قالی ایرانی

قالی ایرانی، نوعی فرش با ارزش هنری در ایران.

قالی ایرانی، محصول هنری برخاسته از فرهنگ اصیل ایرانی است. قالی ایرانی در اصل بـراي پاسـخ‌گـويي بـه ‌بخـشي از نيازهاي زيستي انسان با الیاف پنبه، پشم و ابریشم بافته می‌شد. امروزه این محصول، فراتر از یک کالا و حتی هنر ارزیابی می‌شود و طرح‌های قالی‌های اصیل ایرانی آینۀ فرهنگ ایرانی به‌شمار می‌رود.

مفهوم‌شناسی

قالی ایرانی، نوعی گلیم پرزدار است که با نقش‌های متنوع طراحی می‌شود و از مهم‌ترین محصول‌های صنعتی ایران در عصر حاضر است.

تاریخچه

فرش ایرانی به‌عنوان کفپوش و با کارکرد محافظت در برابر سرما و رطوبت، بافته می‌شد. مهارت و هنر قالی‌بافی در دوره‌های گوناگون تاریخ ایران، وجود داشته است. رد پای فرش ایرانی در کتب چینی مربوط به‌دورۀ ساسانیان نیز دیده می‌شود و حتی برخی گزارش‌های تاریخی از تزیین قصر کوروش، پادشاه ایران در 2500 سال پیش، با فرش‌های باشکوه ایرانی حکایت دارد. قدیمی‌ترین فرش ایرانی کشف شده مربوط به حدود 2400 سال پیش است که فرش پازیریک نام دارد. این فرش به یک حاشیة گل‌دار و تصاویر سوارکاران، آهوهای در حال چرا و جانوران افسانه‌ای با سر عقاب و بدن شیر منقوش بوده و از جنس پشم و به‌شکل مربعی بافته شده است و اکنون در موزۀ آرمیتاژ نگهداری می‌شود. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در زمان سلجوقیان و ایلخانیان فرش‌بافی، تجارتی پرسود و هنری نفیس و ارزشمند بوده است و اماکن متبرکه در آن دوره پوشیده از فرش‌های ایرانی بوده‌ است. در دورۀ صفویان به‌دلیل پشتیبانی حکومت و دسترسی فراوان به مواد اولیه و همچنین به‌رسمیت ‌شناختن فرش به‌عنوان کالای تجاری، قالی‌بافی در ایران رشد چشمگیری یافت و شهر تبریز به‌عنوان مرکز فرش‌بافی ایران شناخته شد.

جایگاه هنری قالی ایرانی

جهان هنر ايرانی را بیش ‌از هر چیزی با هنر قالی‌بافی می‌شناسد و برای جهانگردان از جاذبۀ فراوانی برخوردار است. قالی ایران مجموعۀ هزاران گره است که با ذوق و هنری سرشار تار و پود آن درهم تنیده می‌شود. از گذشته تا امروز قالی ایرانی نفیس‌ترین هدیۀ ایرانی است که مسافران و جهانگردان آن را به‌همراه می‌برند. قالي ايرانی همچنان در جهان به‌عنوان باارزش‌ترین بافته‌ها مورد تجلیل است.

هویت اسلامی قالی ایرانی

ایرانیان پس از پذیرش دین اسلام، به هنر قالیبافی با بهره‌گیری از مفاهیم و مضامین اسلامی نظیر احادیث، روایات، اشکال و تصاویری مانند صحنه‌های عاشورا، شمایل ائمه، تصاویر و عناصر وابسته به بهشت، هویتی اسلامی بخشیده‌اند. مضامین دینی بر روی قالی‌های محرابی، سجاده‌، کتیبه و تابلوفرش بازنمایی می‌شود.

ویژگی‌های قالی ایرانی

1. تراکم و تقارن

هرچه تعداد گره‌های طول و عرض فرش بیشتر باشد، دارای بافت فشرده‌تر و مستحکم‌تر است. همچنین متقارن بودن طرح و رنگ از مشخصات اصلی قالی ایرانی به‌شمار می‌آید.

2. رنگ طبیعی

الیاف قالی ایرانی به‌صورت طبیعی رنگ می‌شود؛ اگر رنگ فرش طبیعی باشد بر اثر پا خوردن و شستشو ارزش بیشتری پیدا می‌کند و زیبایی خود را از دست نمی‌دهد.

