صفویه

صفویه؛ سلسۀ حکومت مقتدری که مذهب شیعه را در ایران، رسمیت بخشید.

صفویه، سلسلۀ حکومتی بود که در دورۀ حساس تاریخی و سیاسی به قدرت رسید و با پی‌ریزی استقلال سیاسی کشور و رسمیت‌بخشیدن به مذهب شیعه، حیات دوباره‌ای به ایران بخشید و زمینۀ شکل‌گیری وحدت ملی ایرانیان را فراهم ساخت. صفویه با ترویج اندیشه شیعی، موجب تحول عمیق در سبک زندگی ایرانیان شد که آثار آن تا هنوز باقی است. ایران در دوران صفویه، شاهد رونق اقتصادی، گسترش وقف و احداث بناهای عام‌المنفعه، اهتمام به حفظ تراث فرهنگی، نگارش هزاران نسخه آثار مکتوب و سر برآوردن عالمان و فیلسوفانی مانند ملاصدرا بود.

خاندان صفوی

پادشاهان صفوی به‌دلیل انتساب به «شیخ صَفی‌الدّین اَردبیلی» (۶۵۰-۷۳۵ق)، عارف و شاعر قرن هشتم هجری و نیای شاه اسماعیل اول مؤسس سلسله صفویان، به این نام شهرت پیدا کرده‌اند. نَسَب این خاندان بر اساس برخی منابع، با 19 واسطه به امام کاظم، امام هفتم شیعیان، می‌رسد؛ اما برخی از پژوهشگران معاصر، در سیادت این خاندان و تشیع شیخ صفی‌الدین تردید کرده‌اند. شیخ صفی‌الدین اردبیلی در سال ۶۵۰ق در روستای «کلخوران»، واقع در شمال‌غربی اردبیل به دنیا آمد. شیخ صفی در شیراز و شهرهای اطراف آن به دیدار مشایخ صوفیه همت گماشت و سپس به حلقه مریدان «شیخ زاهد» در گیلان پیوست. وی با اثرپذیری از معنویت و سلوک عملی شیخ زاهد، «طریقت صفویه» را تأسیس کرد. مکتب عرفانی شیخ صفی در زمان حیات وی از اردبیل تا آناتولی شرقی و سوریه گسترش یافت و در زمان جانشینی فرزند وی «صدرالدین» ادامه یافت. پس از او «خواجه‌علی» نفوذ زیاد پیدا کرد و سپس فرزند وی، به نام جنید به رهبری این سلسله رسید. بعد از آنکه نزدیک به چهار پشت از زمان شیخ صفی‌الدین گذشت، یکی از نوادگان او به نام «شیخحیدر» علاوه‌ بر جنبۀ مرشدی در عرفان، به کارهای سیاسی و نظامی روی آورد و پسر سوم او اسماعیل رویۀ سیاسی و نظامی پدر را در پیش گرفت و در تابستان ۹۰۷ق در تبریز تاج‌گذاری کرد و به شاه اسماعیل معروف شد. او در رأس مریدان خود به همراه هفت هزار قزلباش، نیروهای آق قویونلو را در ناحیه شرور شکست داد و وارد تبریز شد و تشیع را به‌عنوان مذهب رسمی اعلام کرد. به گفتۀ پژوهشگران قبایل روملو، استاجلو، تکلو، شاملو، ذوالقدر، قاجار، افشار و نیز ترکمانان در تشکیل حکومت صفویه نقش بنیادین ایفا کردند. این سلسله از 907ق تا 1135ق بر ایران حکومت کردند.

نظام‌سازی بر بنیان آموزه‌های مذهبی شیعه

ایران امروز از نظر سبک زندگی بر همان پایه‌ای استوار است که پادشاهان صفویه بنا نهادند. در عصر صفویه، دانش کلام به‌عنوان زیربنا و دانش فقه به‌عنوان روبنای اندیشه شیعی، مبنای نظام حکومتی صفویه بود و آنها به گسترش دانش فقه و کلام شیعی، اهتمام بسیار داشتند. از سوی دیگر، ایران اسلامی به‌خلاف 9 قرن نخست هجری، در دورۀ صفویه استقلال سیاسی خود را بازیافت و هویت ایرانی به‌عنوان «مسلمان شعیه فارسی‌زبان» بازتعریف شد که بر بیشتر ایرانیان تطبیق می‌کرد. در سبک زندگی ایرانیان، مذهب شیعه، جایگاه ویژه‌ای یافت و این در حالی بود که پیش از دولت صفوی، مذهب در ایران مجموعه‌ای آمیخته از سه گرایش تسنن، تصوف و تشیع بود و به لحاظ توده‌ای، سراسر ایران تحت سلطۀ خانقاه‌ها قرار داشت. همچنین دولت به‌طور غالب سنی بود و فقه و قضاوت نیز تحت سیطرۀ عالمان اهل‌سنت بود و به جز چند شهر محدود، خبری از فقه و فکر و آداب و رسوم شیعی وجود نداشت. رسمیت مذهب تشیع در دوره صفوی، با فلسفۀ سیاسی خاص این مذهب، همراه بود.

