جاجیم

جاجیم؛ نوعی تارنمای سنتی دستبافت از جنس پشم.

جاجیم، از صنایع‌دستی ایرانی به‌ شکل دست‌بافتی تارنما است که جنس آن پشمی، پنبه‌ای یا ابریشمی است. در گذشته از جاجیم به‌عنوان روی‌انداز یا زیر‌انداز استفاده می‌شد؛ اما با گذر زمان و افزایش خلاقیت افراد، استفاده از آن به شکل کاربردی‌تر صورت گرفت. جنس پشمی جاجیم خاصیت گرم‌کنندگی و نگهداری گرما دارد، به‌همین منظور بیشتر برای بومیان ساکن مناطق سردسیری کاربرد دارد. بانوان عشایر و روستایی در نقاط مختلف کشور جزء ماهر‌ترین بافندگان جاجیم بوده‌اند و از بافتن جاجیم علاوه بر تأمین وسایل مورد نیاز خود، به‌عنوان شغل و منبع درآمد نیز استفاده کرده‌اند.

مفهوم‌شناسی

«جاجیم» یا «جاجم»، نوعی فرش یا زیر‌انداز است که از نخ‌های رنگین پنبه‌ای یا پشمی بافته شده است. جاجیم دست‌بافتی بدون پرز و دارای طرح ها و رنگ‌های مختلف است. از جاجیم اغلب به‌عنوان زیرانداز یا رو انداز استفاده می‌کنند. ترک‌زبانان زنجان، اردبیل و دشت مغان به آن «ججیم» گفته و بومیان منطقۀ بیرجند به آن «جاجُم» می‌گویند. ازبک‌ها و ترکمن‌ها نیز پارچۀ پشمی به نام «قوجری» می‌بافند که با توجه به شیوۀ بافت تارنمای آن همان جاجیم است.

تاریخچه

جاجیم از صنایع‌دستی قدیمی است که بافتن آن از گذشته میان خانواده‌ها و بانوان روستایی و عشایر رواج داشته است. کهن‌ترین نمونه‌های جاجیم مربوط به پیش از سدۀ ۱۳‌قمری است، اما از حدود سدۀ ۱۰قمری واژۀ جاجیم در ادبیات به‌کار رفته و تصاویری از آن در نقاشی‌های دورۀ ایلخانی وجود دارد.

جغرافیای جاجیم‌بافی

جاجیم‌بافی در استان‌های مازندران، گیلان و بسیاری از مناطق استان قزوین، تاکستان، طارم، آبیک بویین زهرا، الموت، بانه، سقز، مریوان، اورامان، سنندج، کامیاران، جاف، جوانرود، کرمانشاه و لهون رواج دارد؛ اما جاجیم در مناطقی که سردسیر، کاربرد بیشتری دارد. تعدد طرح و نقش جاجیم‌ها سبب شده هر سبک رنگ و طرح جاجیم مخصوص به بومیان یک منطقه باشد. نقش‌مایه‌های جاجیم برگرفته از سلیقۀ بافنده در جابه‌جایی رنگ‌ها، طبیعت و محیط اطراف مانند حیوانات، گیاهان و اشیاء موجود در زندگی عشایر و یا طرح‌های ذهنی برگرفته از خواسته‌ها و آرزوهای زنان بافندۀ ایل است. به‌همین منظور جاجیم‌های بختیاری، قشقایی، شاهسونی و جاجیم‌های ترکی که مخصوص روستاهای آذربایجان هستند نسبت به سایر جاجیم‌ها دارای شهرت بیشتری هستند.

