ترمه

تِرمه؛ نوعی پارچۀ سنتی و لطيف از جنس كرك، پشم يا ابريشم با کاربرد تزئینی.

ترمه از بافته‌های محبوب‌، اصیل و باارزش ایرانی است که از الیاف لطیف تولید می‌شود و کاربردهای فراوانی دارد. طرح اصلی بر روی آن، بُتِه‌جِقِّه است و همانند فرش دست‌بافت دارای تار و پود است که پود در پشت پارچه به‌صورت آزاد قرار دارد. ترمه در قدیم با دست و اکنون با دستگاه بافته می‌شود. این پارچۀ نفیس اثر هنرمندان ایرانی مخصوصا کاشان، اصفهان، کرمان و یزد است.

تاریخچه

برخی از محققین بر این باورند که زادگاه اصلي ترمه، آسياي مركزي و ارتفاعات كشمير است. اما گروهی دیگر، عقیده دارند كه ترمه‌بافي، ابتدا در ايران به‌وجود آمده و شهر یزد خاستگاه ترمه و طرح‌های بی‌نظیر بته‌جقه بوده است. يزد، در دوران پيش از اسلام، يكي از مراكز بزرگ زرتشتيان ايران بوده و اغلب آنان ترمه‌باف بوده‌اند. با ورود اسلام به ایران، برخی از زرتشتيان به هندوستان مهاجرت کرده و زمینۀ بافت ترمه را در این کشور فراهم آورده‌اند. اینان معتقدند ترمه‌بافي در آغاز، به زري‌بافي مشهور بوده كه نخستين بار توسط استاد «خواجه غياث‌الدين نقش‌بند» حدود۴۰۰ سال پیش به‌وجود آمده‌ است.

دورۀ صفویه دوران اوج و شکوفايي صنعت ترمه‌بافي در ایران است به‌گونه‌ای که محصولات ترمه‌بافی به بسیاری از کشورها نیز صادر می‌شد. خلاقیت، ذوق و هنر بافندگان ایرانی باعث شده بود تا ترمه‌های بسیار نفیس وبی‌مانند در ایران تولید شود.

جنس ترمه

ترمۀ اعلا در گذشته دارای تاری از جنس ابریشم و نخ پنبه و پودی از جنس ابریشم، نخ و کرک بوده است؛ اما امروزه نخ بیشتر ترمه‌های موجود در بازار، از جنس ویسکوز و ریون و تار آن‌ها از جنس پنبه یا پلی‌استر است.

معیار ارزش ترمه

ترمه‌ها بر اساس تعداد رنگ نخ‌ها و هم‌چنین تراکم بافت آن‌ها ارزش‌گذاری می‌شوند. هرچه تعداد رنگ در یک ترمه بیشتر باشد ارزش آن بالاتر می‌رود. ترمه‌هایی‌که تعداد رنگ آن‌ها یک‌سان است، طرح و تراکم بافت، تعیین‌کنندۀ ارزش آن است. همچنین پارچۀ ترمه‌ به‌خاطر‌ نوع بافت‌ و تراکم‌ زیاد پودهایش‌ بادوام‌تر از پارچه‌های دیگر است.