نقش‌آفرینی عالمان دین در حکومت صفویه

در عصر صفوی، عموم علمای شیعه با حکومت در سطوح مختلف همکاری می‌کردند؛ حتی عده‌ای از علمای «جبل‌عامل» لبنان از جمله «شیخ بهایی»، برای همکاری با دولت نوپای صفویان به ایران مهاجرت کردند. در نبرد چالدران میان شاه‌اسماعیل صفوی و شاه‌سلیم عثمانی، چند تن از علما از جمله سیدمحمد کمونه، میرسیدشریف استرآبادی و سیدعبدالباقی کرمانی، به شهادت رسیدند. همچنین عالمان دین در جایگاه شیخ‌الاسلام به حل و فصل امور و تشکیلات دینی و امور قضایی و وقفنامه‌ها و حل بحران‌های اجتماعی می‌پرداختند. امام خمینی که نظریۀ ولایت فقیه را در حکمرانی جامعۀ مسلمان نهادینه کرد، همکاری علما با صفویان را معلول عوامل فرهنگی و اجتماعی و شرایط حاکم بر جامعه آن روز می‌داند. وی با بیان پیشتازی روحانیت در نهضت‌های مردمی، دوری و نزدیکی عالمان دین به حکومت‌ها را در چارچوب راهبرد کلان آنها برای حراست از اسلام دانسته است. او ورود عالمانی مانند محقق کرکی، شیخ بهایی و محمدباقر مجلسی به عرصه همکاری با حکومت را به‌جهت ترویج و تثبیت مکتب تشیع می‌داند.

آثار و پیامدهای حکومت صفوی

1. رشد و گسترش حوزه‌های علمیه

در زمان صفویه حوزه‌هاى علمیۀ شیعه رشد و گسترش چشم‌گیر پیدا کرد و حوزۀ علمیۀ اصفهان، خراسان، قم، نجف و مناطق دیگر در این دوران آباد شد. برای مثال مدرسۀ فیضیۀ قم که در تاریخ تشیع به‌ویژه در دوران انقلاب اسلامی ایران، منشأ تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زیادی بوده، از بناهای شاه‌طهماسب اول و متعلق به سال ۹۳۴ق است. گسترش حوزه‌های علمیه زمینۀ ظهور عالمان و فقهای بزرگ ایرانی را نیز فراهم آورد؛ به‌طوری که بعد از صفویه، حدود نود درصد علما و فقهای شیعه را ایرانیان تشکیل داده‌اند.

2. ترجمۀ متون دینی به فارسی

ادبیات شیعی و میراث دینی آن اعم از متون روایی، فقهی، کلامی، فلسفی و اخلاقی تا پیش از دورۀ صفویه به‌طور عمده به زبان عربی نگارش می‌یافت، اما در زمان صفویه که تشیع در ایران به‌صورت مذهب رسمی درآمد ضرورت فارسی‌کردن متون مذهبی شیعه در اقدامات فرهنگی دولت قرار گرفت و هزاران اثر جدید به فارسی تولید و بسیاری از متون عربی به فارسی ترجمه شد.

3. حفظ و ترویج زبان فارسی

فارسی در دوره صفوی، زبـان رسمي ديوانی بوده و مکاتبات داخلي و خارجي دستگاه حكومت، اسناد و قباله‌های رسمی، دیوان‌های شعري، كتـب تاريخ و ساير آثار و منابع عمومي به زبان فارسي نگارش يافته‌اند. همچنین رواج شاهنامه‌خواني، جذب و دعوت شاهنامه‌خوانان و ساختن محل براي اين محافل و ترجمة آثار عربي به زبان فارسي، نشان‌دهندة اهتمام دستگاه حکومتی به زبان فارسی است.

