پته‌دوزی
پته‌دوزی؛ گونه‌ای از هنر سوزن‌دوزی در استان کرمان
پَته‌دوزی، زیرشاخه‌ی رودوزی سنتی با اصالت کرمانی است که بر روی پارچه‌های پشمی و به کمک نخ‌های رنگی، سوزن‌دوزی‌های زیبایی را با نقوش سنتی، ایجاد می‌کنند. در این گونه از رودوزی، تمام زمینه‌ی پارچه با کوک‌ها و بخیه‌های کوچک و بزرگ، پوشیده می‌شود.[۱] پَته‌دوزی در تزئین رومیزی، جانماز، پرده، کوسن، زیرلیوانی و جلد قرآن استفاده می‌شود. امروزه، برای تزئین لباس‌ها و انواع شال و روسری نیز از هنر پته‌دوزی بهره می‌گیرند.[۲]
واژه‌شناسی
«پَت»، به‌معنای کرک نرم است که معمولا از موی بز تهیه شده و در تولید شال و پشمینه استفاده می‌شود.[۳] در برخی از نقاط استان کرمان، واژه‌های پَت یا پُت را به‌جای موی به‌کار می‌برند.[۴] در زبان سنسکریت نیز واژه پت، به‌معنی پارچه آمده[۵] و لرها، به پشم کهنه «پته» می‌گویند.[۶]
پته‌دوزی را گاهی سلسله، فته و کرک‌دوزی نیز می‌نامند.[۷] واژه سلسله، موجب شده تا برخی، هنر پته‌دوزی را با سلسله‌دوزی کشمیری یکسان بدانند؛ اما تفاوت بسیاری بین این دو هنر وجود دارد.[۸]
پیشینه پته‌دوزی
قدمت هنر پَته‌دوزی تا دوره مغول قابل رهنگیری است. در سفرنامه مارکوپولو، به گلدوزی‌های دختران و زنان کرمانی، با نخ‌های ابریشمی رنگین و نقوش مختلف، بر روی پرده‌ها، لحاف‌ها و بالشت‌ها، اشاره شده است.[۹]
در موزه هنرهای تزئینی تهران نیز، پته‌دوزی‌هایی متعلق به قرن 12ق، موجود است که تمام سطح کار با گل‌های ریز و درشت و با استفاده از نخ‌های ابریشمی الوان پوشیده شده است. نمونه‌ی دیگری از این هنر، بقچه‌ای پته‌دوزی شده در سال 1280ق از استاد فرج‌الله کرمانی است.[۱۰] روپوش پته‌دوزی شده‌ی مقبره‌ی شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان، حاصل دو سال کار مداوم زنان کرمانی است که دارای 355 سانتی‌متر طول و 210 سانتی‌متر عرض است و در سال 1285ق به پایان رسیده است.
پته‌دوزی و شال‌بافی، در عهد ناصرالدین شاه، رونقی چشم‌گیر یافت و نقوش به‌کار رفته در هنر پته‌های کرمانی، به ظروف مسی و قالی‌بافی‌ها نیز راه یافت.[۱۱]
هنر پته‌دوزی در فرهنگ مردم
محصولات پته‌دوزی در کرمان، به‌عنوان کالایی ارزشمند، برای هدیه دادن و چشم‌روشنی استفاده می‌شود. در گذشته، شأن اجتماعی دختران کرمانی، با تعداد پته‌های موجود در جهیزیه‌ی او سنجیده می‌شد. پته‌های موجود در جهزیه دختران از تنوع بالایی برخوردار بود، مانند پته‌های درون بقچه عروس (پته سفید مخصوص داماد و پته سرخ مخصوص عروس)، جانماز و چادرنماز.
پته‌های سبزرنگ نشان برکت و باروری بوده و در تزئین سفره عقد و سفره هفت‌سین استفاده می‌شود.[۱۲] پته‌های به رنگ مشکی و سرمه‌ای نیز در مراسم‌های ختم، ترحیم، رویه‌ی تابوت و در مجالس روضه‌خوانی سیرجانی‌ها استفاده می‌شد.[۱۳]
ابزارآلات پته‌دوزی
برای پته‌دوزی به وسایلی نیاز است تا کار بهتر و با سرعت بیش‌تری انجام گیرد.
