یونسکو

پرونده:سازمان یونسکو.jpg

آرم سازمان یونسکو

یونسکو، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد.

یونسکو، آژانس تخصصی و سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد است که مقر دائمی آن در پاریس قرار دارد. یونسکو، سازمانی در جهت صیانت از پیشینه، تمدن و میراث فرهنگی ملت‌های کهن است و سابقۀ تأسیس آن به شش دهه قبل می‌رسد. فعالیت‌های یونسکو معطوف به مساعدت مالی برای رشد و توسعۀ ایده‌های خلاقانه، اعطای بورس تحصیلی و نشان‌های جهانی و نیز همکاری با سازمان‌های خصوصی است.

معرفی

یونسکو، مخفف عبارت «سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد»، در ابتدا با هدف بازسازی مدارس، کتابخانه‌ها و موزه‌هایی تأسیس شد که در طول جنگ جهانی دوم در اروپا تخریب شده بودند. این سازمان امروزه از برنامه‌ها، کنفرانس‌ها و نشریات بین‌المللی حمایت می‌کند؛ فعالیت‌های جهانی را در زمینه‌های آموزشی و علمی به رسمیت می‌شناسد و به آنها جایزه می‌دهد؛ برای بهبود توسعۀ آموزشی، فرهنگی و اقتصادی فقیرترین مناطق جهان تلاش می‌کند و تلاش‌های ملی کشورهای عضو برای حذف بی‌سوادی و گسترش آموزش رایگان را حمایت و تکمیل می‌کند.

تاریخچه

یونسکو هم‌زمان با پایان جنگ جهانی دوم در 1945م، در اجلاس لندن با مشارکت نمایندگانی از 40 کشور جهان، تأسیس و در 1946م اساس‌نامۀ آن لازم‌الاجرا شد. هدف یونسکو علاوه ‌بر تسهیل دستیابی کشورهای جهان به صلح پایدار، تقویت همبستگی فکری و اخلاقی نوع بشر از طریق درک متقابل و گفتگو بین فرهنگ‌ها تعریف شده است. از آن زمان، یونسکو با بسیج فیلسوفان، هنرمندان و روشنفکران همه ملیت‌ها، برنامه‌هایی را برای دستیابی به این اهداف راه اندازی کرده است. با پیوستن بسیاری از کشورها به سازمان ملل متحد در دهۀ 1950م، یونسکو منابع بیشتری به مشکلات جهانی از جمله فقر، بی‌سوادی و توسعه‌نیافتگی تخصیص داده است.

ساختار یونسکو

ساختار یونسکو شامل چهار بخش است: 1. کنفرانس عمومی، با حضور نمایندگان عضو، دوسال یکبار برگزار می‌شود. هر کشور عضو دارای یک رأی در کنفرانس عمومی یونسکو است. این کنفرانس برای تعیین بودجۀ سازمان، برنامه‌ریزی فعالیت‌های آن و میزان کمک‌های کشورهای عضو به این سازمان تشکیل می‌شود. 2. شورای اجرایی، یک هیئت 58 نفره است که اعضای آن توسط کنفرانس عمومی انتخاب می‌شود تا ناظر بر تصمیمات کنفرانس عمومی باشد و مشاوره و راهنمایی بدهد. 3. دبیرخانه، مسئول تدوین و تنظیم پیش‌نویس برنامه‌ها و بودجه‌های سازمان است. مدیر کل دبیرخانه از سوی کنفرانس عمومی هر شش سال یکبار تعیین می‌شود تا مجری برنامه‌های مصوب باشد. 4. کمیسیون‌های ملی، در کشورهای متبوع خود بازتاب‌دهندۀ برنامه‌های یونسکو بوده و هماهنگی سازمان یونسکو و نهادهای ملی را برقرار می‌کنند. امروزه حدود 200 کمیسیون ملی، فعال هستند. در کنار بخش‌های چهارگانه، کمیسیون‌های ویژه‌ای با مشارکت کارشناسانی از سراسر جهان شکل می‌گیرد که دستاورد آنها به‌صورت مرتب توسط یونسکو منتشر می‌شود مانند کمیسیون بین دولتی اقیانوس‌شناسی، کمیسیون جهانی فرهنگ و توسعه و کمیسیون جهانی اخلاق دانش علمی و فناوری.

اعضای یونسکو

یونسکو 193 کشور عضو دارد که آن‌ها را در پنج گروه منطقه‌ای سازماندهی می‌کند: آفریقا؛ کشورهای عربی؛ آسیا و اقیانوسیه؛ اروپا و آمریکای شمالی؛ آمریکای لاتین. سازمان در هر یک از این مناطق، برنامه‌ها و فعالیت‌هایی را تعریف می‌کند که مختص نیازهای محل آن‌ها است.

