کتابخانه دیجیتال
کتابخانه دیجیتال؛ کتابخانه‌ای شامل منابع دیجیتالی‌شده
کتابخانه دیجیتال (رقومی)،[۱] سازمانی حاوی منابع خاص است که نگهداری آن‌ها بااهمیت بوده و همچنین راهکارهایی در زمینه‌ی گزینش، سازماندهی، ارائه‌ی دسترسی‌های کنترل‌شده، امکان توزیع منابع، حفظ یکپارچگی مطالب و اطمینان از ماندگاری طولانی‌مدت آن‌ها، در این سازمان، صورت می‌گیرد.
از کتابخانه‌های دیجیتال، با نام‌های دیگری همچون کتابخانه‌های الکترونیکی، کتابخانه‌های مجازی، کتابخانه‌های بدون کاغذ، کتابخانه‌های دووجهی و کتابخانه‌های بدون دیوار نیز یاد می‌شود، که هرچند در عمل، با هم تفاوت‌هایی دارند، اما، معمولا به یک معنا استفاده می‌شوند.
پیشینه کتابخانه‌های دیجیتال
کتابخانه‌ها در طول تاریخ، یک دوره تکاملی مداوم را پشت سر گذاشته‌اند. این مراکز، که ابتدا، محلی برای نگهداری و ذخیره مدارک و کتاب‌ها بودند، در طول زمان، به مراکزی جهت تبادل اطلاعات تبدیل شدند. با وقوع انقلاب اطلاعات، کتابخانه‌های دیجیتالی نیز به عرصه‌ی انواع کتابخانه‌ها وارد شدند. با اختراع روش‌های جدید نگهداری اطلاعات و سازماندهی و دسترسی به اطلاعات، امروزه کتابخانه‌های دیجیتال، مجموعه‌ای از منابع الکترونیکی و امکانات فنی است. برخی، این پیشرفت را ثمره‌ی موج سوم پیشرفت‌های بشری (موج اول: کشاورزی؛ موج دوم: صنعت؛ موج سوم: فناوری ارتباطات و رایانه) می‌دانند.[۲] از سال 2002م، تا کنون، هزاران کتابی که حق تألیف آن‌ها به پایان رسیده، به‌صورت دیجیتالی درآمده‌اند. گروهی دیگر از کتاب‌ها که هنوز دوره حق تألیف آن‌ها به اتمام نرسیده نیز در این نوع از کتابخانه‌ها حضور یافته‌اند. برخی از شرکت‌هایی که کتاب‌ها را به‌صورت آنلاین در اختیار خریداران خود قرار می‌دهند، معمولا شماری از صفحات کتاب را به‌صورت آنلاین در اختیار عموم مردم می‌گذارند.
چیستی کتابخانه دیجیتال
علاقه به موضوع کتابخانه‌های دیجیتالی، در ابتدا، در قالب موضوعات نظری و کاربردی، در دهه 1990م، شکل گرفت. کشورهای انگلیس، آمریکا و اتحادیه اروپا، اعتبارات کلانی را به طراحی و ایجاد این‌گونه از کتابخانه‌ها اختصاص دادند. آن‌ها، از روش برگزاری کنفرانس‌ها و کارگاه‌های آموزشی، انتشار چندین جلد کتاب و نشریه در زمینه‌ی کتابداری و اطلاع‌رسانی، جنبه‌های مختلف کتابخانه دیجیتال را مورد بررسی قرار دادند. پس از سال‌ها تحقیق و توسعه در رابطه با چیستی کتابخانه دیجیتال، نظریات مختلفی در ویژه‌نامه‌های متفاوتی در سراسر جهان ارائه شد. برای مثال، کارشناسان در مجله «پردازش و مدیریت اطلاعات» در آمریکا، معتقد بودند که ایجاد و توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی حاصل فرآیند پیچیده‌ای است که 4 عنصر فناوری، جامعه، خدمات و محتوا، نقش تعیین‌کننده‌ای در آن ایفا می‌کنند.[۳]
