منبت کاری
مُنبت‌کاری، هنر کنده‌کاری و برجسته‌سازی چوب.
منبت‌کاری را از هنرهای اصیل و زیبای ایرانی گفته‌اند[۱] که نماد احساس، ادراک، اندیشه و ابتکار هنرمندان این رشته است.[۲] این هنر تلفیقی از هنر و صنعت است.[۳] منبت، ایجاد نقش برجسته بر چوب در راستای زینت‌بخشی آن است. امروزه دستگاه‌های پیشرفتۀ CNC این کار را بادقت و بدون خطا انجام می‌دهند اما کار دست در میان مردم جایگاهی ویژه دارد.[۴] بخش مهمی از این هنر در صنعت مبلمان استفاده می‌شود.[۵]
واژه‌شناسی
مُنَبّت، واژه‌ای عربی و به‌معنای رویانده شده است و در اصطلاح، به کنده‌کاری روی چوب گفته می‌شود.[۶]
پیشینه
برخی، پیشینه منبت‌کاری را به دوران باستان[۷] و پیش از پادشاهی ساسانیان بازمی‌گردانند.[۸]
مسجد بزرگ دمشق، منبر قیزوان در شمال آفریقا (اواخر قرن دوم هجری)،
لنگه در چوبى متعلق به مسجد عتيق شيراز (قرن سوم هجری)،[۹]
درب ورودی جامع الأزهر مصر (قرن چهارم هجری)،
درب مقبرۀ محمود غزنوی (قرن پنجم هجری)،
منبر مسجد علاءالدین در قونیه (قرن ششم هجری)،
منبر و رحل قرآن (مربوط به دورۀ سلجوقی در قرن ششم و هفتم هجری)،
درب مسجد بایزید در بسطام (دورۀ تیموری)،
منبر مسجد نائین و رحل رآن (قرن هشتم هجری)،
مشهورترین آثار منبت‌کاری را در خود جای داده‌اند.[۱۰]
هنر منبت در دورۀ صفویه به نقطه اوج رسیده است؛[۱۱] از این دوره، درب‌هایی از مساجد در موزه‌های گلستان و برلین نگه‌داری می‌شود. از قرن یازدهم هنر چوب و منبت رو به زوال نهاد و رنگ و نقاشی جای آن را گرفت.[۱۲] در زمان قاجار هنر منبت‌کاری تحت تأثیر هنر غربی با تغییراتی همراه شد.[۱۳]
انواع منبت چوب
انواع منبت شامل منبت سنتی ایرانی، منبت قالب‌سازی، منبت قلم‌زنی، منبت فرنگی، منبت معرق، منبت مشبک، منبت تیشه‌ای و منبت سایر مصالح تکمیلی است.[۱۴]
ابزار و مواد و مصالح
ابزار منبت‌کاری شامل مغار، گیره، میز منبت، سوهان، کاغذ، چکش، تیزکن برقی، قلم مویی، میخکوب، ارّه، دریل، زیرکاری و نفت است.[۱۵] ماده اولیۀ منبت‌کاری چوب‌های فشرده و محکمی مانند آبنوس، فوفل، شمشاد، گلابی، نارنج، صندل، گردو و عناب است؛ اما منبت‌کاران اغلب از چوب درخت موجود در همان اقلیم برای سازگاری بیشتر آب‌و‌هوایی استفاده می‌کنند. چوب گردو متداول‌ترین نوع چوب منبت‌کاری محسوب می‌شود.[۱۶]
مراحل منبت‌کاری
منبت‌کاری شامل مراحل زیر است:
آماده‌سازی چوب؛ چوب را کمی بزرگ‌تر از اندازۀ مورد نظر برش زده و در آب جوش به مدت 20 تا 30 دقیقه می‌جوشانند، بلافاصله زیرِ خاک‌ارّه یا کاه قرار می‌دهند تا رطوبت خود را از دست بدهد، سپس در جریان هوا قرار می‌دهند تا خشک شود.
پیاده کردن نقشه روی چوب؛ طرح را با مداد و کاربن یا روغن روی چوب می‌کشند.
برش طرح؛ روی سطح چوبی که نقشه ترسیم شده است، صابون می‌زنند و اطراف طرح را می‌برند ولی خطوط ترسیم شده را باقی می‌گذارند.
خالی کردن زمینه؛ با چاقویی کوچک‌تر از چاقوی برش، زمینه را خالی می‌کنند.
جداسازی؛ برای این کار عمق برش در ابتدا زیاد و سپس رفته‌رفته کم می‌شود تا در نهایت به صفر برسد. پهنای نقوش در همۀ قسمت‌ها باید یکسان باشد.
روسازی؛ در این مرحله زیرورو کردن گلبرگ‌ها، خالی کردن وسط برگ‌ها و زیرورو کردن ساقه‌ها انجام می‌شود.
پرداخت؛ زمینۀ کار به‌وسیلۀ سنبادۀ نرم صاف و یکدست می‌شود.