انواع ترمه

ترمه، چه از نوع کشمیری و چه ایرانی، انواع مختلفی دارد؛

• شال چهارقدی؛ با طول و عرض یک‌ونیم ‌متر و با طرح ترنجی و گلدار که بیشتر برای روسری و بقچه به‌کار می‌رود.
• شال راه‌ راه؛ در دو نوع پهن و باریک.
• شال بندی؛ شال کشمیری که نقشی شبیه به لانۀ زنبور دارد و داخل هر یک از این خانه‌ها، یک گل یا یک بته به‌چشم می‌خورد.
• شال اتابکی؛ از نمونه شال‌های کشمیری است که از پشم نرم و بسیار لطیفی بافته می‌شود.
• شال محرمات؛ نوعی ترمۀ راه‌‌راه که پهنای راه‌های آن متفاوت است.
• شال کرمانی؛ به همۀ شال‌های بافت کرمان گفته می‌شود.
• شال کشمیری؛ شال‌های بافت کشمیر را می‌گویند که معروف‌ترین آن بُتِه‌جِقِّه، شاخ‌گوزنی و نقشه‌درختی است.
• شال زمردی؛ نوعی شال کشمیری اعلا، که زمینه‌ای نیلی و نقشۀ بته‌جقه دارد.
• شال امیری؛ از انواع درباری و اعلای شال کشمیری است با نقش بته‌جقه و شاخ‌گوزنی.
• شال یزدی؛ این ترمه نقش‌های زیبا و متفاوتی مانند: گل شاه‌عباسی، بته‌جقه، بته‌بادامی، بته‌سروی، اژدری و گلزار دارد.

كاربرد ترمه در گذشته و حال

در گذشته این پارچه به‌خاطر گرانی و ارزشمندی، بیشتر مورد استفادۀ اشراف و پادشاهان برای دوخت لباس‌های فاخر مردانه و زنانه، روتختی، رومجمعی، رومیزی، انواع بقچه‌های حمام، کیف، پرده و سجاده بوده است؛ اما امروزه افراد متوسط جامعه نیز از ترمه استفاده می‌کنند و از آن برای مبل، پشتی، رومیزی، هدیه دادن در عروسی‌ها، جشن‌ها و مراسم‌ها نیز استفاده می‌کنند.

طرح‌های ترمه

طرح‌های ترمه، اصالتی 400 تا 600 ساله داشته و هرکدام از زیبایی خاصی برخوردارند. این طرح‌ها از نسلی به نسل دیگر به ارث رسیده و رایج‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

• بُتِّه‌جِقِّه؛ عده‌ای از کارشناسان، بته‌جقه را نماد سرو خمیده و از نشانه‌های دین زرتشت می‌دانند. و گروهی از آن به‌عنوان نماد آتش‌مقدس، نخل و بادام یاد می‌کنند. قدیمی‌ترین سند موجود از این طرح، یک قمقمۀ چرمی است که قدمت آن به حدود 2500 سال پیش می‌رسد.
• گل شاه‌عباسی؛ این گل یکی از مقدس‌ترین گل‌ها نزد ایرانیان است. این گل نشانۀ طراوت و نماد خورشید است. استفاده از این طرح از زمان هخامنشیان آغاز و در دورۀ صفویه به اوج خود رسید. بیشتر ترمه‌های یزدی نقش‌های راه‌ راه یا گل‌های شاه‌عباسی دارند.
• بته‌خِرقِه؛ این طرح نیز، شبیه به بته‌های کاج است و بیشتر در کرمان به‌کار می‌رود.
• بته‌ترمه‌ای؛ شبیه به بته‌های کاج که به‌صورت ساده و در ابعاد متوسط بافته می‌شود. گاهی داخل این بته‌ها، تزییناتی مانند گل‌های شاه‌عباسی نقش می‌زنند تا جلوۀ بیشتری پیدا کنند.
• بته‌کشمیری؛ زمانی که دو بتۀ کوچک و بزرگ جدا از هم و یا در کنار هم به‌صورت درهم و یا منظم قرار گیرند، به آن بته‌کشمیری گویند.

مواد اوليۀ ترمه

• ابريشم طبيعي؛ تار مورد استفاده در ترمه‌بافي از ابريشم طبيعي و گاه نخ پنبه و پود آن نيز از ابريشم، نخ و يا كرك است.
• رنگ طبيعي؛ براي رنگ‌آميزي پشم، كرك يا ابريشم مورد استفاده در ترمه‌بافي.
• پشم سفید و مرغوب؛ رایج‌ترین پشمی است که در بافت ترمه مورد استفاده قرار می‌گیرد و می‌توان آن ‌را با هر رنگی، رنگ‌آمیزی کرد. گوسفندان ایران و کشمیر دارای پشم‌های نرم، محکم، مرغوب و تا حد زیادی براق و سفید هستند.

