کتابخانه
کتابخانه؛ مکان نگهداری و مطالعه کتاب
کتابخانه، محل نگهداری کتاب است،[۱] که می‌تواند یک اتاق و یک جای مسقف بوده، یا اینکه محلی باشد برای چینش کتاب‌ها با نظم و ترتیبی خاص.[۲] این مکان که توسط یک نهاد عمومی، خصوصی یا یک شخص نگهداری می‌شود، محلی است با کتاب‌های بسیار و مکانی برای مطالعه.[۳]
پیشینه کتابخانه
از کهن‌ترین کتابخانه‌های دوران باستان، می‌توان به آثار برجای مانده از کتابخانه‌های شخصی، مذهبی و عمومی سومریان، 2700 سال پیش از میلاد مسیح، اشاره کرد که کتابخانه‌ی «تلو» در آن مجموعه، بیش از 30 هزار لوحه‌ی گلین را در خود جای داده بود. در برخی از این لوحه‌های گِلی، اندیشه‌های اجتماعی، سیاسی و فلسفی، امر بازرگانی، اداری و حقوقی و نیز قطعات ادبی هزاران سال قدیمی‌تر از ایلیاد، ثبت شده است.[۴] سومریان، که فرهنگ نوشتن آن‌ها بیش از 1500 سال بر بشریت سیطره داشت،[۵] از نخستین کسانی بودند که دستاوردهای خود را با هدفی روشن، یعنی حفظ آن‌ها برای آیندگان ثبت کرده‌اند.[۶]
در تمدن بابل، کتابخانه‌هایی در معابد و قصرها ایجاد شد که راه و روش آن را از سومریان آموخته بودند. از معروف‌ترین کتابخانه‌های بابلیان، می‌توان به کتابخانه‌ی «بورسیپا» اشاره کرد که به‌عنوان شاخص‌ترین کتابخانه‌ی دوران باستان شناخته شده است. از مهم‌ترین آثار این کتابخانه نیز می‌توان به «قانون حمورابی» اشاره کرد.[۷]
قدمت پیشه کتابداری، به دوران آشوریان برمی‌گردد. «آشور بانیپال»، مؤسس کتابخانه بزرگ در شهر نینوا، را به‌عنوان اولین مفسر شغل کتابداری در جهان و تاریخ معرفی می‌کنند. وی، برای نخستین‌بار «فهرست» را به مجموعه‌ی کتاب‌ها و کتابخانه اضافه کرد. به دستور او، لوحه‌های گِلی را برحسب موضوع، به‌صورت منظمی در کتابخانه چیدند. بر سَردر هر اتاقک نیز، محتوای کلی کتاب‌ها، حک شد.
در تمدن مصریان، تفاوت‌هایی در مواد و شیوه‌ی نگارش کتاب‌ها به وجود آمد. مصریان از برگ پاپیروس و چیزی شبیه به قلم‌مو برای نگارش استفاده می‌کردند. همچنین، نگارش آن‌ها به خط تصویری انجام می‌شد.[۸] در فرهنگ مصریان، ارزش و اعتبار کتاب، چنان بالا بود که گویی آن را می‌پرستیدند. آن‌ها، طومارهای پاپیروس (کتاب) خود را در کوزه‌های گِلی یا فلزی که دارای نشانه‌های شناسایی بودند، نگهداری می‌کردند. کهن‌ترین کتاب مصری، با نام «پاپیروس پرس»، در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.[۹]
پیشینه کتابخانه در ایران
«کتابخانه آشوربانی‌پال» از کهن‌ترین کتابخانه‌های ایران بوده است. این کتابخانه شامل هزاران لوح رُسی و متون مختلفی از سده هفتم پیش از میلاد مسیح بود. «حماسه گیلگمش» از معروف‌ترین آثار این کتابخانه دانسته شده است. این کتابخانه، اطلاعات بسیار جالبی درباره مردمان خاور نزدیک باستان ارائه داده است. برخی از مورخان، این مجموعه را یکی از ارزشمندترین منابع رویدادهای تاریخی در جهان می‌شناسند.[۱۰] موقعیت این کتابخانه، در سرزمین نینوا، پایتخت آشوریان، و امروزه جزئی از مناطق شمالی کشور عراق است.[۱۱]
در دوره هخامنشیان، کتب علمی و مذهبی در کتابخانه‌های «گنج هاپیگان» در تخت سلیمان و «دزی ناپشت» در تخت جمشید نگهداری می‌شد. این کتاب‌ها که مضمون‌هایی همچون طب، فلسفه، نجوم و کیمیاگری را شامل می‌شدند، در حمله‌ی اسکندر مقدونی به ایران، به‌صورت کامل در آتش سوختند.