بتونه‌کاری؛ پس از پایان کار، اگر جایی از کار ایراد داشته باشد، با بتونه ترمیم می‌شود؛ سپس دوباره پرداخت می‌شود تا بتونه مشخص نباشد.
پولیش؛ با سنباده‌های بسیار نرم جهت براق شدن منبت، پولیش می‌دهند.
رنگ‌کاری؛ در مرحلۀ آخر، رنگ‌کاری به‌منظور شفاف و مقاوم شدن سطح چوب در برابر رطوبت انجام می‌شود.[۱۷]
مراکز منبت‌کاری
ملایر در سال 1395ش به‌عنوان شهر ملی منبت و در سال 1398ش به‌عنوان شهر جهانی مبل منبت معرفی شد.[۱۸] آباده نیز در حوزۀ منبت‌کاری در سال 1397ش به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شد. [۱۹] از دیگر شهرهای فعال در این زمینه می‌توان از سنندج، ارومیه، گلپایگان و اصفهان نام برد.[۲۰]
فرصت‌ها و تهدیدها
امروزه شهرستان ملایر با داشتن نُه هزار منبت‌کار، 32 درصد اشتغال این شهرستان را از آن خود کرده است. این شهرستان با داشتن پنج هزار واحد تولیدی باعث اشتغال‌زایی 25 هزار نفر به‌صورت مستقیم و 35 هزار نفر به‌طور غیرمستقیم، 65 درصد مبل منبت کشور را تولید می‌کند.[۲۱] جشنوارۀ مبل و منبت در این شهرستان 150 هزار گردشگر را جذب کرده است. مبل و منبت در سال 1398ش، 550 میلیارد تومان فروش داشته است.[۲۲] سهم ایران در بازار صادرات مبل و منبت جهانی، کمتر از نیم درصد است.[۲۳] از دیگر تهدیدهای این هنر، فرسایش چوب در طول زمان به‌دلیل رطوبت، اوضاع جوی، ضربه و حشرات است.[۲۴]
آموزش
دورۀ آموزشی 16 ساعته که شامل طراحی، آموزش چوب‌شناسی، ایمنی کار، شناخت ابزار، برش، حجم‌شناسی، تکنیک‌ها و انجام پروژۀ عملی است و مدرک فنی و حرفه‌ای معتبر در پایان دوره اعطا می‌شود.[۲۵] همچنین رشتۀ درسی منبت‌کاری در شاخۀ کارودانش برای هنرجویان نوجوان با 106 ساعت آموزش وجود دارد که علاقه‌مندان می‌توانند به تحصیل در این رشته بپردازند.[۲۶]
نقش اسلام در منبت‌کاری
مخالفت آموزه‌های دین اسلام با پیکرتراشی و ساخت مجسمه، مانعی در برابر هنر منبت‌کاری دانسته می‌شد؛ ولی این هنر با شیوه‌های نو و طرح‌های گیاهان و جانداران، در مسیری جدید توسعه یافت و آثار آن از زیباترین و ماندگارترین کارهای هنری شد.[۲۷]
منبت‌کاری در ادبیات
کمال‌الدین اسماعیل، شاعر قرن هفتم در بیتی منبت را چنین توصیف می‌کند:
| دلبستگی‌ات اگر به نقوش منبت است | شاید چو بر تو طبع نباتی موکل است |
جامی شاعر قرن نهم نیز در بیتی چنین سروده است:[۲۸]
| از منبت نقش‌ها دیوار و سقفش فصل دی | همچو صحن باغ از الوان نبات اندر بهار |
پانویس
- ↑ «هنر منبت‌کاری؛ هر آنچه لازم است راجع به منبت‌کاری بدانید»، وب‌سایت آکس چوب.
- ↑ «آشنایی با هنر منبت‌کاری از تاریخچه تا آموزش»، وب‌سایت سرپوش.
- ↑ «هنر منبت‌کاری؛ هر آنچه لازم است راجع به منبت‌کاری بدانید»، وب‌سایت آکس چوب.
- ↑ زارع، «بررسی هنر منبت‌کاری در تزئینات معماری ایران به شیوۀ سنتی وپیشرفته»، 1397ش، ص2.
- ↑ «منبت‌کاری چیست؟ راهنمای کامل مبتدیان و سؤالات متداول مهم»، وب‌سایت مجسمه‌سازی.
- ↑ کیانمهر، کارگاه صنایع دستی (چوب)، 1394ش، ص106.
- ↑ بویری، «آباده؛ شهر جهانی منبت»، روزنامۀ سراسری سایه، 1400ش.
- ↑ «منبت‌کاری چیست؟ راهنمای کامل مبتدیان و سؤالات متداول مهم»، وب‌سایت مجسمه‌سازی.
- ↑ «منبت‌کاری و تزئینات چوبی»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ سرمدی، «منبت هنری از یاد رفته»، 1371ش، ص31-32.
- ↑ بویری، «آباده؛ شهر جهانی منبت»، روزنامۀ سراسری سایه، 1400ش.