در نهایت، بر اساس تعریفی که فدراسیون کتابخانه‌های دیجیتال ارائه کرده است، «کتابخانه دیجیتال، سازمانی است که در آن کارکنان متخصص به انتخاب، سازماندهی و کمک برای دسترسی به منابع اطلاعاتی می‌پردازند و در آن فرآیند تفسیر، توزیع و حفاظت از یکپارچگی اطلاعات دیجیتال و نیز اطمینان از وجود مجموعه‌ای از آثار دیجیتال در مدت زمانی طولانی مورد توجه قرار می‌گیرد. از این طریق می‌توان منابع اطلاعاتی دیجیتال را به‌سرعت و به‌صورت اقتصادی برای استفاده‌ی یک جامعه یا مجموعه‌ای از جوامع در دسترس قرار داد».[۴]
محتوای کتابخانه‌های دیجیتال
انواع مختلفی از اطلاعات و خدمات اطلاع‌رسانی در کتابخانه‌های دیجیتال ارائه می‌شوند. مهم‌ترین بخش را می‌توان شامل نمونه‌های الکترونیکی منابع چاپی و غیرچاپی موجود در کتابخانه‌ها دانست که حاوی کتب، مجلات، منابع دیداری و شنیداری، نسخ خطی، نقشه‌ها و سایر منابع هستند. در واقع، هر کتابخانه، خود به تولید محتوا و دیجیتالی کردن منابع اطلاعاتی در دسترس خود می‌پردازد. در فرآیند دیجیتالی کردن آثار، باید ارزش‌های افزوده‌ی دیگری مانند امکانات جست‌وجوی ساده و پیشرفته، نمایه‌سازی موضوعی اسناد و مدارک، امکان جست‌وجوی تمام متن، افزودن پیوندهای فرامتنی و امثال آن‌ها صورت گیرد تا امکان دسترسی به اطلاعات برای استفاده‌کنندگان به‌صورتی آسان و سریع اتفاق بیفتد.
بخش دوم از محتوای این نوع از کتابخانه‌ها را منابع اطلاعاتی در محیط اینترنت تأمین می‌کند. در نتیجه، کتابخانه‌ها می‌توانند در اینترنت به شناسایی، ارزیابی کیفی، سازماندهی و فهرست‌نویسی منابع اطلاعاتی خود بپردازند. مانند پایگاه‌های اطلاعاتی کتاب‌شناختی و مجلات الکترونیک علمی که بخش مهمی از محتوای یک کتابخانه دیجیتالی را فراهم می‌کنند.
از دیگر مجموعه‌های مهم کتابخانه‌های دیجیتالی، پایگاه‌های اطلاعاتی و مجموعه متون کامل مجلات علمی و تخصصی هستند. امروزه، بخش عمده‌ای از این پایگاه‌ها به‌صورت تجاری توسط ناشران و عرضه‌کنندگان این‌گونه خدمات و محصولات، قابل دسترسی هستند.
تفاوت کتابخانه‌های دیجیتال، مجازی و الکترونیکی
در کتابخانه‌های دیجیتال، مؤسسات یا سازمان‌هایی هستند که منابع مختلف شامل منابع انسانی و تجهیزات مورد نیاز برای ارائه‌ی خدمات کتابخانه‌ای مثل فهرست‌نویسی، رده‌بندی، اطلاع‌رسانی، روابط بین کتابخانه‌ای، مواد آموزشی، منابع کتابخانه‌ای و دیگر خدمات را با استفاده از شبکه‌های اینترنتی پر سرعت انجام می‌دهند. به‌همین روش، منابع لازم آماده و در اختیار دانشجویان و مخاطبین قرار می‌گیرد.
