتاق‌ها و نیز برای عطر و طعم دادن به عرقیات و خوراک‌ها استفاده می‌کردند.[۱۰] در قرون وسطی، این گیاه را زیر بالش‌های خواب خود قرار می‌دادند و معتقد بودند این کار به کیفیت خواب آن‌ها و دفع کابوس کمک می‌کند. ایرانیان پیش از اسلام، آویشن را گیاهی مقدس می‌شمردند و از آن در سفره‌های نذری و مراسمت آیینی خود استفاده می‌کردند.
کاربرد دارویی آویشن
دانشمندان طب سنتی از دیرباز با خواص درمانی گیاه آویشن آشنایی داشتند. زکریای رازی در کتاب «الحاوی»، ابومنصور علی هروی در کتاب «الابنیة عن حقایق الادویة»، احمد اخوینی بخاری در «هدایة المتعلمین فی الطب»، بیرونی در «صیدنه» و اسماعیل جرجانی در «ذخیرۀ خوارزمشاهی» به خواص درمانی آویشن اشاره کرده‌اند. این خواص در دانش پزشکی نوین نیز اثبات شده است. آویشن شیرازی خاصیت ضد باکتری دارد و در مقایسه با گیاهان دیگر، دارای اثر بهتری در مهار باکتری‌ها است. خواص درمانی زیاد دیگری را نیز برای این گیاه بیان می‌کنند، از جمله: بادشکن، ضدنفخ، هضم‌کنندۀ غذا،[۱۱] ضد درد و اسپاسم، تحریک‌کننده سیستم ایمنی بدن و تقویت‌کننده معده و کبد است.[۱۲] از این گیاه برای تصفیه و رفع گرفتگی سیستم تنفسی بدن، درمان یرقان و رعشه و درمان مسمومیت نیز استفاده می‌شود.[۱۳] نوشیدن دم کرده‌ی آویشن با عناب را برای افزایش نور چشم و تقویت آن سفارش می‌کنند. ترکیب آویشن و عسل، مرهمی برای تسکین درد مفاصل، رماتیسم و کاهش درد دندان است.[۱۴] این گیاه، مزاجی گرم و خشک دارد و برای محافظت از سرمازدگی، ترکیب روغن و آویشن را بر بدن نوزادان می‌مالند.[۱۵] علاوه بر آن، از آویشن در صنایع غذایی مدرن مانند فست‌فودها و در گذشته برای خوش‌بو کردن گوشت، معطر کردن غذا و طعم‌دهنده نان و دوغ استفاده می‌کردند.[۱۶] «حلوای اوشنی» که مردم فسا در روز عید فطر می‌پزند از همین گیاه تهیه می‌شود و بسیار مغذی است.[۱۷] در صنایع آرایشی ـ بهداشتی نیز از آویشن استفاده می‌شود و شستن سر با آویشن را برای کاهش ریزش مو مؤثر می‌دانند.[۱۸] مردم در مناطق مختلف ایران، آن را به صورت‌های مختلف همچون دم‌کرده، کمپرس و مرهم استفاده می‌کنند.
آویشن در مثل‌های ایرانی
زیبایی و خوش‌بویی آویشن همواره در تشبیهات و کنایات نویسندگان و شاعران کاربرد داشته است. مادران شیرازی در لالایی‌های خود، کودکان را به گل‌های ریز آویشن تشبیه می‌کنند.
لالا لالا گل اوشن *** بوآت آمد چشت روشن [۱۹]
این گیاه در ضرب‌المثل‌های عامه مردم ایران نیز وارد شده است و گاهی آن را به سبب شباهتش به نعنا و پونه، همسان‌سازی کرده‌اند، مانند: «مار از آویشن بدش می‌آید، جلوی لانه‌اش سبز می‌شود»،[۲۰] «چون آویشن برفی است»، «رزق و روزی که به آویشن رسید، بگذار باد آن را ببرد»، «خر ارزش آویشن را چه می‌داند».[۲۱]
زراعت و کاشت آویشن
این گیاه باید در مکانی گرم و آفتابی، در فصل بهار کاشته شود. این گیاه از طریق بذر، قلمه زدن و یا تقسیم ریشه‌های آن، قابل تکثیر است. آویشن، تحمل خوبی در برابر خشکی و سرما دارد، چنان‌که گاهی آن را در مناطق سرد و خشک کوهستانی پیدا می‌کنند و به آویشن کوهی معروف است.