- پارچه: برای دوخت پته، از پارچه‌های ضخیم به‌نام «عریض» استفاده می‌کنند که در نقاط مختلفی از کرمان به «شال پته» معروف است. این پارچه، از نخ پشمی تولید شده و به‌صورت کج‌راه است. عریض‌ها در گذشته معمولا تنها به رنگ‌های قرمز و سفید تولید می‌شدند، اما امروزه با توجه به تقاضای بازار، به رنگ‌هایی بسیار متنوع تولید می‌شوند. [۱۴]
- انگشتانه: این وسیله، سرعت دوخت و ظرافت و زیبایی کار را افزایش می‌دهد. انگشتانه، معمولا از جنس فلز، پلاستیک و چرم است. با استفاده از انگشتانه، فشار کمتری به انگشت وارد می‌شود.
- قیچی: انواع قیچی زیگزاگی، قیچی برش و قیچی‌های مخصوص گلدوزی با اندازه‌ها و فرم‌های مختلف در هنر پته‌دوزی، به کار گرفته می‌شود.
- نخ: به نخ مخصوص هنر پته‌دوزی، «ریس» می‌گویند. ریس، نخی از جنس پشم است که تاب بیش‌تری نسبت به نخ معمولی دارد. ریس‌ها با توجه به ضخامت، شماره‌گذاری می‌شوند. این نخ، به روش دست‌ریس و با چرخ پشم‌ریسی، که «چرخو» نام دارد، تهیه می‌شد اما امروزه با استفاده از ماشین و به‌صورت کلاف‌پیچ شده و با رنگ‌های متنوع در کارخانه‌های اصفهان، یزد و تهران تولید می‌شود.[۱۵]
- سوزن: سوزن مخصوص پته‌دوزی دارای چشمه‌ای درشت، طول متوسط و نوکی تیز است و به آن «چنایل» می‌گویند.[۱۶]
انواع دوخت در هنر پته‌دوزی
تکنیک‌های دوخت پته‌دوزی کاملا متفاوت از گلدوزی است. این دوخت‌ها، شامل ساقه‌دوزی، پُتک چهارسوزنه، پُتک چهارگوش، بخارا، ساتن‌دوزی، دندان موشی، توپَردوزی، شاخه‌دوزی، زیگزاگ، سه زنجیره‌ای، تک زنجیره‌ای و شلال است.[۱۷]
نقش‌های پته‌دوزی
نقش‌های اصیل همچون بته، بته‌جقه، بته میری، بته خرقه‌ای، بادامی، قهر و آشتی، سنندجی، افشاری، بازوبندی، پیچک ترنج، انجوجه، سروچه، لچک‌ترنجی، افشان، اسلیمی، ختایی، گل شاه‌عباسی، اناری، خوشه‌ای، شاخ و برگ، نقوش حیوانی به‌خصوص پرندگان و نقوش هندسی در هنر پته‌دوزی استفاده می‌شود.[۱۸]
هرکدام از این نقش‌ها، در تزئین وسایلی خاص کاربرد دارد. برای مثال، نقش بته‌جقه، معمولا بر روی پرده‌های ورودی خانه یا نقش محراب اجرایی می‌شود.
اساتید مشهور هنر پته‌دوزی
در گذشته، طراحی نقوش پته، معمولا برعهده مردان بود و استاد فرج‌الله کرمانی، میرعلی کرمانی، محمدحسن خان نقاش، شیخ رمضان میرسیرجانی و حسن بن محسن خان نقاش در این زمینه سرآمد بودند.[۱۹] امروزه این هنر، تنها توسط زنان صورت می‌گیرد.
روش پته‌دوزی
برای تهیه‌ی پته، ابتدا پارچه (عریض) را در اندازه دلخواه برش می‌دهند. سپس، طرح مورد نظر را روی کاغذی ترسیم کرده و با سوزن، خطوط طرح را سوراخ سوراخ می‌کنند. پس از آن، کاغذ را روی پارچه گذاشته و با گچ یا زغال (با توجه به رنگ زمینه پارچه)، طرح را روی پارچه پیاده می‌کنند که به این عمل «گَرته زنی» می‌گویند. در مرحله بعد، به ترسیم نقاط تعیین‌شده‌ی طرح، روی پارچه می‌پردازند. امروزه، طرح را با استفاده از قالب‌های چوبی، مانند چاپ قلمکار، روی پارچه منتقل می‌کنند.[۲۰] در این مرحله، باید خطوط اصلی طرح، «ساق دوزی» یا «خط دوزی» شود، یعنی کوک‌های پیوسته‌ای زده شده که در وسط هر کوک، گرهی کوچک وجود دارد. پس از آن، به روش‌های دراز (خط افقی) یا مربع (پتک چهارگوش)، متن پارچه را پِتک‌دوزی (جوانه‌دوزی) می‌کنند.[۲۱] سپس، نوبت به مرحله‌ی آب‌دوزی داخل نقوش می‌رسد. اطراف آب‌دوزی و فواصل خالی را با بخیه‌های سبز یا سرمه‌ای، متن‌دوزی یا رودوزی می‌کنند.