از دوره اشکانیان، در مناطق نسا، اورمان و دورا اوروپوس، قطعات بسیاری نوشته شده بر چرم کشف شده است. این قطعات، شامل مطالبی در رابطه با امور سیاسی و اقتصادی است. پس از آن و در دوره ساسانیان نیز، بسیاری از کتاب‌های یافت‌شده، ریشه در دوره اشکانیان دارند. ابن‌ندیم درباره کتابخانه اردشیر بابکان، بنیانگذار سلسله ساسانی، می‌گوید: وی، کتاب‌هایی از دوران ایران باستان را گردآوری کرده و در گنجینه‌ای نگهداری می‌کرد.
از دیگر کتابخانه‌های معروف در دوران ایران باستان، می‌توان به کتابخانه دانشگاه جندی شاپور (گندی شاپور)، دوره ساسانیان، اشاره کرد. این کتابخانه را بزرگ‌ترین کتابخانه دنیای باستان و نیز بزرگ‌ترین مرکز آموزشی و پژوهشی مضامینی همچون پزشکی، فلسفه، حکمت و ادبیات دنیای قدیم معرفی می‌کنند. اساتیدی از ایران، هند، یونان و روم در این کتابخانه تدریس می‌کردند.
پس از ورود اسلام به ایران نیز کتابخانه‌هایی در نقاط مختلف ایران ساخته و بهره‌برداری شد. از آن جمله می‌توان به کتابخانه‌های «ابوالوفای همدانی»، «بهاءالدوله دیلمی»، «عضدالدوله دیلمی در شیراز»، «عمادالدوله دیلمی»، «نوح بن منصور سامانی»، «ابن‌العمید» و «صاحب بن عباد» که شامل بیش از 117 هزار جلد کتاب نفیس در ری بود،[۱۲] اشاره کرد.
انواع کتابخانه
کتابخانه‌ها را براساس نوع کتاب، رده سنی مخاطبین کتاب‌ها و استفاده‌کنندگان آن‌ها به چند گروه تقسیم‌بندی می‌کنند:
- کتابخانه کودکان
- کتابخانه‌های دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی
- کتابخانه ملی
- کتابخانه عمومی
- کتابخانه مرجع
- کتابخانه دیجیتال
- کتابخانه تخصصی
- کتابخانه تحقیقات
- کتابخانه شخصی (خصوصی).
کتابخانه‌های مهم دنیا
امروزه، کتابخانه‌های بزرگ و باارزش بسیاری در نقاط مختلف دنیا وجود دارد که حاوی ذخایری ارزنده هستند. از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های جهان می‌توان به «کتابخانه ملی کنگره ایالات متحده آمریکا» اشاره کرد که در 1800م تأسیس شد و امروزه بیش از 134 میلیون اثر در آن نگهداری می‌شود. این کتابخانه از نظر تعداد منابع موجود در پله دوم، پس از کتابخانه بریتانیا با بیش از 150 میلیون منبع معتبر، قرار دارد. در این کتابخانه، برخی از کتب فارسی مانند نسخ خطی اسکندرنامه (نظامی گنجوی)، سفرنامه (ناصرالدین شاه قاجار) و تفسیر 13 جلدی مثنوی مولوی و نیز اثری از محمدتقی جعفری نگهداری می‌شود.[۱۳]
پس از آن، «کتابخانه ملی چین» با بیش از 22 میلیون کتاب، در جایگاه دوم قرار دارد. جایگاه سوم نیز متعلق به «کتابخانه آکادمی علوم روسیه» است که بیش از 20 میلیون کتاب در خود جای داده است. در پله‌های بعدی، کتابخانه‌های «ملی کانادا»، «ملی آلمان»، «بریتانیا»، «مؤسسه اطلاعات علمی علوم اجتماعی آکادمی علوم روسیه»، «دانشگاه هاروارد»، «ملی علوم ورنادسکی اوکراین» و «کتابخانه عمومی شهر نیویورک» قرار دارند. کتابخانه ملی ایران نیز با بیش از 2841665 جلد کتاب در زمره‌ی بهترین کتابخانه‌های جهان قرار دارد.