کتابخانه‌های مجازی یا کتابخانه‌های بدون دیوار، کتابخانه‌هایی هستند که منابع آن‌ها، تنها روی وب قرار می‌گیرد. تمام خدمات کتابخانه‌ای در این نوع کتابخانه‌ها، تنها و تنها از طریق وب صورت می‌گیرد. محیط کاری، در کتابخانه‌های مجازی، تنها محیط شبکه‌های رایانه‌ای بسیار سریع (از نوع شبکه‌های ماهواره‌ای یا فیبر نوری) است.[۵]
کتابخانه الکترونیکی، کتابخانه‌ای است که حاوی مواد و خدمات الکترونیکی است. این مواد می‌تواند شامل مواد دیجیتالی نیز باشد (مانند مجلات الکترونیکی و کتاب‌های الکترونیکی). این نوع از کتابخانه‌ها، هر آنچه را که جهت استفاده از آن‌ها نیاز به الکتریسیته باشند، نیز شامل می‌شود. فرآیند اصلی کتابخانه الکترونیکی این است که کتابخانه باید دارای ماهیت الکترونیکی باشد که مهم‌ترین شیوه تحقق آن، استفاده گسترده از رایانه‌ها برای دسترسی سریع به نمایه‌های درون خطی، امکان جست‌وجو و بازیابی متن کامل، بایگانی خودکار سوابق و تصمیم‌گیری مبتنی بر رایانه است. کتابخانه‌های الکترونیکی، اطلاعات بیش‌تری را به‌شکل الکترونیکی یعنی در قالب لوح‌های فشرده با دستیابی از طریق اینترنت فراهم می‌کنند. هرچند در این نوع از کتابخانه‌ها، استفاده گسترده‌ای از رسانه‌های الکترونیکی می‌شود، اما، کتاب‌های متعارف نیز در کنار انتشارات الکترونیکی حضور دارند.[۶]
مزایای کتابخانه دیجیتال
امروزه، کتابخانه‌های دیجیتال با اقبال بسیاری در سراسر جهان روبه‌رو هستند. از جمله مزایای این نوع کتابخانه‌ها را می‌توان به‌صورت زیر معرفی کرد:
- سهولت دسترسی به منابع
- مقرون به‌صرفه بودن دسترسی
- امکان تبادل اطلاعات و منابع موجود با سازمان‌های دیگر
- به‌کارگیری دستورالعمل‌هایی جهت حفظ، گسترش و توسعه‌ی منابع
- توجه بیشتر به مالکیت معنوی اثر[۷]
- نبود وابستگی فیزیکی کاربر
- دسترسی چندگانه به یک سند
- فضای کم برای انبوه اطلاعات
- سازماندهی منابع اطلاعاتی
- توصیف منابع اطلاعاتی (با استفاده از متن، تصاویر، صوت و امثال آن‌ها)
- کاهش زمان نشر
- دسترسی به منابع خاص، مانند نسخ خطی[۸]
معایب کتابخانه‌های دیجیتال
کتابخانه‌های دیجیتال، مانند بسیاری دیگر از فناوری‌ها، مضرات و کاستی‌هایی دارند، مانند:
- حق تکثیر در ارتباط با کتابخانه دیجیتال (مهم‌ترین مشکل بر سر راه کتابخانه‌های دیجیتال است)؛
- منابع دیجیتالی چندان ثابت نیستند و به‌آسانی امکان کپی‌برداری از آن‌ها وجود دارد؛
- نگهداری مواد پویا و غیررسمی تنها از طریق راه حل‌های فنی جدید امکان‌پذیر است؛[۹]
- قوانین شفاف مرتبط با حق تألیف وجود ندارد؛
- روابط عاطفی میان کاربر و کتابخانه وجود ندارد؛
- هزینه‌های ایجاد کتابخانه‌های دیجیتال نسبتا بالا است؛
- لزوم داشتن مهارت‌های نوین برای استفاده از آن‌ها؛
- اسکن و دیجیتال کردن منابع منتخب؛
- گزینش و تبدیل منابع میکروفرمی موجود در سازمان به‌صورت دیجیتال؛
- گردآوری برخی منابع در راستای اهداف سازمان از شبکه جهانی وب با رعایت مسائل مرتبط با حق مؤلف.[۱۰]
سیر تحول کتابخانه‌ها از سنتی تا مجازی
کتابخانه سنتی
منابع تنها به‌صورت چاپی و دست‌نویس است و نیازی به استفاده از رایانه در آن نیست.