4. شکوفایی شعر و ادبیات فارسی

پژوهشگران دوران صفویه را از دو جهت، اوج شکوفایی شعر فارسی می‌دانند؛ نخست اینکه در این دوره، شعر سبک هندی رایج شده و اوج گرفته است که جزء قطعات درخشان تاریخ شعر فارسی محسوب می‌شود. جهت دیگر کمیت شاعران در این دوره است؛ در این دو قرن در ایران، هند، افغانستان و ماوراءالنهر هزاران شاعر ظهور کردند که در بین آنها شاعران برجسته‌ای مانند صائب تبریزی، کلیم، محمدجان قدسی و نظیری نیشابوری وجود دارند. کارشناسان از لحاظ کمیت فقط دوران بعد از انقلاب اسلامی ایران را با دوران صفویه قابل مقایسه می‌دانند. برای مثال نصرآبادى در «تذکره نصرآبادى»، فقط در شهر اصفهان به هزار شاعر اشاره کرده و شرح حال آنها را نوشته است. به نظر کارشناسان بعد از حافظ، هیچ غزل‌سرایى به عظمت صائب تبریزی در دوران صفویه نیامده و بعد از رودکى، هیچ شاعرى به تعداد صائب شعر نگفته است.

5. تدوین و نشر احادیث اهل‌بیت

بستر شکوفایی، تدوین و نشر احادیث ائمه بعد از 5 قرن رکود، در دورۀ صفویه فراهم شد که به نوشتۀ پژوهشگران، فقط با دورۀ صاحبان کتب اربعه قابل مقایسه است؛ علمای شیعه در این دوره تحت تأثیر شرایط اجتماعی و فرهنگی جدید، به تدوین آثار جامع حدیثی، شرح‌نویسی بر متون کهن روایی، تألیف تفاسیر و ترجمۀ احادیث روی آوردند. در این دوره، گفتمان حدیثی گسترش یافت و آثار متعددی در حوزه حدیث و علوم مرتبط به آن تولید شد. این گفتمان حدیثی در درازمدت باعث نهضت علمی در عرصه‌های گوناگون، بازخوانی جوانب مختلف میراث حدیثی پیشینیان و تدوین جوامع ثانویه حدیثی شیعه شد. محققان عوامل این انقلاب بزرگ فرهنگی را مقابله با عثمانیان و پاسخگویی به شبهات ضد شیعی و اسلامی، حضور علمای شیعه در حکومت صفوی و تصدی بعضی مقامات دولتی، ظهور اخباریگری و چالش میان گرایشهای گوناگون فکری و احساس نیاز عالمان شیعه به بسط معارف اهل بیت به زبان فارسی می‌دانند.

6. گسترش علوم عقلی و تجربی

در عصر صفویه، دانش‌ فلسفه و حکمت، رشد چشمگیر پیدا کرد و در حالی که اندیشۀ فلسفی، در جهان اسلام افول کرده بود، فیلسوفانی به‌نام مانند ملاصدرا، میرداماد و میرفندرسکی چراغ حکمت و فلسفه را در ایران بر افروختند و شاگردان بسیاری پروراندند که از جملۀ آنها می‌توان به شمسای گیلانی، شیخ حسین تنکابنی، فیاض لاهیجی، ملارجبعلی تبریزی، رفیعای نایینی، محمدباقر سبزواری، ملامحسن فیض کاشانی و آقاحسین خوانساری نام برد. همچنین ایران در عصر صفوی به‌دلیل جنگ‌های پی‌‌درپی با عثمانی، در زمینه علوم نظامی، توپخانه و سلاح‌‌های آتشین پیشرفت نسبی داشت. نظامیان صفوی با فن‌‌‌آوری تسلیحاتی آشنا شدند و از کشورهای اروپایی سلاح‌‌های مدرن وارد کردند؛ اما عصر صفوی از نظر علوم تجربی در مقایسه با اروپا بسیار ضعیف بود؛ در این زمان در اروپا میکروسکوپ، دماسنج، دوربین نجومی و ماشین بخار اختراع شد، اما در ایران به دلیل تقابل صفویان با عثمانی، اختراعی صورت نگرفت.