3. پرزهای نرم و درخشان

پرزهای قالی ایرانی نرم، درخشان و منعطف بوده و رنگ سطح قالی با رنگ انتهای پرزها همسان است. تفاوت در رنگ سطح فرش و انتهای پرزها نشان‌دهندة بی‌کیفیت بودن فرش است.

4. الیاف طبیعی

اگر فرش با الیاف طبیعی بافته شده باشد کف خانه را در زمستان گرم و در تابستان سرد نگه می‌دارد. فرش‌های بافته‌شده از الیاف مصنوعی همیشه سرد هستند و رنگ می‌دهند و با گذشت زمان از بین می‌روند و ممکن است باعث ایجاد حساسیت شود.

انواع بافت قالی

1. دستبافت

قالی دستباف بر روی دار توسط دست هنرمندان و با استفاده از الیاف طبیعی مانند ابریشم، پنبه، پشم و سایر مواد طبیعی بافته می‌شود و کیفیت و طول عمر بالایی دارد.

2. ماشینی

فرش ماشینی به‌وسیلۀ ماشین‌آلات صنعتی و با الیاف اکرلیک، پلی‌استر و پلی‌پروپیلن بافته می‌شود. عمر فرش ماشینی تحت‌تأثیر جنس الیاف و نخ‌های تار و پود است.

کاربردهای قالی

1. تابلو فرش

به فرش‌های بافته شده در اندازۀ کوچک که درون قاب قرار می‌گیرند و به دیوارها آویخته می‌شوند، تابلوفرش می‌گویند. تابلوفرش‌ها جنبة‌ تزئینی دارند و به‌این‌دلیل که بیان‌گر تاریخ، فرهنگ و اصالت ایرانی است به خانه‌ها رنگ و اصالت می‌بخشند.

2. هدیه به مقامات

قالی و قالیچه ایرانی یکی از گیراترین تحفه‌هایی است که به سفرا و مقامات ملل مختلف اهدا می‌شود.

3. سجاده

سجادۀ دستباف ایرانی طرفداران بسیاری دارد، اما به‌دلیل گرانی، تمام اقشار مردم قادر به خرید آن نیستند. در کشورهای عربی حوزۀ خلیج‌فارس، برای مساجد مجلل خود سجادۀ فرش دستباف تهیه می‌کنند تا مکان‌های مذهبی خود را باشکوه‌تر جلوه دهند.

4. فرش مساجد

فرش‌های مساجد فرش‌هایی هستند در ابعاد بسیار بزرگ و یکپارچه که در طرح سجاده و یا حاشیه‌دار مخصوص بافته می‌شوند. فرش‌ مساجد ایران بیشتر به‌صورت ماشینی بافته می‌شود.

انواع طرح‌های قالی ایرانی

1. شاه‌عباسى

اساس طرح شاه‌عباسی را گل‌هاى طراحی‌شدۀ خاصى تشكيل می‌دهند كه به ‌نام شاه‌عباسى مشهور است. اين گل‌ها ضمن شاخه و برگ‌ها گاه به‌همراه بندهای ختائی و گاه تلفیق با اسلیمی‌ها، طرح‌های اصلی فرش را تشکیل می‌دهند. مانند طرح‌های لچک ترنج شاه‌عباسی، افشان شاه‌عباسی، شاه‌عباسی درختی، شاه‌عباسی شیخ‌صفی، شاه‌عباسی جانوری.

2. اسليمى

طرح اصلی فرش اسلیمی را شاخه‌هاى تودرتو و چرخشی در ميان برگ‌ها، تشكيل می‌دهد. اين شاخه‌ها نوعی طرح انتزاعی از درخت است که انتهای هر شاخه در دو بخش متقارن از هم جدا می‌شوند و روى ساقة شاخه‌ها با جوانه‌هايى تزئين شده است كه اين جوانه‌ها را اسليم می‌نامند. طرح اسلیمی انواع مختلفی دارد و به‌طور معمول در بیشتر قالب‌ها طرح‌ها تکرار می‌شوند. اسلیمی طرح‌هایی مانند اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنج‌دار و اسلیمی ماری دارد که معروف‌ترين آن‌ها اسليمى دهان اژدر است. در طرح‌ها و هنرهای اسلامی از طرح اسلیمی بسیار استفاده شده است.

