مینیاتور
مینیاتور؛ سبکی از نقاشی با حداکثر ظرافت و حداقل نازکی
مینیاتور، سبکی در نقاشی است که توجه ويژه‌ای به ریزه‌کاری‌ها و ظرافت‌ها دارد. در سده نهم هجری، این سبک از نقاشی در ایران نیز معروف و متداول شد. در مینیاتور، ژرفانمایی و تناسب اعضا رعایت نمی‌شود،[۱] رنگ در آن جنبه‌ای تزئینی دارد و جزئیات با دقت و به‌صورتی خاص رسم می‌گردد.[۲] نام دیگر مینیاتور در ایران، «ریزنگاره» یا «خردنگارگری» است.[۳] مینیاتور، مخفف کلمه فرانسوی «مینی‌موم ناتورال» و به‌معنای طبیعت کوچک و ظریف است. این واژه از دوره قاجار وارد زبان فارسی شد و به هر هنر ظریفی می‌تواند اطلاق شود، اما در ایران به گونه‌ی خاصی از نقاشی که قدمتی کهن نیز دارد گفته می‌شود.[۴] برخی از محققان، ایران را خاستگاه این هنر دانسته‌اند که بعد از مدتی به چین راه یافته است. این سبک از نقاشی، توانایی به تصویر درآوردن تمامی طبیعت را در یک قالب کوچک دارد. به هنرمند این سبک هنری نیز، مینیاتوریست می‌گویند.[۵]
پیشینه مینیاتور
قدمت نقاشی مینیاتوری ایران به دوران پیش از ظهور اسلام برمی‌گردد؛ اما رونق دوباره‌ی این هنر، هنگام ورود ایرانیان به دربار عباسیان در سده سوم هجری رخ داد. مضمون‌های نقاشی مینیاتوری ایرانیان پس از اسلام با عرفان و اندیشه‌ی اسلامی ادغام شد. بخش قابل توجهی از نقاشی‌های مینیاتوری ایرانیان در حمله مغول و قتل‌عام هنرمندان، نابود شد. در دوره ایلخانی پس از حاکم شدن آرامش نسبی در ایران، ، حاکمان مغول برای ترویج دوباره این هنر، تعدادی از نقاشان چینی را به یاری گرفتند؛ اما چینی‌ها بیش‌تر متوجه طبیعت بودند در حالی که نقاشان ایرانی همچنان انسان و اندیشه انسانی را سرلوحه‌ی کار خود قرار داده بودند. مینیاتوریست‌های ایرانی پیوند خود را با شعر، فرهنگ، اندیشه‌های بومی، افسانه‌ها، قهرمانان ملی، سُنن و شیوه‌های زندگی حفظ کردند.
مکاتب نقاشی مینیاتور
مینیاتور ایران در طول زمان، دستخوش تغییراتی شد و مکاتب گوناگونی همچون مکتب شیراز، هرات، تبریز، قزوین و اصفهان پایه‌گذاری شد.
مکتب شیراز
مکتب شیراز را باید در دو دوره‌ی سده هشتم (همزمان با رونق نگارگری در تبریز) و سده نهم هجری (همزمان با حمایت نوادگان تیمور از هنرمندان) بررسی کرد. در دوره اول، مصون ماندن شیراز از حمله‌های مغول را می‌توان از جمله دلایل رونق هنر در این دیار دانست. نگاره‌های «ورقه» و «گلشا» از معروف‌ترین آثار به‌جای مانده از آن دوران است. در دوره دوم، حضور هنرمندانی از هرات و سمرقند در شیراز منجر به پختگی آثار هنری هنرمندان شیرازی شد. نسخه ای از خاوران‌نامه (882ق) و نسخه‌ی جنگ اسکندر سلطان از آثار مینیاتوری معروف آن دوره است.
مکتب هرات
پس از فوت تیمور، فرزندش شاهرخ، در هرات بر تخت حکومت نشست (807ق). وی پس از تثبیت حاکمیتش به آبادسازی هرات و حمایت از هنرمندان پرداخت. فرزند شاهرخ، «بایسنقر میرزا» نیز از زبده‌ترین هنرمندان آن زمان دعوت کرد تا در کارگاه کتاب‌آرایی او گرد هم آیند. میرزا، خود هنرمندی ادیب و خوشنویس بود، بنابراین با حمایت از هنرمندان و هنر، نقشی مؤثر در اعتلای مکتب هرات داشت. «کلیله و دمنه» و «شاهنامه بایسنقری» از آثار برجسته‌ی آن دوران است.
مکتب تبریز
همزمان با حکومت صفویان در ایران، تحول تاریخی، فرهنگی و شکوفایی هنر ایرانی اتفاق افتاد. به‌دستور شاه‌اسماعیل، اولین پادشاه صفوی، کمال‌الدین بهزاد به سِمت کلانتر کتابخانه منصوب و موجب رونق کارگاه‌های سلطنتی در تبریز شد. شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی از جمله آثار به‌جا مانده از مکتب تبریز است. همچنین این مکتب، تأثیری عمیق بر نقاشی قزوین، شیراز، مشهد، هرات، اصفهان، بخارا، هند و ترکیه گذاشت. این مکتب، هنرمندان بسیاری را به جهانیان معرفی کرد.