هنر و معماری

دوران صفویه، دوران شکوفایی معماری و هنرهای اسلامی ایران بوده است. بناهایی بزرگ مانند کاخ‌های عالی‌قاپو، چهل‌ستون، هشت‌بهشت و تالار اشرف در سراسر ایران به‌ویژه اصفهان ساخته شد که دیواره آن‌ها از کاشی‌های خوش آب‌ورنگ پوشیده شده و میان مجموع آنها با نقاشی هنرمندان معروف آن دوره پیوند ایجاد شده است. میدان امام (میدان نقش جهان) در اصفهان، نماد شكوه و عظمت تاریخ و معماری دوران صفویه محسوب می‌شود که علاوه ‌بر ثبت ملی، به ثبت جهانی رسیده است. مساجد زیاد با اصول معماری اسلامی در این دوره ساخته شده که برای نمونه «مسجد امام» و «مسجد شیخ لطف‌الله» در کنار میدان امام اصفهان از نظر معماری، کاشی‌کاری، حجاری و عظمت گنبد و مناره‌های بلند آن، از شاهکارهای دوران صفویه است. کاخ چهل‌ستون، با ۲۰ ستون چوبی بلند در ایوان و تالار آیینه با سقف منقوش و زراندود، منبت‌کاری، گچبری و نقاشی‌های عالی، یکی از مشهورترین کاخ‌های این دوره است. در این دوره همچنین کاروان‌سراهای بزرگی در سراسر ایران و به‌صورت غالب از آجر و گاهی ازسنگ ساخته شده است که به‌عنوان نمونه می‌توان از کاروان‌سرای «مهیار»، «مادرشاه» و«شیخ علی‌خان» در اصفهان و کاروان‌سرای «بیستون» در کرمانشاه را می‌توان نام برد. در دوره صفویه همچنین تعداد زیادی پل ساخته شد که معماری این پل‌ها از نظر زیبایی و شیوۀ پل‌سازی شاهکار محسوب می‌شود. از جملۀ آنها می‌توان به پل «الله‌وردی خان»، «سی‌وسه پل» و «پل خواجو» بر روی زاینده‌رود در اصفهان اشاره کرد.

قشربندی اجتماعی

قشربندی اجتماعی در دوران صفویه به شکل «هرم» توصیف شده است که پادشاه در رأس هرم و مردم عادی شامل دهقانان، صنعتگران، دکان‌داران و تجار کوچک در قاعدۀ آن قرار می‌گرفتند. طبقۀ اشراف (لشکری و کشوری) بین این دو طبقه و عده‌ای از عالمان دینی در سطح‌های مختلف قرار داشتند. قشرهای مختلف مردم دارای اصناف و انجمن‌های مذهبی و اجتماعی بودند به‌گونه‌ای ‌که در هر شهر بزرگی، کسبه، بازرگانان، کارگران و سایر گروه‌ها نماینده‌ای برای خود داشتند. در دوران صفوی، تلاش می‌شد تا در جامعۀ ایرانی میان ترکمانان قزلباش و عالمان دین و بازاریان پیوند مستحکم ایجاد شود.

آیین‌ها و مناسک

در دوران صفویه یک‌پارچگی ملی و مذهبی مردم ایران در خلال برگزاری آیین‌های اجتماعی و مناسک دینی بیش از پیش و حتی در رویدادهای روزه‌مره نمود پیدا کرد که تا امروز ادامه دارد و موجب انسجام و اقتدار ملی شده است. برای مثال در این دوره جشن عید نوروز به‌صورت باشکوه برگزار می‌شد و آیین عزاداری عاشورا و ایام محرم ابعاد تازه به خود گرفت و رشد و گسترش پیدا کرد. جشن‌ها و عیدهای دیگری هم بودند که اگرچه به لحاظ شور و حال و آداب برگزاری به پای مناسکی چون نوروز یا عاشورا نمی‌رسیدند، اما نقش خود را در آیین‌های انسجام‌بخش ملی به خوبی ایفا کرده‌اند.

رونق اقتصادی

اقتصاد ایران در دوران صفویه از ثبات نسبی برخوردار شد. اگرچه مردم مانند دوره‌های قبل به مشاغل کشاورزی، دامداری و تجارت مشغول بودند، اما با توجهی که پادشاهان از جمله شاه‌عباس اول به رونق اقتصاد داشتند، پیشرفت زیادی صورت گرفت. درسایۀ امنیت و نشاط اجتماعی و اقتصادی که ایجاد شده بود، مردم در مشاغل سنتی و عمومی فعال بودند که برخی از آنها عبارتند از: آهنگری، زرگری، تولید و فروش ابریشم، باغبانی، برزگری، بزازی، بقالی، بنایی، حکاکی، حلوافروشی، حمامی‌گری، خاتم‌بندی، خدمتکاری، خراطی، خرده‌فروشی، خوانندگی، خوشنویسی، نقاشی و خیاطی.