پانویس
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ۱۳۶۹ش، ص55؛
عماد، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آن‌ها، ۱۳۷۷ش، ص۲۶. - ↑ مظفریان، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۸۳ش، ص547.
- ↑ انصاری، شهره، تاریخ عطر در ایران، تهران، طبع و نشر، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۱؛
معین، فرهنگ فارسی معین، ذیل واژه آویشن؛
قهرمان، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، ج1، ۱۳۸۳ش، ص195. - ↑ امیری، فرهنگ داروها و واژه‌های دشوار، ۱۳۵۳ش، ص۲۴۵.
- ↑ محتاط، سیمای اراک، ۱۳۶۸ش، ص۲۴.
- ↑ پورحسینی، فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان، ۱۳۷۰ش، ص۱۳.
- ↑ رمضانخانی، فرهنگ زرتشتیان یزد، ۱۳۸۷ش، ص۴۹۳.
- ↑ مظفریان، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۸۳ش، ص328.
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ۱۳۶۹ش، ص56.
- ↑ رضی، دانشنامۀ ایران باستان، ج1، ۱۳۸۱ش، ص184.
- ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۳ش، ص۸۸.
- ↑ ابن‌ربن، فردوس الحکمة، ۱۹۲۸م، ص374 و 375.
- ↑ ابن‌بیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ج3، ۱۹۹۲م، ص111؛
حکیم مؤمن، تحفة المؤمنین، ۱۴۰۲ق، ص۵۶۴. - ↑ . عقیلی علوی شیرازی، مخـزن الادویه، ۱۸۴۴م، ص۵۶۹؛
حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی، ۱۲۹۶ق، ص۳۰۲. - ↑ ابن‌سینا، قانون، ۱۳۷۰ش، ص150 و 151.
- ↑ ابـن‌وحشیه، الفلاحة النبطیة، ۱۹۹۵م، ص۸۱۰.
- ↑ رضایی، شهر من فسا، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۵.
- ↑ قدامه، قاموس الغذاء و التداوی بالنبات، ۱۹۸۵م، ص۲۷۳.
- ↑ عمرانی، لالایی‌های ایران، ۱۳۸۱ش، ص۱۰۱.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ج2، ۱۳۸8ش، ص1573.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ج1، ۱۳۸8ش، ص881.
منابع
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش.
- عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آن‌ها، تهران، مؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۷ش.
- مظفریان، ولی‌الله، درختان و درختچه‌های ایران، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۸۳ش.
- انصاری، شهره، تاریخ عطر در ایران، تهران، طبع و نشر، ۱۳۸۱ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 مهر 1400ش.
- قهرمان، احمد، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
- امیری، منوچهر، فرهنگ داروها و واژه‌های دشوار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش
- محتاط، محمدرضا، سیمای اراک، تهران، محمدرضا محتاط، ۱۳۶۸ش.
- پورحسینی، ابوالقاسم، فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان، تهران، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۷۰ش.
- رمضانخانی، صدیقه، فرهنگ زرتشتیان یزد، پایگاه میراث فرهنگی یزد: سبحان نور، ۱۳۸۷ش.
- رضی، هاشم، دانشنامۀ ایران باستان، تهران، سخن، ۱۳۸۱ش.
- رازی، محمدبن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۳ش.
- ابن‌ربن، علی، فردوس الحکمة، به تحقیق محمدزبیر صدیقی، برلین، بی‌نا، ۱۹۲۸م.
- ابن‌بیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۹۹۲م.
- حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، تهران، نور وحی، ۱۴۰۲ق.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخـزن‌الادویه، کلکته، حبل‌المتین، ۱۸۴۴م.
- حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی، کانپور، بی‌نا، ۱۲۹۶ق.
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
- ابـن‌وحشیه، احمـد، الفلاحة النبطیة، به تحقیق توفیق فهد، دمشق، بی‌نا، ۱۹۹۵م.
- رضایی، غلام‌رضا، شهر من فسا، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۷ش.
- قدامه، احمد، قاموس الغذاء و التداوی بالنبات، بیروت، دار النفائس، ۱۹۸۵م.
- عمرانی، ابراهیم، لالایی‌های ایران، تهران، پیوند نو، ۱۳۸۱ش.
- ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸8ش.