1. جاجیم قشقایی: این نوع جاجیم بیش از ۴ متر طول و کمتر از دو متر عرض دارد و به شکل دو تکه‌ای است. عشایر قشقایی از آن برای پوشاندن اثاث داخل چادر و روانداز استفاده می‌کنند.
2. جاجیم لری یا بختیاری: این نوع جاجیم متشکل از نوارهای باریکی به عرض ۱۸ تا ۳۵ سانتی‌متری و طول ۲۰ تا ۲۵ متر از جنس پشم است. اغلب جاجیم‌های لری متشکل از تکه‌های متعددی هستند که به یکدیگر دوخته شده‌اند. این نوع جاجیم بیشتر به‌‌عنوان روانداز استفاده می‌شود.
3. جاجیم دشت مغان یا جاجیم ترکی: این نوع جاجیم اغلب از نوارهای بسیار ظریفی تشکیل شده و متشکل از 3 تا ۱۰ تکه نوار جاجیمی است که آنها را به‌ هم می‌دوزند. از این نوع جاجیم برای روکرسی و روانداز یا روتختی استفاده می‌شود. همچنین گاهی با برش و دوخت خاصی، نوارهای جاجیم را به شکل بقچه، کیسهٔ حمام، جُل اسب و پیش‌سینۀ اسب در می‌آورند.

طریقۀ بافتن جاجیم

برای بافتن جاجیم در فصل بهار پس از چیدن پشم گوسفندان، بانوان آنها را شسته و پس از خشک شدن، پشم‌ها را می‌زنند. سپس پشم‌ها را به نخ تبدیل کرده و پس از رنگ کردن نخ‌ها، جاجیم‌هایی با رنگ‌ها و طرح‌های مختلف می‌بافند. رنگ‌های جاجیم زنده و تند بوده و بیشتر رنگ‌های قرمز، زرد، سبز، سیاه، آبی و سفید را شامل می‌شوند. بافت جاجیم به وسیلۀ دستگاهی شبیهِ دار افقی گلیم صورت گرفته و بر روی زمین عملیات بافندگی انجام می‌شود. چله‌دوانی جاجیم شبیه چله‌کشی قالی است. جاجیم‌بافی اغلب در فضای باز انجام می‌شود. نوارهای جاجیم معمولاً به طول ۱۰ تا ۲۰ متر بافته می‌شود و افراد، اندازۀ مورد استفادۀ خود را از آن جدا می‌کنند. پهنای نوارهای جاجیم معمولاً بین ۱۵ تا ۲۵ سانتی‌متر است. جاجیم مهم‌ترین بافته در گروه دست‌بافته‌هاي تارنما است. نقش‌آفرینی اصلی در جاجیم بر عهدة تارها است. پود یا خامه در بافت جاجیم چندان دیده نمی‌شود و در زیر تارها پنهان می‌شوند. بافت تارنمای جاجیم سبب شده که نقش اندازی روی جاجیم بر اساس تار ‌رویی صورت بگیرد. برای کوبیدن پودها از کاردکی از جنس چوب سقز استفاده می‌شود. لبۀ کاردک گرد و یک طرف آن نازک‌تر از طرف دیگر است و از میان دو دستۀ تار بالا و پایین می‌رود. بانوان بافنده با کشیدن آن با دو دست به‌سمت خود، پود را با فشار میان دو دستۀ تار جای داده و با دو ضربۀ ملایم و یک ضربۀ محکم‌تر آن را محکم در لابه‌لای تارهای چله قرار می‌دهند. پس از اتمام بافتن نوار طولانی جاجیم، آن را به قطعات کوچک‌تر قیچی کرده و به یکدیگر می‌دوزند. طرح‌هاي چهارخانه (مربعی)، شطرنجی، کنگره‌اي و طرح‌هاي سرتاسري از جمله طرح‌های متداول جاجیم هستند.

جنس جاجیم

با استفاده از سبک سلیقه و نوع کاربرد، جاجیم برای بومیان هر منطقه به شکل‌های مختلفی بافته می‌شود که عبارت‌اند از:

1. جاجیم پشمی: جاجیم‌هایی هستند که از جنس نخ پشمی به شکل پارچه‌ای کلفت و شل درست می‌شوند. این نوع جاجیم را برای روانداز یا روی رختخوابی و روی کرسی استفاده می‌کنند. همچنین جاجیمی که برای زیرانداز استفاده می‌شود نیز به شکل پشمینه‌ای رنگین است که به‌لحاظ اندازه از جاجیم روانداز بزرگ‌تر است.
2. جاجیم ابریشمی: در این نوع جاجیم، تار و پود آن را نخ‌های ابریشمی تشکیل می‌دهند و از ‌لحاظ اندازه از جاجیم پشمی کوچک‌تر است و به‌دلیل کمیاب و گران بودن نخ‌های به کار رفته در آن، بیشتر جنبۀ تزئینی دارد.