کتابخانه خودکار
خودکارسازی کتابخانه به‌معنای استفاده از ماشین‌های پردازشگر خودکار یا نیمه‌خودکار داده‌ها برای انجام فعالیت‌های سنتی کتابخانه مانند فراهم‌آوری، فهرست‌نویسی، امانت و جز این‌ها است که معمولا از رایانه برای این منظور استفاده می‌شود.[۱۱]
کتابخانه الکترونیکی
در این کتابخانه‌ها، فعالیت‌ها کاملا به‌صورت خودکار، شبکه دیسک فشرده، صورت گرفته و منابع به دو شکل الکترونیکی و متعارف است.
کتابخانه دیجیتال
در کتابخانه‌های دیجیتال، تمام منابع به‌صورت دیجیتالی درآمده است.
کتابخانه مجازی
این کتابخانه‌ها، در راستای تأمین دستیابی به منابع تشکیل شده‌اند و به کتابخانه‌های بدون منابع (بدون دیوار) معروف هستند.[۱۲]
پانویس
- ↑ آرمز، كتابخانه‌هاي ديجيتال،1380ش.
- ↑ «مقدمه‌ای بر کتابخانه‌ی دیجیتال»، سایت پرس بوکز.
- ↑ Marchionini, "Progress toward Digital Libraries: Augmentation Through Integration", Vol.35, No.3, 1999, P.219-225.
- ↑ Digital Library Federation, "A Working Definition of Digital Library", 1999.
- ↑ «مقدمه‌ای بر کتابخانه‌ی دیجیتال»، سایت پرس بوکز.
- ↑ علیپور حافظی، کتابخانه‌های دیجیتال: مبادله اطلاعات،1390ش.
- ↑ «مقدمه‌ای بر کتابخانه‌ی دیجیتال»، سایت پرس بوکز.
- ↑ «معرفی کتابخانه دیجیتال»، سایت کتابخانه دیجیتال دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.
- ↑ «نگاهی به کتابخانه‌های دیجیتالی؛ مزیت‌ها و معایب و ملزومات»، خبرگزاری دانشجویان ایران.
- ↑ «آینده کتابخانه‌ها، سنتی یا دیجیتال؟»، خبرگزاری صدا و سیما.
- ↑ Salmon, "Library Automation", Vol. 14, P. 338-445.
- ↑ «آینده کتابخانه‌ها، سنتی یا دیجیتال؟»، خبرگزاری صدا و سیما.
منابع
- آرمز، ويليام واي، كتابخانه‌هاي ديجيتال، ترجمه زهير حياتي و هاجر ستوده، تهران، كتابدار، 1380ش.
- «آینده کتابخانه‌ها، سنتی یا دیجیتال؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ بارگذاری: 18 ردیبهشت 1396ش.
- علیپور حافظی، مهدی، کتابخانه‌های دیجیتال: مبادله اطلاعات، تهران، سمت، 1390ش.
- «معرفی کتابخانه دیجیتال»، سایت کتابخانه دیجیتال دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، تاریخ بازدید: 20 آذر 1400ش.
- «مقدمه‌ای بر کتابخانه‌ی دیجیتال»، سایت پرس بوکز، تاریخ بازدید: 20 آذر 1400ش.
- «نگاهی به کتابخانه‌های دیجیتالی؛ مزیت‌ها و معایب و ملزومات»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ بارگذاری: 2 شهریور 1389ش.
- Marchionini, G, Fox, E. A, "Progress toward Digital Libraries: Augmentation Through Integration", Information Processing and Management, Vol.35, 1999.
- Salmon, Stephen R, "Library Automation", Encyclopedia of Library and Information Science, Vol. 14.
- Digital Library Federation, "A Working Definition of Digital Library", 1999.