3. بته جقه

طرح فرش بته از درخت سرو الهام گرفته است. بته‌هایى که سرآنها کج است به بته‌جقه شهرت یافته‌اند. این بته‌جقه‌ها در اندازه و شکل‌های مختلف طراحی می‌شود. مشهورترين طرح‌های بته جقه، بتة شاخ گوزن، بتة ترمه، بتة قلمکار اصفهان، بتةهشت‌گل، بتة سنندج، بتة افشاری و بوتة بادامي هستند. طرح بوته‌ای یک طرح ایرانی است که در قالی کاشان به وفور دیده می‌شود.

4. درختى

طرح درختى وجه‌ تشابه بسیاری با طبيعت دارد؛ درخت‌ها در اندازه‌های کوچک و بزرگ طراحی می‌شوند و در اغلب موارد درخت به‌عنوان عنصر اصلی طرح به‌صورت انفرادی طراحی می‌شود. طرح‌های این گروه عبارتند از درختی حیوان‌دار و درختی سبزی کاری.

5. شكارگاه

طرح شکارگاه مشابه طرح درختی است با این تفاوت که حيوانات وحشى در حال شكار در این طرح دیده می‌شوند. شکارگاه درختی، شکارگاه ترنج‌دار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری از انواع طرح شکارگاهی است.

6. تركمن يا ایلی

این طرح از نقشه‌های منظم و قانون‌مند پيروی نمی‌کند و زادة ذهن خلاق قالی‌بافان است؛ طبيعت و محيط زندگی مردم کوچ‌نشین در این طرح منعکس شده است. اين طرح‌ها را می‌توان باعنوان قديمی‌ترين و اصيل‌ترين طرح‌ها در فرش‌بافی ايران برشمرد. نام گروه‌های فرعی این طرح متعلق به محلی است که ابتدا طرح آنجا رواج یافته و یا به‌نام اشخاص با نفوذ محلی نام‌گذاری شده است، مانند طرح قشقایی یا طرح علی‌میرزایی.

7. گل فرنگ

طرح قالی گل فرنگ تركيبى از طرح‌هاى اصيل و بومی ايرانى با گل‌هاى طبيعى، به‌خصوص گل سرخ و گل محمدی است. در این طرح از رنگ‌هاى تند و روشن مثل رنگ سرخ بسیار استفاده مى‌شود.

8. هندسى

تمام نقش‌های این طرح را اشکال هندسى با استفاده از خطوط زاويه‌دار تشکیل می‌دهد. هندسی بندی قابي، هندسی محرمات، هندسی شاخه شکسته، هندسی کف ساده، هندسی خطائي، هندسی ستاره یا موزاييک، هندسی خاتم شيرازی و هندسی جوشقاني از انواع طرح‌های هندسی هستند.

9. آثار باستانی و بناهای اسلامی

این طرح‌ از کاشی‌کاری‌ها و اشکال هندسی بناهای باستانی الهام گرفته است. معروف‌ترین آثار در طرح‌ها محرابی کوفی، مسجد کبود، مسجد شیخ لطف‌الله، ، مقبره شیخ‌صفی، گنبد قابوس، تخت جمشید، طاق بستان و ایوان مدائن است.

مشهورترین طرح قالی ایرانی

از معرف‌ترین وپرکاربردترین طرح فرش ایرانی، می‌توان شاه‌عباسی، بته‌جقه، اسلیمی، ایلی و هندسی را نام برد.

رنگ‌های متداول در قالی ایرانی

1. رنگ طبیعی

رنگرزان در گذشته، پشم را با استفاده از گیاهان بومی که در کوه‌ها و دشت‌های ایران رشد می‌کند رنگ می‌کردند. امروزه اما قالی‌های با رنگ گیاهی، کمیاب‌ شده است. استادکاران رنگرز از انواع موجودات دریایی و گیاهان بومی و وارداتی برای تولید رنگ‌های مختلف استفاده می‌کنند؛ به‌عنوان مثال از ریشه روناس وحشی رنگ قرمز، از زردچوبه و توت رنگ سبز، از زعفران و انار رنگ زرد، از پوست درخت بلوط رنگ قهوه‌ای و از درخت بقم رنگ مشکی را به دست می‌آورند. تعداد رنگ‌های استفاده شده در قالی‌های ایرانی نزدیک به 250 نوع رنگ است.