برنامه‌های عمومی یونسکو

آموزش

این بخش، از آموزش برای تشویق کشورها به توسعه اقتصادی و اجتماعی بهره می‌گیرد. «آموزش برای همه» بزرگ‌ترین برنامۀ این بخش از یونسکو شمرده می‌شود که هدف آن، گسترش مراقبت و آموزش در دوران کودکی، ارائه آموزش رایگان برای همه کودکان فارغ از جنسیت، افزایش سواد بزرگسالان و تعیین استانداردهای جهانی یادگیری در خواندن و ریاضی است.

علوم طبیعی

این بخش، برنامه‌ها و تحقیقات بین‌المللی در علم، مهندسی و انرژی‌های تجدیدپذیر را سازماندهی می‌کند؛ همچنین برنامه‌هایی برای پاسخ‌گویی به جنبه‌های علمی مسائل بین‌المللی مانند تغییرات آب‌وهوا و فقر طراحی کرده و بر کشورهای با درآمد کم و متوسط به‌ویژه کشورهای قارۀ آفریقا تمرکز دارد.

علوم اجتماعی و انسانی

مأموریت بخش علوم اجتماعی و انسانی یونسکو، بهبود شرایط اجتماعی کشورهای عضو و ریشه‌کن‌کردن فقر است و این کار را با تشویق به همکاری فکری در مورد ارزش‌هایی چون عدالت و آزادی انجام می‌دهد.

فرهنگ

بخش فرهنگ یونسکو از میراث جهانی در تمام اشکال آن محافظت می‌کند که شامل شش دستۀ میراث فرهنگی، طبیعی، محسوس، نامحسوس، منقول و غیر منقول است. مهم‌ترین برنامۀ بخش فرهنگ، فهرست میراث جهانی است که در سال 1972م ایجاد شد و مکان‌هایی را در سراسر جهان معرفی می‌کند که از حمایت سازمان ملل و دولت‌ها بهره‌مند می‌شوند.

ارتباطات و اطلاعات

بخش ارتباطات و اطلاعات یونسکو تلاش می‌کند تا اهداف زیر محقق شوند: ارتقای دسترسی جهانی به اطلاعات، آزادی انواع بیان‌ در رسانه‌ها، بهبود آموزش متخصصان رسانه، توسعۀ تنوع رسانه‌ای از طریق ایجاد ایستگاه‌های رادیویی محلی، مراکز چندرسانه‌ای و یک پخش‌کنندۀ عمومی که بتواند به کل کشور دسترسی داشته باشد.

موضوعات خاص در یونسکو

یونسکو از ابتکارات و نوآوری‌ها، که به‌عنوان موضوعات خاص شناخته می‌شوند، حمایت می‌کند که اغلب ترکیبی از کارهای پنج بخش اصلی است. برخی از این موضوعات عبارتند از تغییرات آب‌وهوای جهانی و واکنش‌های پس از جنگ و پس از بلایای طبیعی.

پیمان‌های یونسکو

یونسکو با رد تئوری‌های نژادپرستانه به‌دنبال توسعۀ پروژه‌های نوآورانه‌ای است که جهان را به‌سوی وضعیت مطلوب و بهینه تغییر دهد. در این راستا، تاکنون پیمان‌های زیر را منعقد کرده است: • پیمان جهانی حق چاپ (1952م)؛ • برنامۀ انسان و بیوسفر (1971م)؛ • پیمان میراث جهانی (1972م)؛ • پیمان حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس (2003م).

فعالیت‌ها

با تلاش‌های یونسکو، مراکز جهانی برای تحقیقات علمی ایجاد شده‌ است از جمله 1. مرکز تحقیقات علمی CERN در 1952م و SESAME در 2017م؛ 2. توسعۀ سیستم هشدار اولیۀ سونامی جهانی؛ 3. گردهم‌آوری کارشناسان و محققان برای تدوین اولین تاریخ عمومی پنج قارۀ جهان؛ 4. پویش‌های سوادآموزی در سراسر جهان که پیشتاز توسعۀ ملت‌ها بود؛ 5. ایجاد اصول جهانی برای اخلاق علمی و نسل انسان؛ 6. محافظت از بهترین چیزهاییی که بشریت در طول قرون ساخته است.

جوایز یونسکو

از سال 1951م، 26 جایزۀ یونسکو به راه‌حل‌های پایدار برای چالش‌های جهانی در زمینه‌های عدالت جنسیتی، مبارزه با فقر، دسترسی به آموزش باکیفیت و فراگیر، نظارت بر تغییرات آب‌وهوا و تنوع فرهنگی و نیز فرهنگ صلح اعطا شده است. جایزۀ اخلاق علمی ابن‌سینا که از سوی این سازمان، دوسال یکبار اهدا می‌شود به پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران از سال 2003م کلید خورده است. این جایزه مختص افراد و گروه‌های علمی با تاکید بر اخلاق‌مداری است که شامل یک مدال طلا، گواهی‌نامۀ اخلاق و یک هفته سفر علمی به کشور ایران است.

بیانیه تنوع فرهنگی یونسکو

از بیانیه‌های مهم سازمان یونسکو، بیانیۀ تنوع فرهنگی است که در سی‌ویکمین اجلاس آن در ۲ نوامبر ۲۰۰۱م صادر شد و بر هویت، تنوع و تکثرگرایی در حوزه فرهنگ اقوام و ملل تاکید دارد.