- ↑ سرمدی، «منبت هنری از یاد رفته»، 1371ش، ص32.
- ↑ «احمد صنیعی استاد منبت‌کار اصفهانی»، 1351ش، ص65.
- ↑ کیانمهر، کارگاه صنایع دستی (چوب)، 1394ش، ص107-109.
- ↑ [[ «آشنایی با هنر منبت‌کاری»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ پاکیاری، بررسی سیر تحول منبت در استان اصفهان از سدۀ 4 تا 12ق، 1382ش، ص34.]
- ↑ پاکیاری، بررسی سیر تحول منبت در استان اصفهان از سدۀ 4 تا 12ق، 1382ش، ص36-40.
- ↑ «منبت ملایر جهانی شد»، خبرگزاری شبستان، 1398ش.
- ↑ «شهر جهانی منبت؛ معرفی آباده شهر منبت کاری و چالش‌های این هنر ایرانی»، وب‌سایت زین.
- ↑ حسینی، هنر و معماری ایران و جهان از کهن‌ترین زمان تا عصر حاضر، 1388ش، ص350.
- ↑ «سایۀ سنگین نوسانات ارزی بر سر منبت‌کاران ملایری»، هگمتانه نیوز.
- ↑ «افزایش سه برابری صادرات مبل و منبت کشور/ حضور 150 هزار گردشگر همزمان با جشنوارۀ مبل و منبت در ملایر»، باشگاه خبرنگاران جوان، 1398ش.
- ↑ «سایۀ سنگین نوسانات ارزی بر سر منبت‌کاران ملایری»، هگمتانه نیوز.
- ↑ سرمدی، «منبت هنری از یاد رفته»، 1371ش، ص30.
- ↑ «دورۀ جامع منبت‌کاری»، وب‌سایت آرکا چوب.
- ↑ «معرفی رشته «منبت‌کاری» در شاخه کاردانش»، خبرگزاری فارس، 1396ش.
- ↑ «تأثیر اسلام بر هنر منبت‌کاری بر چوب»، دانستنی آنلاین.
- ↑ «منبت: باغ ایرانی بر روی چوب»، وب‌سایت هفتا.
منابع
- «آشنایی با هنر منبت‌کاری»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1401ش.
- «آشنایی با هنر منبت‌کاری از تاریخچه تا آموزش»، وب‌سایت سرپوش، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1401ش.
- «احمد صنیعی، استاد منبت‌کار اصفهانی»، هنر و مردم، شمارۀ 124، 1351ش.
- «افزایش سه برابری صادرات مبل و منبت کشور/ حضور 150 هزار گردشگر همزمان با جشنوارۀ مبل و منبت در ملایر»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 6 شهریور 1398ش.
- بویری، محمد، «آباده؛ شهر جهانی منبت»، روزنامۀ سراسری سایه، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1400ش.
- پاکیاری، سارا، بررسی سیر تحول منبت در استان اصفهان از سدۀ 4 تا 12ق، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد، تهران، دانشکدۀ هنر دانشگاه تربیت مدرس، 1382ش.
- «تأثیر اسلام بر هنر منبت‌کاری بر چوب»، دانستنی آنلاین، تاریخ درج مطلب: 13 تیر 1396ش.
- حسینی، سید رضا، هنر و معماری ایران و جهان از کهن‌ترین زمان تا عصر حاضر، تهران، مارلیک، 1388ش.
- «دورۀ جامع منبت‌کاری»، وب‌سایت آرکا چوب، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1401ش.
- زارع، فرناک، «بررسی هنر منبت‌کاری در تزئینات معماری ایران به شیوۀ سنتی و پیشرفته»، سومین کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و طراحی شهری، 1397ش.
- «سایۀ سنگین نوسانات ارزی بر سر منبت‌کاران ملایری»، هگمتانه نیوز، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1401ش.
- سرمدی، عباس، «منبت هنری از یاد رفته»، فصلنامۀ هنر، شمارۀ 22، 1371ش.
- «شهر جهانی منبت؛ معرفی آباده شهر منبت‌کاری و چالش‌های این هنر ایرانی»، وب‌سایت زین، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1401ش.
- کیانمهر، قباد، کارگاه صنایع دستی (چوب)، تهران، شرکت نشر و چاپ کتاب‌های درسی، چاپ دوازدهم، 1394ش.
- «معرفی رشته «منبت‌کاری» در شاخه کاردانش»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1396ش.
- «منبت: باغ ایرانی بر روی چوب»، وب‌سایت هفتا، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1401ش.
- «منبت‌کاری چیست؟ راهنمای کامل مبتدیان و سؤالات متداول مهم»، وب‌سایت مجسمه‌سازی، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1401ش.
- «منبت‌کاری و تزئینات چوبی»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1401ش.
- «منبت ملایر جهانی شد»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 16 بهمن 1398ش.
- «هنر منبت‌کاری؛ هر آنچه لازم است راجع به منبت‌کاری بدانید»، وب‌سایت آکس چوب، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1401ش.