آخرین مرحله از پته‌دوزی «برگ‌دوزی» است که ظریف‌ترین مرحله است. این مرحله، معمولا توسط استادکار انجام می‌شود. برگ‌دوزی، نوعی سوزن‌دوزی ظریف است که در اطراف حاشیه، به‌صورت‌های متفاوتی همچون سروی، زیگزاگی، شویدی و امثال آن، دوخته می‌شود.[۲۲] وقتی که انواع دوخت تکمیل شد، پارچه حالتی چروک به خود می‌گیرد. بنابراین، پته را با آب سرد می‌شویند و تا زمانی‌که به‌صورت کامل خشک نشده باشد، آن را با فشار به دور نوردی چوبی می‌پیچند. این مرحله تقریبا دو روز زمان می‌برد تا همه‌ی چروکیدگی‌های سطح کار برطرف شود. امروزه، این کار توسط اتو انجام می‌شود.[۲۳]
پانویس
- ↑ حسن‌بیگی، مروری بر صنایع دستی ایران، ۱۳۶۵ش، ص۳۶۵-۳۶۶.
- ↑ کریمی، شیرین، «هنر پته‌دوزی»، سایت پرنون.
- ↑ فرهنگ رشیدی، عبدالرشید تتوی، ۱۳۳۷ش،
آنندراج، محمد پادشاه، ۱۳۳۵ش، ذیل واژه پته. - ↑ آذرلی، فرهنگ واژگان گویش‌های ایران، ۱۳۸۷ش، ص۷۲.
- ↑ داعی‌الاسلام، فرهنگ نظام، ۱۳۶۲ش، ذیل واژه پته.
- ↑ ایزدپناه، فرهنگ لری، ۱۳۴۳ش، ص۱۹.
- ↑ صبا، نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران، ۱۳۷۰ش، ص۱۱۱؛
شاملو، کتاب کوچه، حرف «پ»، دفتر اول، ۱۳۷۸ش، ص۲۷۲؛
خزائلی، «بررسی صنایع نساجی کرمان»، سی گفتار دربارۀ کرمان، ۱۳۵۶ش، ص۴۲۸. - ↑ عناویان، ترمه‌های سلطنتی ایران و کشمیر، ۱۳۸۶ش، ص۶۹-۷۰ و ۱۷۰-۱۷۵ و ۱۷۹.
- ↑ The Travels of Marco Polo, 1946, P56-57;
Allemagne, René d’, Du Khorassan au Pays des Backhtiaris, 1911, V.II, P152;
حسن‌بیگی، مروری بر صنایع دستی ایران، ج4، ۱۳۶۵ش، ص۳۶4-365. - ↑ صبا، نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران، ۱۳۷۰ش، ص۱۱۱.
- ↑ زکریایی کرمانی، شال‌های ترمۀ کرمان، گذشته، حال، آینده، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۳-۲۴۴؛
نژاد‌ملایری، «پته باغ رنگین آرزوها»، ۱۳۷۴ش، ص۳۷-۳۸. - ↑ نژاد‌ملایری، «پته باغ رنگین آرزوها»، ۱۳۷۴ش، ص۳9-40؛
پورحسینی، فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان، ۱۳۷۰ش، ص۹۱؛
پزشکی، «پته‌دوزی هنری خلاق بر بستر فرهنگ مردم کرمان»، ۱۳۸۵ش، ص۲۵؛
پاک‌بین، «پته‌دوزی زنان در استان کرمان»، ۱۳۸۵ش، ص۳۶-۳۷. - ↑ مؤید‌محسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، ۱۳۸۱ش، ص۲۸۸.
- ↑ پیروزرام، «تحقیقی پیرامون هنرهای سنتی کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۳-۶؛
- ↑ نژاد‌ملایری، «پته باغ رنگین آرزوها»، ۱۳۷۴ش، ص۳4.
- ↑ کریمی، شیرین، «هنر پته دوزی»، سایت پرنون.
- ↑ کریمی، شیرین، «هنر پته دوزی»، سایت پرنون.