کتابخانه در ادبیات ایران
کتابخانه، از جمله واژگان کهن میان فارسی‌زبانان است. لذا، این واژه در میان نظم و نثر نویسندگان از دیرباز جایگاهی داشته است؛ مانند:[۱۴] [۱۵] [۱۶]
| خدمت مولوی، چه صبح و چه شام | کرده اندر کتابخانه مقام | |
| این کتابخانه را خواهم شست | وز سر کائنات در گذرم | |
| بنشستم در آشیانه‌ی خویش | گم شدم در کتابخانه خویش |
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه کتابخانه، سایت واژه‌یاب.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه کتابخانه، سایت واژه‌یاب.
- ↑ عمید، فرهنگ عمید، ذیل واژه کتابخانه، سایت واژه‌یاب.
- ↑ موکهرجی، تاریخ و فلسفه کتابداری، 1388ش، ص81.
- ↑ استیویچ، در پویه‌ی تاریخ، 1373ش، ص26.
- ↑ استیویچ، الکساندر، در پویه‌ی تاریخ، 1373ش، ص29.
- ↑ استیویچ، الکساندر، در پویه‌ی تاریخ، 1373ش، ص30 و 31.
- ↑ موکهرجی، تاریخ و فلسفه کتابداری، 1388ش، ص82.
- ↑ موکهرجی، تاریخ و فلسفه کتابداری، 1388ش، ص83.
- ↑ Wells, The Outline of History: Volume 1, p. 177.
- ↑ Polastron, "Books on Fire: The Tumultuous Story of The World's Great Libraries, 2007, pages 2-3.
- ↑ ترکمنی آذر، دیلمیان در گستره تاریخ ایران (حکومت‌های محلی، آل زیار، آل بویه)، ۱۳۸۹ش، ص246.
- ↑ The Iranian World, Near East Collection: An Illustrated Guide, Library of congree- African & Middle Eastern Division
- ↑ شیخ بهایی، دیوان اشعار، مثنویات پراکنده، شماره11، در نکوهش کسی که اوقات خویش را به مطالعه‌ی کتب پردازد و از مبدأ غافل ماند، بیت1، سایت گنجور.
- ↑ شاه نعمت‌الله ولی، غزلیات، غزل شماره1023، بیت4، سایت گنجور.
- ↑ ملک‌الشعراء بهار، منظومه‌ها، کارنامه زندان، داستان مسافرت به یزد، بیت65، سایت گنجور.
منابع
- استیویچ، الکساندر، در پویه‌ی تاریخ، ترجمه حمیدرضا آژیر و حمیدرضا شیخی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1373ش.
- ترکمنی آذر، پروین، دیلمیان در گستره تاریخ ایران (حکومت‌های محلی، آل زیار، آل بویه)، تهران، سمت، ۱۳۸۹ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 18 آذر 1400ش.
- شاه نعمت‌الله ولی، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 آذر 1400ش.
- شیخ بهایی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 آذر 1400ش.
- عمید، حسن، فرهنگ عمید، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 18 آذر 1400ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 18 آذر 1400ش.
- ملک‌الشعراء بهار، محمدتقی، منظومه‌ها، کارنامه زندان، داستان مسافرت به یزد، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 آذر 1400ش.
- موکهرجی، آجیت کمار، تاریخ و فلسفه کتابداری، تهران، فرزانه، 1388ش.
- Polastron, Lucien X, "Books on Fire: The Tumultuous Story of The World's Great Libraries", Thames & Hudson Ltd, London, 2007.
- The Iranian World, Near East Collection: An Illustrated Guide, Library of congree- African & Middle Eastern Division.
- Wells, H. G, The Outline of History: Volume 1, Doubleday.