مکتب قزوین
این دوره همزمان با سلطنت شاه‌اسماعیل دوم بود. هرچند، وی، کوتاهی‌هایی در دوران سلطنت خود داشت اما نگارگرانی مشهور مانند سیاوش گرجستانی، صادق بیگ‌افشار، علی‌اصغر کاشانی و میر زین‌العابدین را از شهرهای تبریز، مشهد و شیراز به قزوین فراخواند تا نسخه‌ای از شاهنامه را بسازند. بعد از شاه‌اسماعیل دوم، در زمان سلطنت محمد خدابنده، بار دیگر هنر از رونق افتاد. پس از آن در دوره عباس‌میرزا، بار دیگر هنر و هنرمندان حمایت شده و آثاری مهم مانند شاهنامه قوام، شاهنامه قاسمی و کتاب احسن الکبار در این دوره ساخته شد.
مکتب اصفهان
با انتقال قدرت از قزوین به اصفهان، هنرمندان بزرگی به پایتخت جدید ایران مهاجرت کردند. با گسترش روابط سیاسی و تجاری ایران با کشورهای اروپایی و هندی، هنر ایران نیز تحت تأثیر قرار گرفت. برخی نقاشان اروپایی در همین دوره به ایران آمدند. معروف‌ترین آثار این دوره، کتاب «عالم‌آرای شاه‌اسماعیل» و «ابومسلم نامه» اثر رضا عباسی است.
پس از این مکاتب می‌توان به مکتب نقاشی دوره قاجاریه اشاره کرد. این مکتب که از زمان فتحعلی‌شاه رونق یافت، متأثر از سبک شیراز و ترکیبی از نقاشی ایرانی و اروپایی است. «محمودخان ملک‌الشعرای صبا» و «کمال‌الملک» از جمله هنرمندان معروف این دوره در ایران هستند.
در سال‌های اخیر نیز، نبض هنر مینیاتور ایران در شهر اصفهان می‌تپد. طرح‌های مینیاتور ایران، با بهره‌گیری از واقعیات و نیز اندیشه هنرمندان، پیوسته در حال رشد و تکامل است.[۶]
هنرمندان معروف نقاشی مینیاتور
رضا عباسی(دوره صفوی)، سلطان محمد و میرزا علی از میان گذشتگان و محمود فرشچیان و محمدباقر آقامیری از میان معاصران، مینیاتوریست‌های برتر و نامور ایرانی هستند.
روش‌های مختلف طراحی مینیاتور
نقاشی مینیاتور، روش‌ها و شیوه‌های متفاوتی را تجربه کرده است. این شیوه‌ها به سه دسته کلی تقسیم می‌شود:
- طراحی مینیاتور رنگی: در برخی از قسمت‌های این دسته از مینیاتورها رنگ به‌کار رفته است. استفاده از رنگ طلایی نیز در این سبک نقاشی حتمی است. این طرح‌های رنگی بیش‌تر در دوره‌ی صفوی و همزمان با درخشش رضا عباسی متداول شد.
- طراحی مینیاتور بدون رنگ: در این سبک، فقط از قلم‌مو و رنگ سیاه، قهوه‌ای، قرمز و آبی استفاده می‌شود. زمینه‌های این کار، عموما رنگ روشن هستند. این سبک در تمام دوران رونق مینیاتور در ایران رایج بوده است.
- طراحی مینیاتور سفید قلم: طرح‌هایی هستند که با قلم‌مو و رنگ سفید، طلایی و رنگ‌های روشن دیگر، روی زمینه‌های کاری تیره، طراحی و اجرا می‌شوند. این روش، در ابتدا برای تزئین و طراحی جلدهای روغنی به‌کار می‌رفت.[۷]
موضوع نقاشی‌های مینیاتور
موضوعات متداول نقاشی مینیاتور، صحنه شکار و شکارچیان، حیوانات مختلف از جمله پرندگان، اژدها، سیمرغ، اژدها، فرشتگان، دیوان، دراویش، چوپانان و گوسفندان، استاد و شاگرد، جوانان، زندگی روستایی و کشاورزی و رخدادهای مهم تاریخی است. همچنین، از این سبک نقاشی برای تزئین حاشیه و متن کتب خطی استفاده می‌کنند.[۸]
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی معین، ذیل واژه مینیاتور.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه مینیاتور.
- ↑ فرهنگ واژه‌های سره، ذیل واژه مینیاتور.
- ↑ «تاریخچه مینیاتور در ایران»، وب‌سایت پایگاه خبری نسخ خطی.
- ↑ «نقاشی مینیاتور ایرانی»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «مینیاتور و تاریخچه آن در ایران»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ «نقاشی مینیاتور ایرانی»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «نقاشی مینیاتور ایرانی»، وب‌سایت بیتوته.
منابع
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 8 آبان 1400ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 8 آبان 1400ش.
- فرهنگ واژه‌های سره، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 8 آبان 1400ش.
- «تاریخچه مینیاتور در ایران»، وب‌سایت پایگاه خبری نسخ خطی، تاریخ بارگذاری: 11 تیر 1393ش.
- «نقاشی مینیاتور ایرانی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 8 آبان 1400ش.
- «مینیاتور و تاریخچه آن در ایران»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 8 آبان 1400ش.