2. رنگ شیمیایی

امروزه اکثر فرش‌های ماشینی و ارزان قیمت با مواد شیمیایی رنگ می‌شوند، چون رنگرزی با مواد شیمیایی آسان‌تر و مقرون به‌صرفه‌تر است.

انواع قالی ایرانی

1. تمام‌پشم؛ تار و پود این نوع فرش به‌طور کامل از پشم طبیعی گوسفند بافته شده است.
2. چله‌پشم؛ چله پشم نوعی از بافت است که چله‌های آن از پشم اما پرزهای آن از الیاف دیگری بافته می‌شود. این فرش ارزان‌ترین فرش در بین سایر فرش‌های دستبافت است.
3. تمام‌ابریشم؛ تار و پود این فرش از ابریشم است و گران‌ترین و نفیس‌ترین فرش ایرانی محسوب می‌شود.
4. کف‌ابریشم؛ الیاف استفاده شده در این فرش ترکیبی از پشم و ابریشم است، چله‌های فرش از پشم و پرزهای آن با ابریشم بافته شده است.
5. گل‌ابریشم؛ در این قالی گل و برگ‌ها از ابریشم و سایر قسمت‌های فرش از پشم بافته می‌شود.
6. سوف؛ در این قالی فقط گل و بوته‌ها پرزدار هستند و زمینة آن از پودهای نازک تشکیل شده است.

انواع بافت در فرش ایرانی

1. بافت لول

در روش بافت لول تارهای چله بر روی دار به‌گونه‌ای بسته می‌شوند که در محل گره زدن به‌هم متصل باشند و به‌کمک دو چوب چوب هاف و کوجی به‌صورت زیر و رو قرار بگیرند. این شیوۀ بافت بیشتر در شهرهای تبریز، اصفهان، قم و نائین رایج است.

2. بافت تک‌پودی

در این نوع بافت، به ازای هر پودی که داخل فرش قرار می گیرد، یک ردیف نخ به خاب فرش اضافه می‌کنند. تمامی پودها در این بافت دارای ریشه خاب هستند. این بافت از مهم‌ترین بافت‌های زمینۀ فرش است و به‌دلیل فشردگی بافت برای فرش‌های با کیفیت و تراکم بالا مناسب است.

3. بافت دو و سه پودی

در این بافت به ازای هر دو یا سه پودی که داخل بافت فرش قرار دارد، یک ردیف نخ به خاب فرش اضافه می‌کنند، در این صورت تمام نخ‌ها دارای ریشه نیستند و فقط نخ‌های پود به‌صورت یک یا دو در میان دارای ریشه خاب هستند. این نوع بافت برای فرش‌های با تراکم پایین و کیفیت متوسط مناسب است.

4. بافت تخت

نوعی بافت از نوع بافت دو پودی است که در آن تعدادی نخ رنگی مانند نخ‌های چله قرار می‌دهند و در اثر بافت با نخ‌های پود، بخشی از فرش را ضخیم و زمخت می‌کنند.

شهرهای مهم در قالیبافی

امروزه همچنان در بسیاری از مناطق ایران یکی از مشاغل اصلی مردم، بافتن قالی است. تبریز، کاشان، اصفهان، مشهد و کردستان از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین مناطق قالیبافی در ایران به‌شمار می‌آید. هنر فرش‌بافی در تبریز به‌دوران صفویه بازمی‌‎گردد و این شهر یکی از قطب‌های قالیبافی ایران و جهان‌ است که نقش مهمی در زمینۀ گسترش سنت‌ها و معرفی هنر فرش ایرانی ایفا می‌کند.

صادرات فرش

صادرات فرش در ایران، یکی از پر‌در‌آمدترین کسب‌و‌کارها به‌حساب می‌آید. فرش‌های دستبافت ایرانی با رنگ‌های طبیعی، کیفیت بالا و زیبایی در طرح موجب شده است تا در مناطق مختلف جهان طرفداران فراوانی داشته باشد. فرش دستبافت، اوج هنر اصیل ایرانی است که با هویت و فرهنگ ایرانی آمیخته شده و به‌‌عنوان یکی از مهم‌ترین محصولات صادراتی ایران به ‌بازار جهانی عرضه می‌شود. فرش‌ها از طریق مرز‌های زمینی، هوایی و دریایی صادر می‌شوند.