- ↑ صبا، نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران، ۱۳۷۰ش، ص۱۱4؛
پاک‌بین، «پته‌دوزی زنان در استان کرمان»، ۱۳۸۵ش، ص۳۶ و 39-40. - ↑ صبا، نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران، ۱۳۷۰ش، ص۱۱4؛
پاک‌بین، «پته‌دوزی زنان در استان کرمان»، ۱۳۸۵ش، ص۳8. - ↑ صبا، نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران، ۱۳۷۰ش، ص121؛
نژاد‌ملایری، «پته باغ رنگین آرزوها»، ۱۳۷۴ش، ص۳8. - ↑ صبا، نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران، ۱۳۷۰ش، ص121-122؛
پاک‌بین، «پته‌دوزی زنان در استان کرمان»، ۱۳۸۵ش، ص40. - ↑ صبا، نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران، ۱۳۷۰ش، ص132؛
نژاد‌ملایری، «پته باغ رنگین آرزوها»، ۱۳۷۴ش، ص۳8؛
صارمی، «پته‌دوزی کرمان»، ۱۳۸1ش، ص۱۴۷؛
پاک‌بین، «پته‌دوزی زنان در استان کرمان»، ۱۳۸۵ش، ص40؛
دانشور، تاریخچۀ محله و مسجد خواجه خضر کرمان، ۱۳۸۸ش، ص۱۹۰، حاشیۀ ۱. - ↑ پیروزرام، «تحقیقی پیرامون هنرهای سنتی کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص9-10؛
نژاد‌ملایری، «پته باغ رنگین آرزوها»، ۱۳۷۴ش، ص۳8-39.
منابع
- آذرلی، غلامرضا، فرهنگ واژگان گویش‌های ایران، تهران، کتاب‌فروشی بلخ، ۱۳۸۷ش.
- آنندراج، محمد پادشاه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، ۱۳۳۵ش.
- ایزدپناه، حمید، فرهنگ لری، تهران، آگاه، ۱۳۴۳ش.
- پاک‌بین، صدیقه، «پته‌دوزی زنان در استان کرمان»، جلوۀ هنر، تهران، شماره 26، ۱۳۸۵ش.
- پزشکی، شهین، «پته‌دوزی هنری خلاق بر بستر فرهنگ مردم کرمان»، رشد آموزش هنر، تهران، دوره 4، شماره 1، ۱۳۸۵ش.
- پورحسینی، ابوالقاسم، فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۷۰ش.
- پیروزرام، شهریار، «تحقیقی پیرامون هنرهای سنتی کرمان»، گزارش میراث فرهنگی کرمان، کرمان، ۱۳۷۵ش.
- حسن‌بیگی، محمد‌رضا، مروری بر صنایع دستی ایران، تهران، ققنوس، ۱۳۶۵ش.
- خزائلی، عذرا، «بررسی صنایع نساجی کرمان»، سی گفتار دربارۀ کرمان، به‌تحقیق محمد‌رسول دریاگشت، کرمان، ۱۳۵۶ش.
- داعی‌الاسلام، محمد‌علی، فرهنگ نظام، تهران، دانش، ۱۳۶۲ش.
- دانشور، محمد، تاریخچۀ محله و مسجد خواجه خضر کرمان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۸ش.
- زکریایی کرمانی، ایمان، شال‌های ترمۀ کرمان، گذشته، حال، آینده، تهران، مؤسسه تألیف ترجمه و نشر آثار هنری، ۱۳۸۸ش.
- شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «پ»، دفتر اول، ۱۳۷۸ش.
- صارمی، مهین، «پته‌دوزی کرمان»، کتاب ماه هنر، تهران، شماره ۴۵ و ۴۶، ۱۳۸1ش.
- صبا، منتخب، نگرشی بر روند سوزن‌دوزی‌های سنتی ایران، تهران، منتخب صبا، ۱۳۷۰ش.
- عناویان، رحیم و عناویان، ژرژ، ترمه‌های سلطنتی ایران و کشمیر، به‌تحقیق تومویوکی یا‌مانوبه، تهران، فرهنگستان هنر، ۱۳۸۶ش.
- کریمی، شیرین، «هنر پته‌دوزی»، سایت پرنون، تاریخ بارگذاری: 29 دی 1399ش.
- فرهنگ رشیدی، عبدالرشید تتوی، به‌تحقیق محمد عباسی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۷ش.
- مؤید‌محسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۱ش.
- نژاد‌ملایری، مریم، «پته باغ رنگین آرزوها»، فرهنگ و ادب، کرمان، س۲، شماره ۲ و ۳، ۱۳۷۴ش.
- Allemagne, H. René d’, Du Khorassan au Pays des Backhtiaris, Paris, 1911.
- The Travels of Marco Polo, tr. and ed. W. Marsden, London, 1946.