از دیگر موارد مصرف جاجیم استفاده از آن به‌عنوان پلاس، فرش و رختخواب پیچ است. همچنین عشایر کوچ‌نشین هنگام کوچ برای بسته‌بندی و جابه‌جایی اسباب و لوازم از آن استفاده می‌کنند. شهرنشینان نیز از جاجیم بیشتر به‌عنوان روی کرسی، روفرشی و رو‌انداز رختخواب‌های کنار اتاق و حتی رویة لحاف استفاده می کنند. همچنین در برخی از خانواده‌های روستایی جاجیم را به‌عنوان چشم‌روشنی و جهیزیه نوعروسان هدیه می‌دهند.

کارکرد

جاجیم در نقاط مختلف کشور توسط بانوان ماهر و هنرمند ایرانی بافته می‌شده است. در برخی روستاهای مناطق سردسیری کشور کارگاه‌های جاجیم‌بافی را زنان بافنده با همکاری همسایه‌های خود برپا می‌کردند. از آنجا که کار بافندگی در طول زمان یکی از شغل‌های مهم بانوان بوده، استفاده از این هنر نقش مهمی هم در تأمین نیاز‌های خانواده (مانند تهیۀ زیر‌انداز و روانداز برای اعضای خانواده) و هم سودآوری اقتصادی (فروختن جاجیم به دیگران)، داشته است. همچنین ترویج فرهنگ همیاری و تعامل یکی دیگر از کارکرد‌های جاجیم‌بافی بوده است. در بسیاری از مناطق جاجیم‌بافی نوعی تعامل و همکاری میان زنان اقوام و همسایگان ایجاد کرده به‌طوری که به‌صورت گروهی به کمک یکدیگر رفته و در فرآیند جاجیم‌بافی همدیگر را یاری می‌کنند. جاجیم در میان دست‌بافته‌هاي عشایري، نمودي از هنرهاي بومی و کاربردي است که محصول دستان هنرمنـدان بافنـده بوده و در عرضـۀ شـیوۀ زنـدگی، معرفـی خلاقیـت، سـنت‌هـا و ارزش‌هاي بومی و قومی، باورهاي شخصی و جمعی و همچنین ماهیت تولیدي و اقتصـادي نقش اساسی داشته است. بهره‌گیری نوین از جاجیم‌بافی و استفاده از آن در پوشاک، تزئین دکوراسیون داخلی منزل، یا استفاده به‌عنوان روفرشی و روتختی است. ترویج این صنایع‌دستی در کشور و صادر کردن آن به خارج از کشور در معرفی صنایع‌دستی اصیل ایرانی به سایر نقاط جهان نقش مهمی داشته است. همچنین جاجیم به‌عنوان یک صادرات می‌تواند نقش مهمی در اقتصاد کشور و جذب گردشگر و توریسم داشته باشد. استفاده از جاجیم برای تهیۀ وسایل و کالاهای مورد نیاز سبب خوداتکایی افراد جامعه شده و خودباوری را میان بومیان مناطق مختلف برای اشتغال‌زایی در صنایع دستی سنتی افزایش می‌دهد.

منابع

• افروغ، محمد و قشقایی‌فر، فتحعلی، «پژوهشی در انواع فنون بافت دستبافته‌هاي قشقایی»، دو فصلنامۀ دانش‌های بومی ایران، شمارۀ 10، 1397ش.
• «تغییرات جاجیم بافی در گذر زمان»، وب‌سایت هنر چی، تاریخ بازدید: 4 آذر 1402ش.
• سالاری، عبدالله، فرهنگ مردم کوهپایۀ ساوه، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، چاپ اول، 1379ش.
• دانشگر، احمد، فرهنگ جامع فرش ایران، تهران، دی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
• محقق، سیمین، «جاجیم»، وب‌سایت مرکز مطالعات دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 28 تیر 1401ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 4 آذر 1402ش.
• «هنر جاجيم‌بافی را بشناسید»، وب‌سایت ساعد نیوز، تاریخ درج مطلب: 18 فروردین 1400ش.