منابع

• آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
• ادوارد براون، تاریخ ادبی ایران، مترجم: غلام‌رضا رشید یاسمی، تهران، بنیاد کتاب، 1364ش.
• استنلی، لینپول، تاریخ طبقات سلاطین اسلام، ترجمۀ عباس آشتیانی، تهران، دنیای کتاب، 1363ش.
• امام ‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفۀ امام، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام‌ خمینی، ۱۳۸۹ش.
• امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیله، بیروت، موسسة الوفاء، ۱۴۰۲ق.
• «بی‌نظیر بودن دورۀ دویست سالۀ رواج سبک هندی در ادوار تاریخ شعری ما از بعضی جهات»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 24 مرداد 1390ش.
• تمیم‌داری، احمد، عرفان و ادب در عصر صفوی، تهران، حکمت، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• جعفریان، رسول، صفویه در عرصۀ دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، 1379ش.
• حسینی قزوینی، یحیی ‌بن‌ عبداللطیف حسنی، لب تواریخ، تهران، خاور، ۱۳۱۴ش.
• «حوزه علمیه قم، مستحصل حوزه‌هاى شیعه در طول تاریخ»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 13 آذر1374ش.
• حقیقت، عبدالرفیع، عارفان بزرگ ایرانی در بلندای فکر انسانی، تهران، کومش، ۱۳۸۳ش.
• خداوردی، محمد، منصب شیخ‌الاسلام و نقش وی در امور سیاسی اجتماعی کرمان در دورۀ متاخر صفوی، مجلۀ پژوهش‌های تاریخی، شماره ۲۶، ۱۳۹۴ش.
• خروارریز، مهرنوش، «بررسی جایگاه فرهنگ در عصر صفویه»، مجله پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، سال اول، شمارۀ 4، آبان 1398ش.
• خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، زیر نظر دکتر دبیر سیانی، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
• «دوران صفویه، دوران شکوه و اوجِ ادب و هنر»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 22 اردیبهشت 1377ش.
• رزاقی، حمید، «مطالعۀ وضعیت علم در عصر صفوی»، وب‌سایت دانشنامۀ بزرگ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1399ش.
• سپهری، صبا، «نقش آیین‌ها و مناسک اجتماعی در بازسازی جامعه صفوی؛ سایر جشن‌ها»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 28 خرداد 1396ش.
• سومر، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی، ترجمۀ احسان اشراقی، تهران، نشر گستر، ۱۳۷۱ش.
• سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمۀ کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
• شاردن، سفرنامه شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران، توس، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
• شکری، یدالله، عالم آرای صفوی، به کوشش بنیاد فرهنگ ایران، تهران، چاپخانه داورپناه، ۱۳۵۰ش.
• شهرآبادی، مجتبی، «شیخِ صفویه»، وب‌سایت دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1397ش.
• صفری، بابا، اردبیل در گذرگاه تاریخ، تهران، بی‌نا، ۱۳۷۰ش.
• گودرزی، حسین، «موقعيت زبان و ادبيات فارسي در ايران عصر صفويه و رابطة آن با زبان رسمي و ملي»، فصلنامة مطالعات ملي، سال دوازدهم، شمارۀ 3، 1390ش.
• لواسانی، «مشاغل و مناصب مهم در دورۀ صفویه»، و‌ب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 26 شهریور 1394ش.
• مخلصی، عباس، برگی از حکمت و فلسفه در ایران، مجلۀ حوزه، شمارۀ 89، ۱۳۷۷ش.
• مزاوی، میشل، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، گستره، ۱۳۶۳ش.
• مهاجر، جعفر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، بیروت، دارالروضه، ۱۴۱۰ق.
• مهدوی‌راد، محمدعلی و فقهی‌زاده، عبدالهادی، «جریان شناسی تدوین و نشر حدیث در روزگار صفویان»، مجلۀ علوم انسانی، شمارۀ 13، 1385ش.
• «مهم‌ترین ارکان اقتصادی ایران در دوره صفویه»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 1 شهريور 1393ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام ‌خمینی، کوثر، مجموعه سخنرانی‌های امام ‌خمینی، تهران، ۱۳۷۳ش.
• ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم، تصحیح و تعلیق و اضافات علی دوانی، تهران، رهنمون، ۱۳۸۳ش.
• «میدان امام اصفهان نماد شكوه و عظمت تاریخ و معماری»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۳ فروردین ۱۳۹۸ش.
• «هنر و معماری دوران صفویه اصفهان در یک نگاه»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.