میناکاری

میناکاری؛ هنر لعاب‌کاری مینا بر روی ظروف فلزی.

میناکاری از نظر ظرافت و تزیینات در بین هنر‌های سنتی هم از لحاظ زیباشناسی و هم از نظرکاربرد دارای اهمیت بسزایی بوده است. میناکاری از جمله هنرهای محبوب میان ایرانیان است که از آن برای تزیین ظروف مختلف استفاده می‌شود.

مفهوم شناسی

مینا ماده‌ای از لعاب شیشه‌ای شفاف است که برای ایجاد نقش و نگار روی کاشی و فلزات، استفاده می‌کنند. مینا‌کاری به‌معنای عمل لعاب مینا است که بر مس، نقره یا سفال صورت می‌گیرد و این پوشش شیشه‌ای با حرارت بر روی اشیاء مختلف تثبیت می‌شود.

تاریخچه

پیشینۀ هنر میناکاری را تا 1500 سال قبل از میلاد مسیح گفته‌اند و زادگاه آن را به ایران باستان در دورۀ هخامنشیان، نسبت داده‌اند. از طرف دیگر، در اروپا نیز آثار میناکاری کشف شده است. برخی گزارش‌های تاریخی از روم باستان، گویای میناکاری بودن بخشی از مجسمه زئوس در 450 سال قبل از میلاد مسیح است. هنر مینا‌کاری ایرانیان در دوره صفویه به اوج خود رسید و امروزه از هنرهای پررونق ایرانی است.

انواع میناکاری

میناکاری روی فلز، سفال، شیشه، کاشی و سرامیک انجام می‌شود؛ اما نوع رایج این هنر، میناکاری بر روی فلز مس است. نوع مواد و رنگ‌آمیزی به‌کار‌رفته در هر کدام از انواع میناکاری، تفاوت دارد.

میناکاری روی فلز

میناکاری روی فلز نوع رایج میناکاری است که مراحل مختلفی مانند خَم‌کاری، چکش‌کاری و لحیم اتصالات، قلم‌زنی زیرساخت، لعاب‌کاری، نقاشی روی ظروف و حرارت دادن در کوره را شامل می‌شود. طلا، مس، نقره، استیل، آلومینیوم، مفرغ، برنج و برنز را بهترین فلزاتی دانسته‌اند که میناکاری به‌خوبی روی آن‌ها اجرا می‌شود. فلز مس به‌دلیل دوام و استحکام بالایی که دارد، بهترین فلز برای میناکاری به‌شمار می‌رود. همچنین شکل‌پذیری، چکش‌خواری و قابلیت ورقه‌شدن از دیگر ویژگی‌های فلز مس است که آن را برای میناکاری محبوب کرده است. فلز انتخابی در اشکال و ابعاد مختلف توسط فلزکار ساخته شده و پس از آن توسط استاد مینا‌کار، لعاب سفیدرنگ یک‌دستی به آن زده می‌شود. لعاب مورد استفاده برای میناکاری معمولاً ترکیبی از سیلیس، سرب، قلع و سنگ چخماق است. لعاب در مرحلۀ بعد به‌منظور پخته‌شدن در کوره‌ای که حداکثر حرارت آن 750 درجه سانتی‌گراد است، قرار می‌گیرد.

پس از تکرار چند بارۀ عمل لعاب‌کاری، میناکار، نقش‌ها را به‌صورت هفت‌رنگ بر روی ظرف لعاب‌کاری شده، طراحی می‌کند. ظرف نقاشی‌شده دوباره در کوره قرار می‌گیرد تا رنگ‌ها بر روی ظرف تثبیت شود.

روش‌های میناکاری

هنر میناکاری، روش‌های مختلفی دارد؛ از جمله روش‌های میناکاری عبارت‌اند از:

1. مینای حجره‌بندی: در این روش قدیمی که امروزه منسوخ شده، سطح فلز را با مفتول‌های فلزی لحیم‌کاری می‌کردند و رنگ‌های مینایی را در فضای بین مفتول‌ها می‌ریختند. برای جلوگیری از سیاه‌شدن مفتول‌ها نیز سطح کار را با یک لعاب مینایی پوشانده و در کوره قرار می‌دادند.
2. مینای نقاشی: در این روش که رایج‌ترین روش میناکاری است، پس از خم‌کاری ورقه مسی و تبدیل آن به شکل دلخواه، ظرف را 3 بار لعاب داده و هر بار داخل کوره قرار می‌دهند. پس از تثبیت رنگ لعاب، ظرف را نقاشی کرده و دوباره حرارت می‌دهند.
3. مینای مرصع: در این روش، دانه‌هایی به شکل یاقوت و به رنگ‌های مختلف بر روی ظروف مینا توسط کمی رنگ لعاب و آب چسبانده می‌شود. دانه‌های یاقوتی شکل از شیشه‌های رنگی مختلف هستند. این هنر بر روی حمایل، غلاف شمشیر، چایخوری و غیره کاربرد داشته؛ اما امروزه رواج چندانی ندارد.
4. مینای برجسته: در این روش نقوش و خطوط مورد نظر را بر روی شیء فلزی طرح می‌کنند و استاد قلم‌زن، بر روی زمینۀ مسی اشکال مختلف برجسته‌ای ایجاد می‌کند. مینای برجسته علاوه بر روی فلز در اماکن متبرکه نیز جهت خطوط مختلف به‌کار می‌رود. روش لعاب‌دادن مینای برجسته نیز مانند مینای نقاشی است که باید در سه مرحله لعاب داده شود و یک الی دو بار بعد از نقاشی نیز داخل کوره قرار بگیرد.
5. مینای پنجره‌ای (مشبک): این هنر میناکاری، ویژۀ اصفهان است و به مینای دورو شفاف هم شهرت دارد. در این روش، مینا مانند شیشه‌های پنجره شفاف است و نور از دو طرف نمایان می‌شود. این روش، ظریف‌ترین شیوۀ مینا‌کاری است و معمولاً برای ساخت گوشواره و آویز‌های ارزشمند از جنس نقره و طلا، کاربرد دارد.

مکاتب هنری و هنرمندان میناکار

در هنر کهن میناکاری، نام استادان و هنرمندان بسیاری ثبت شده است؛ میرزا عبدالله مصور طاهری و محمد بن عبدالوحید هراتی (قرن ششم هجری) از استادان مشهور میناکاری بوده‌اند. در عصر حاضر نیز استاد مرحوم زرقونی، استاد مرحوم صنیع‌زاده، استاد مرحوم فیض‌اللهی و آقایان غفاریان، هنردوست، اسماعیلی و فقیهی، از استادان نامور این هنر هستند.

تشخیص مینای اصل

کارشناسان، راهکار‌های زیر را برای تشخیص مینای اصل مورد توجه قرار داده‌اند:

1. وجود مهر و نشان هنرمند روی یک ظرف مینای مرغوب؛
2. سطح کاملاٌ یکنواخت و فاقد قسمت‌های اضافی در ظرف؛
3. متناسب‌بودن وزن ماده اولیه با خود محصول؛
4. عدم ترک‌خوردگی در لبه‌های زیر ساخت ظرف؛
5. نداشتن رنگ‌پریدگی، پوسته‌شدن، سوراخ و زبری در لعاب مینا؛
6. شفافیت و براق‌بودن یکنواخت محصول؛
7. هماهنگی رنگ‌های به‌کار‌رفته در کنار یکدیگر و عدم بیرون‌زدگی مرز تقسیمات؛
8. مقاومت میناکاری در برابر اشیای تیز؛
9. مقاومت در برابر انواع آب‌و‌هوا؛
10. وجود نقش‌های اصیل در میناکاری.

کارکرد

1. فرهنگی: توجه به هنر کهن میناکاری، توجه به هویت و فرهنگ اصیل ایرانی است. کارشناسان معتقدند از جمله راهکارهای رونق و ترویج هنر میناکاری در ایران و جهان، آموزش در سطوح مختلف علمی در کشور است که موجب انتقال این هنر از نسلی ‌به ‌نسل دیگر می‌شود.
2. اقتصادی: استفاده از هنر میناکاری بر روی ظروف مختلفی مانند گلدان، بشقاب، قاب عکس، در و پنجره حرم‌ها، زیورآلات، اشیاء تزئینی کوچک و ترکیب آن با خاتم‌کاری، مینیاتور و جواهرسازی، علاوه بر معرفی و ترویج این صنعت سنتی، سبب افزایش بازارپسندی و رونق اقتصادی می‌شود.

منابع

• پنجه‌باشی، الهه و فرهد، فرنیا، «حفظ هنر میناکاری ایران در پیوند با آموزش»، نخستین همایش بین‌المللی هنر و صناعات در فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی با تاکید بر هنرهای روبه فراموشی، 1395ش.
• «تشخیص میناکاری اصل»، وب‌سایت سلام شاپ، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1401ش.
• «هنر مینا‌‌کاری چیست و چگونه انجام می‌شود؟»، وب‌سایت پارنون، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1401ش.
• «هنر میناکاری چیست و هنر میناسازی چگونه انجام می شود؟»، وب‌سایت بازار مینا، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1401ش.