خاتم‌کاری
خاتم‌کاری؛ شیوه‌ای در ساخت روکش تزئینی برای اشیاء چوبی در ایران.
خاتم‌کاری، هنر ساختن و آراستن برخی اشیا، به‌صورت اشکال هندسی و طرح‌های مختلف است که با قرار دادن قطعه‌های کوچک استخوان، فلز و چوب، در کنار هم، ساخته می‌شود.[۱]
واژه‌شناسی
خاتم، به‌معنای انگشتری و نیز در برخی از فرهنگ‌نامه‌ها، به‌معنای پوشاندن سطح یک چیز با قطعات استخوان، حلقه‌های فلزی و تکه‌های چوب معرفی شده است.[۲] خاتم‌کاری به نام‌های دیگری همچون خاتم‌بندی و خاتم‌سازی نیز شناخته می‌شود. به کسی که در این کار مهارت داشته و آن را انجام می‌دهد «خاتم‌بند» یا «خاتم‌کار» می‌گویند.[۳]
پیشینه
تاریخ پیدایش و خاستگاه این هنر ظریف در جهان مشخص نیست.[۴] علاوه بر آن، نمونه‌های خاتم‌کاری، به‌دلیل استفاده از چوب و چسب، به‌مرور زمان از بین رفته و عمر زیادی ندارند. به‌همین دلیل، تنها در برخی از اماکن مقدس که به خوبی نگهداری می‌شوند، برخی نمونه‌های خاتم‌کاری، با قدمت دویست تا سیصد سال وجود دارد. هرچند، امروزه، در برخی کشورهای شرقی همچون هند، سوریه، عراق و فلسطین، هنر خاتم‌کاری رایج است؛ اما مهمترین مرکز خاتم‌کاری در جهان را کشور ایران می‌دانند.[۵] برخی دیگر نیز خاتم‌کاری را منحصر به ایران دانسته و آنچه در کشورهایی مانند سوریه و لبنان اجرا می‌شود را تنها در ظاهر، چیزی شبیه به خاتم ایرانی می‌دانند. در حقیقت، خاتم‌کاری در ایران با سایر کشورها، تفاوت‌هایی اساسی دارد.[۶] برخی از محققان، خاتم‌کاری را از جمله هنرهای دستی در دورۀ دیلمان در ایران می‌دانند که در شیراز پایه‌گذاری شده و در عصر صفویان به اوج خود رسیده است.[۷]
خاتم‌کاری، در گذشته، بیشتر برای آراستن صندوق‌های مقابر، درب‌های مختلف در بناهای مذهبی و غیر مذهبی، منبر، رحل قرآن، صندلی، میز و اشیائی همچون آینه، استفاده می‌شده است.[۸] از قدیمی‌ترین آثار هنری خاتم‌کاری توسط ایرانیان، می‌توان به «صندوق حرم امامین کاظمین» در سال 906ق، «صندوق مرقد امام حسن عسکری» در سامرا، «صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون» مادر امام دوازدهم شیعیان، «درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان»، «درب خاتم اما‌م‌زاده شاه‌رضا»، «منبر خاتم‌کاری» در مسجد جامع عتیق شیراز، «سقف ایوان اصلی» مسجد جامع عتیق شیراز، «درب‌های قصر رویایی تیمور گرگانی» در سمرقند و «منبر چوبی» مسجد لبنان در اصفهان اشاره کرد.[۹] در برخی از موزه‌های جهان نیز هنر خاتم‌کاری ایرانی به چشم می‌خورد که از مهمترین آنها می‌توان به تخته شطرنجی اشاره کرد که امروزه در موزۀ بناکی در شهر آتن نگهداری می‌شود. این تخته، در دورۀ صفویان ساخته شده است.[۱۰]
ابزار، مواد و مصالح
در هنر خاتم‌کاری، از چوب‌های مختلف (فوفل، آبنوس، عناب، شاه‌چوب، آزاد، نارنج و شمشاد)،[۱۱] فلز (مس، برنج، آلومینیوم، طلا و نقره) و استخوان (ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل و استخوان مصنوعی) استفاده می‌شود.[۱۲]
از جمله وسایل و ابزارهای مورد استفاده در این رشتۀ هنری نیز می‌توان به رنده، تنگ، اره، سوهان، پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار ،پرس،[۱۳] مثلث ساب، متر فلزی، خط‌کش ثابت، خط‌کش تیردار و گیرۀ فلزی[۱۴] اشاره کرد.