نگهداری از ترمه

باید توجه داشت که،

• ترمه نباید در زیر نور آفتاب قرار گیرد، زیرا نور خورشید سبب از بین رفتن رنگ و هم‌چنین کاهش زیبایی آن می‌شود.
• شستشوی ترمه با آب داغ و شوینده‌های قوی به رنگ‌های طبیعی پارچه آسیب وارد می‌کند.
• هم‌چنین بید دشمن اصلی ترمه است باید مواظب بود که در صورت نگهداری آن در مکان‌های مرطوب برای جلوگیری از خراب شدن پارچه، از نفتالین ‌استفاده شود.
• برای اتو زدن ترمه از یک پارچۀ نخی باید کمک گرفت و ترمه را از پشت اتو زد.

راهنمای خرید ترمه باکیفیت

چند نکته در بارۀ تشخیص ترمۀ با کیفیت از نوع تقلبی آن:

1. ترمۀ اصل، جنسی نرم و لطیف و هم‌چنین ظاهری زیبا و جذاب دارد؛ زیرا از ابریشم اعلا در تار و پود آن استفاده می‌شود.
2. اگر تکه‌ای از نخ پارچه را جدا کرده و بسوزانیم، در صورتی‌که ابریشم اصل باشد بسیار آهسته می‌سوزد و در نهایت جمع می‌شود و اگر ویسکوز یا همان ابریشم مصنوعی باشد مانند پلاستیک جمع می‌شود و بویی شبیه به بوی سوختن کاغذ دارد.
3. ترمه‌های با کیفیت، پر تراکم هستند.
4. وزن ترمه هر چه بیشتر باشد، کیفیت آن بالاتر است.
5. ترمۀ اصل اگر از خط تقارن تا شود، دو طرف آن کاملا بر یک‌دیگر منطبق می‌شوند.
6. به‌طور معمول ترمه‌های اصل و با کیفیت از سرمه‌دوزی، زَغَرِه‌دوزی، توپُردوزی برجسته، یَراق‌دوزی، زَرَک‌دوزی و آسترکشی برخوردار هستند.

ترمه به‌عنوان نماد

ترمه به‌عنوان یک پارچۀ نفیس، در دنیا شناخته شده است و بسیاری از جهانیان آن ‌را جلوه‌ای از ایران باستان و تمدن و فرهنگ مردم ایران می‌دانند. جهان‌گردان به آن علاقه‌مند هستند و آن ‌را با خود سوغات برده و به عزیزان خود هدیه می‌دهند.

منابع

• «ترمه چيست؟»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 27 آذر 1401ش.
• «ترمه نماد چیست؟ +3 نکته مهم»، سایت اسرین‌کالا، تاریخ بازدید: 27 آذر 1401ش.
• «ترمه‌بافی چیست؟»، وب‌سایت بارفروش، تاریخ بازدید: 27 آذر 1401ش.
• «ترمه‌بافی سنتی يزد»، وب‌سایت موزۀ مجازی میراث معنوی ایران، تاریخ بازدید: 27 آذر 1401ش.
• «چه مواردی در انتخاب ترمه باکیفیت مهم است؟»، وب‌سایت ساختمانجی، تاریخ درج مطلب: 16 آبان 1041ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 1 دی 1401ش.
• «زری‌بافی و ترمه‌بافی»، وب‌سایت نیکودل، تاریخ درج مطلب: 25 اردیبهشت 1394ش.
• علیزاده، بشری، «ترمه | طرح لطیفی که دیدن دارد»، وب‌سایت ایران تراول، تاریخ بازدید: 27 آذر 1401ش.
• «هنر ترمه‌بافی»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1391ش.