یونسکو در ایران

ایران از نخستین کشورهایی بود که به عضویت یونسکو درآمد. در سال 2002م دفتر منطقه‌ای یونسکو در تهران افتتاح شد تا کشورهای پاکستان، افغانستان و ترکمنستان را پوشش دهد. در همان سال، «مرکز مطالعات منطقۀ آب» زیر نظر یونسکو در ایران دایر شد. دو سال بعد، «مرکز بین‌المللی قنات» راه‌اندازی شد تا نشان دهد دانش و فن قنات از آنِ کشور ایران است. این مرکز وظیفه دارد از دانش قنات حفاظت کند و با جذب دانشجو از ایران و دیگر مناطق در جهت ماندگاری این دانش تلاش می‌کند. یونسکو چندین مرکز درجه دوم نیز در ایران دارد. دیگر اقدامات یونسکو در ایران در سال‌های اخیر شامل حمایت مالی برای حفاظت از ارگ تاریخی بم، معرفی همدان به‌عنوان پایگاه گردشگری در ایران و نیز ثبت آثار تاریخی و باستانی ایران در فهرست جهانی می‌شود. این سازمان همچنین کرسی حقوق بشر را در دانشگاه شهید بهشتی و کرسی علمی را در دانشگاه تهران برپا کرده است.

سند 2030 یونسکو

سند 2030، یکی از پروژه‌های یونسکو با هدف جهانی‌سازی ملل و اقوام مختلف و یکسان‌سازی فرهنگ‌ها دانسته شده است. این سند شامل 17 هدف اصلی و 169 هدف فرعی است و از دیدگاه سکولاریته و لیبرالیسم به مسائلی چون حقوق کودک، آموزش و پرورش، زن و خانواده می‌نگرد. محتوای سند 2030 به‌صورت «کلی» و با الفاظ «مثبت و انسانی» اما در چارچوب فرهنگ غرب، بیان شده است و گاهی در تعارض با تعاریف و مفاهیم ارزشی دیگر اقوام، ادیان و فرهنگ‌ها است. در سند توسعۀ پایدار 2030 یونسکو به جهان عاری از فقر، و گرسنگی، بهداشت و سلامت همگانی، آموزش با کیفیت، انرژی ارزان و تجدیدپذیر در دسترس همه، کار و اقتصاد خوب و پایدار با زیرساخت مناسب و نوآوری، کاهش نابرابری، امنیت در شهرها و داشتن جوامع پایا، استفاده امن از منابع، استفاده پایا از زمین، صلح، عدالت و همکاری در توسعه پایدار اشاره شده است، اما به اعتقاد کارشناسان، این سند چالش‌های جدی برای استقلال کشورها در مدیریت، اقتصاد و سیاست ایجاد می‌کند و به‌‌طور مثال در مواردی با مفاد قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در تناقض است. این سند، نوعی حکمرانی جهانی تحت نظر سازمان ملل را پیگیری می‌کند که استقلال کشورها را مخدوش می‌کند. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، در 17 اردیبهشت 1396ش با اجرای این سند در ایران مخالفت کرد، زیرا بر این باور است که لایه‌های پنهان این سند، موجب وابستگی فزایندۀ کشورهای در حال توسعه و نابودی استقلال اقتصادی، سیاسی، علمی و فرهنگی آنها می‌شود و اهداف وعده داده شده در سند نیز محقق نخواهند شد.

منابع

• «اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی یونسکو»، وب‌سایت کنوانسیون ملی یونسکو ایران، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1395ش.
• «ده نقد علمی به سند 2030/ ناگفته‌های توسعۀ پایدار از تعارض با قوانین تا استعمار نو»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1399ش.
• «زیروبم یونسکو و حضور ایران در آن در گفتگو با احمد جلالی»، وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 آبان 1394ش.
• گروه توسعۀ نظری و مطالعات بنیادین، «ابعاد پنهان و محورهای سند 2030، بررسی سند دستورکار 2020 برای توسعۀ پایدار»، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی ، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1399ش.
• نوروزیان، مهدی، «معرفی بنیادهای علمی: آشنایی با سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد»، وب‌سایت نورمگز، تاریخ درج مطلب: زمستان 1384 ش.
• «همۀ آنچه دربارۀ سند 2030 باید بدانیم»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1396ش.
• یدالهی، انور، «بررسی تطبیقی رویکرد سند ۲۰۳۰ و سند تحول بنیادین در آموزش و پرورش ایران به عدالت آموزشی جنسیتی»، پژوهش حقوق عمومی دانشگاه علامه طباطبایی تاریخ درج مطلب: اسفند 1398ش.
• History of UNESCO, Unesco. accessed date: May 5, 2023.
• UNESCO, National Geographic, accessed date: May 7, 2023. Mingst, Karen, UNESCO international organization, Encyclopedia britanica, last updated date: May 2, 2023.
• Unesco Prizes, Unesco, accessed dated: May 6 2023