الگوها، سبک‌ها و تکنیک‌ها
در این هنر زیبا، ابتدا، چوب یا مادۀ اولیه مورد نظر را به‌صورت منشور با مقطع مثلث متساوی‌الاضلاع به ضلع 1-1.5 میلی‌متر و طول 30 سانتی‌متر، بریده و آنها را به‌صورتی در کنار یکدیگر قرار می‌دهند که برش عرضی آنها دارای اشکال هندسی و منظم باشند. پس از آماده‌شدن قطعات، آنها را روی یک ورقۀ نازک از جنس چوب چسبانده و در نهایت این ورق را روی شیء موردنظر مانند میز، صندلی، جعبه و قاب قرار می‌دهند. از قرار دادن 3 مثلث چوبی در اطراف یک مثلث فلزی، مثلثی بزرگ‌تر به‌نام «پره» تشکیل می‌شود. با چسباندن انواع پره‌ها به یکدیگر، انواع نقوش هندسی مانند شش‌ضلعی و ستاره شکل می‌گیرند. ساده‌ترین گل خاتم، از کنار هم قرار گرفتن 66 مثلث تشکیل می‌شود.[۱۵] امروزه، نوع دیگری از خاتم‌کاری نیز مرسوم است که به خاتم‌کاری‌های خطی معروف شده‌اند. در این خاتم‌کاری‌ها، نقوشی همچون اسماء الهی طراحی می‌شوند. برخی، برای ارزشمندتر کردن این خاتم‌کاری‌ها، از طلا یا نقره در قسمت‌های فلزی خاتم استفاده می‌کنند. در میان انواع خاتم، خاتم «پره‌وار» و «سیم‌دار» از مرغوب‌ترین انواع خاتم‌کاری‌ها محسوب می‌شوند. در مرحلۀ آخر خاتم‌کاری، سطحِ آن را روغن‌کاری می‌کنند. کارشناسان، دلیل این کار را براق‌شدن خاتم و نیز حفاظت از آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما می‌دانند.[۱۶]
دسته‌بندی
کارشناسان، خاتم‌ها را از نظر نوع گل‌های حک‌شده بر روی آنها، به چند دسته تقسیم می‌کنند: خاتم پره‌وارو، پره‌ای، ابری، نه گلی لایه‌دار، شش و لوز، بته جقه‌ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و خاتم دورنگ. همچنین، خاتم‌ها از نظر انواع حاشیه‌های مورد استفاده به چند دسته تقسیم می‌شوند: حاشیه شش گلی، جویی، بازوبندی، طوره‌دار، شمسه‌دار و حاشیه تخمه‌دار.[۱۷]
ویژگی‌های یک خاتم خوب
کارشناسان، خصوصیات یک خاتم مرغوب و هنری را شامل موارد زیر می‌دانند:
- صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ نقطه‌ای از آن؛
- یکنواخت بودن رنگ و مصالح به‌کار رفته در آن؛
- عدم تغییر در رنگ و شکل خاتم؛
- نامشخص بودن ترمیم‌کاری و بتونه‌کاری در سطح کار؛
- قرینگی تمامی گل‌ها و اشکال در سطح کار؛
- دقیق بودن اساس و ساختمان اصلی خاتم؛
- مهارت در رنگ‌کاری و روکش‌دادن محصول؛
- ریز بودن نقوش و مثلث‌ها، که نشان از مهارت و چیرگی خاتم‌کار دارد.[۱۸]
تفاوت خاتم و معرق
خاتم‌کاری و معرق‌کاری، در بسیاری از متون فارسی و انگلیسی، یکی دانسته شده‌اند.[۱۹] این در حالی است که این دو هنر کهن، تفاوت‌هایی اساسی در شیوۀ ساخت، با یکدیگر دارند. کارشناسان، خاتم را نوع پیشرفته‌ای از معرق می‌دانند؛ زیرا در خاتم‌کاری، قطعات منشورمانندِ چوب، استخوان یا فلزات در کنار هم قرار گرفته، سپس بریده شده و برای تهیۀ روکش‌هایی که بر روی اشیاء نصب می‌شوند، آماده می‌شوند؛ اما در معرق، هر نقشی از یک قطعه چوب، تک به تک، بر روی یک شیء چسبانده می‌شود.[۲۰] در حقیقت، در هر دو رشتۀ هنری، به طرحی از پیش تعیین‌شده می‌رسند، با این تفاوت که در خاتم‌کاری، به طرحی منظم، هندسی، قرینه‌سازی شده، هم‌سطح و یکنواخت دست یافته و در معرق‌کاری به نقشی که از قبل بر روی سطح کار کپی شده است، می‌رسند. طرح مورد نظر در معرق، ممکن است قرینه یا هم‌سطح نباشد. علاوه بر آن در معرق‌کاری، تنها از مادۀ چوب و انواع آن استفاده می‌شود.[۲۱]
خاتم‌کاری در ادبیات
در برخی از ابیات سروده شده توسط شاعران کهن، به این هنر ایرانی اشاره شده است. برای مثال، بلخی (شاعر قرن یازدهم هجری) گفته است:[۲۲]
| صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ | گویا که لب لعل تو خاتم‌بند است |
نورعلیشاه نیز در شعری به این هنر اشاره کرده است:[۲۳]
| ز آبنوس خط و عاج ز نخش خاتم‌بند | مجری صبح من و مجمره شام منست |
فرصت‌ها و تهدیدها
هنر خاتم‌کاری، همچون سایر صنایع دستی ایرانی، تلفیقی از تفکر، فرهنگ و تمدن قومی بوده و نیز تلطیف‌کنندۀ فضای بی‌روح و خشن زندگی صنعتی و مادی است. این هنرهای زیبا، قابلیت کسب درآمدهای ارزی و ریالی را نیز داشته و می‌توان با توسعه و بهبود زیرساخت‌های لازم برای این هنر، به خاتم‌کاری، به‌عنوان یکی از بهترین و ارزشمندترین محصولات صادراتی ایران نگاه کرد.[۲۴]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ خاتم کاری، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ افتخار، «خاتم‌کاری»، وب‌سایت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ واژگان مترادف و متضاد، ذیل واژۀ خاتم بند، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ افتخار، «خاتم‌کاری»، وب‌سایت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «خاتم‌کاری»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ یاوری، آشنایی با چوب و هنرهای مرتبط با آن، ۱۳۸۳ش، ص۱۶۲.