روز ملی فرش

بیستم خرداد هم‌زمان با روز جهانی صنایع‌دستی، روز ملی فرش ایران نام‌گذاری شده است.

منابع

• افروغ، محمد و براتی، بهاره، «عناصر و نمادهاي هويت اسلامي در قالي ايراني»، فصلنامة مطالعات ملی، شمارة1، 1392ش.
• «انواع طرح فرش ایرانی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 1 آبان 1402ش.
• «انواع طرح فرش ایرانی»، وب‌سایت فرش بهشتی، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1401ش.
• «انواع طرح فرش ایرانی کدامند»، وب‌سایت خانة طرح، تاریخ درج مطلب: 15 شهریور 1398ش.
• «انواع طرح فرش ایرانی را بشناسید»، وب‌سایت فرش اکسیر، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1399ش.
• انواع فرش ایرانی و کاربرد آن در دکوراسیون مدرن»، وب‌سایت تحریریة کیلید، تاریخ درج مطلب: 1 تیر 1399ش.
• «تاریخچة فرش دستباف ایرانی»، وب‌سایت مجلة آریاس، تاریخ درج مطلب: 17 مهر 1402ش.
• «جايگاه قالي در هنر ايران»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش.
• «جشن روز ملی فرش برگزار شد»، وب‌سایت فرش ایران، تاریخ درج مطلب: 21 خرداد 1402ش.
• حسینی، مصطفی، «با انواع طرح و نقشه در فرش ایرانی بیشتر آشنا شوید»، وب‌سایت ایفرش، تاریخ بازدید: 1 آبان 1402ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش.
• دیاری بیدگلی، منصور، «انواع بافت فرش»، وب‌سایت ایران کارپت، تاریخ درج مطلب: پاییز 1395ش.
• راجی، زهرا، «فرش ایرانی، آینة تمام نمای فرهنگ و اصالت ایرانی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 14 آبان 1399ش.
• «سجادة فرش دستبافت»، وب‌سایت فرش سبحان، تاریخ بازدید: 9 آبان 1402ش.
• «صادرات فرش؛ فرصتی طلایی برای کسب درآمد دلاری»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1402ش.
• «طرح فرش ایرانی معرفی انواع مدل فرش»، وب‌سایت فرش کاشان، تاریخ درج مطلب: 14 فروردین 1400ش.
• «فرش ایرانی چه ویژگی‌هایی دارد»، وب‌سایت فرش‌بافت، تاریخ بازدید: 30 مهر 1402ش.
• «فرش چیست»، وب‌سایت فرش اکسیر، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1399ش.
• «فرش دستبافت بهتر است یا فرش ماشینی»، وب‌سایت کیلید، تاریخ درج مطلب: 13 دی 1399ش.
• «فرش دستباف بهتر است یا فرش ماشینی»، وب‌سایت فرش ایرانیان، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1402ش.
• «فرش در دوران صفویه»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 30 مهر 1402ش.
• «فرش سجاده‌ای چیست»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 17 مهر 1400ش.
• «فرش قرمز و جایگاه آن در فرشبافی ایران نحوة رنگرزی و دکور منزل»، وب‌سایت فرش بردبار، تاریخ درج مطلب: 20 تیر 1397ش.
• کریمی، زینب، «شیوه‌های بافت در فرش ایرانی»، وب‌سایت انجمن علمی فرش، تاریخ درج مطلب: 22 فروردین 1393ش.
• «مشهورترین طرح قالی ایرانی»، وب‌سایت قالیشویی نوین، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1398ش.
• «نقش‌هاى قالى و فرش ايران را بشناسيم»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 5 آبان 1402ش.
• «ویژگی‎‌های یک فرش دستباف خوب و باکیفیت»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 30 مهر 1402ش.
• «همه چیز در مورد تابلو فرش»، وب‌سایت زیلومه، تاریخ درج مطلب: 4 مرداد 1398ش.
• یاوری، حسین، «جایگاه فرش در هنر، فرهنگ، اقتصاد و صنعت ایران»، وب‌سایت چارسینو، تاریخ درج مطلب: 3 فروردین 1401ش.
• یزدان‌پناه، وحید، «شهرهای معروف ایران در فرش‌بافی»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 2 آبان 1402ش.