- ↑ «خاتم‌کاری، هنری اصیل»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ تحویلدار، جغرافیای اصفهان، ۱۳۴۲ش، ص۱۱۱؛
هنرفر، «خاتم‌کاری»، ۱۳۵۷ش، ص363 و 365؛
طهوری، هنر خاتم‌سازی در ایران، ۱۳۶۵ش، ص18 و 38؛ Benjamin, Persia and the Persians, 1887, P313. - ↑ «خاتم‌کاری، هنری اصیل»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «خاتم‌کاری»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ طهوری، هنر خاتم‌سازی در ایران، ۱۳۶۵ش، ص39-40؛
ستاری، خاتم‌سازی، ۱۳۶۸ش، ص۷-۸. - ↑ «خاتم‌کاری»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «خاتم‌کاری»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «خاتم‌کاری، هنری اصیل»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ Wulff, The Traditional Crafts of Persia, 1966, P92-97;
ستاری، خاتم‌سازی، ۱۳۶۸ش، ص9-11؛
طهوری، هنر خاتم‌سازی در ایران، ۱۳۶۵ش، ص۵۱-۵۲ و ۵۶. - ↑ «خاتم‌کاری»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «خاتم‌کاری»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «خاتم‌کاری، هنری اصیل»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ Chardin, Voyages en Perse, 1811, V.VIII, P52; حسن، الفنون الایرانیة فی العصر الاسلامی، ۱۴۰۱ق، ص۲۶۴.
- ↑ دیماند، راهنمای صنایع اسلامی، ۱۳۳۶ش، ص130.
- ↑ «فرق بین خاتم‌کاری و معرق کاری»، وب‌سایت هفت گردون خیال.
- ↑ «خاتم‌کاری، هنری اصیل»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ نورعلیشاه، دیوان اشعار، غزلیات، بخش دوم، شمارۀ 38، وب‌سایت گنجور.
- ↑ «خاتم کاری، هنری اصیل»، وب‌سایت بیتوته.
منابع
- افتخار، فریبا، «خاتم‌کاری»، وب‌سایت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 2 مهر 1401ش.
- تحویلدار، حسین، جغرافیای اصفهان، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۲ش.
- حسن، زکی محمد، الفنون الایرانیة فی العصر الاسلامی، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۱ق.
- «خاتم‌کاری»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 2 مهر 1401ش.
- «خاتم‌کاری، هنری اصیل»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 2 مهر 1401ش.
- دیماند، م. س، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمۀ عبدالله فریار، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۳۶ش.
- ستاری، محمد، خاتم‌سازی، تهـران، امیرکبیر، ۱۳۶۸ش.
- طهوری، دلشاد، هنر خاتم‌سازی در ایران، تهران، سروش، ۱۳۶۵ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ خاتم کاری، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 مهر 1401ش.
- «فرق بین خاتم‌کاری و معرق‌کاری»، وب‌سایت هفت گردون خیال، تاریخ بازدید: 2 مهر 1401ش.
- نورعلیشاه، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 مهر 1401ش.
- واژگان مترادف و متضاد، ذیل واژۀ خاتم‌بند، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 مهر 1401ش.
- هنرفر، لطف‌الله، «خاتم‌کاری»، سیری در صنایع دستی ایران، تهران، ۱۳۵۷ش.
- یاوری، حسین، آشنایی با چوب و هنرهای مرتبط با آن، تهران، سوره مهر، ۱۳۸۳ش.
- Benjamin, S. G. W., Persia and the Persians, London, 1887.
- Chardin, J., Voyages en Perse, Paris, 1811.
- Wulff, H. E., The Traditional Crafts of Persia, Cambridge/ London, 1966.