معرق کاری

معرّق‌کاری، هنر چیدمان تکه‌های چوبی هم‌سطح و الحاق آن به زیرساخت طراحی‌شده.

معرّق در حقیقت مرقّع و از ریشۀ رَقَعَ در زبان عربی به‌معنای تکه‌تکه و در زبان فارسی «تکّه‌چینی» است. هنر معرّق چوب، هنری است که در آن انواع چوب، فلز، استخوان صدف یا فیبر به‌صورت قطعات بریده شده روی سطح چوبی دارای طرح نصب می‌شود. هنرهای چوبی ایران از حیث روش ساخت و تزئین به هفت شاخۀ مختلف تقسیم‌بندی می‌شود؛ هنر معرّق چوب، از هنرهای چوبی بر پایۀ برش است.

تاریخچه

پیشینۀ معرّق چوب در ایران به دوران باستان برمی‌گردد. نام قبلی این هنر قبل از اسلام «موزاییک» بوده است. بعضی منابع، معرّق را هنر وارداتی از هند دانسته‌اند؛ اما کشف شانۀ چوبی در شهر سوخته واقع در زابل که دستۀ آن از دو نوع چوب برش‌یافته به شکل گُل ساخته شده، نشان‌گر پیشینۀ پنج هزار سالۀ معرق در سرزمین ایران است. رواج هنر معرّق در ایران به قرن ششم هجری و دوره سلجوقیان، بازمی‌گردد. در قرن هشتم معرّق‌کاری از دورۀ سلجوقی کامل‌تر و ظریف‌تر انجام می‌‌شد. معرّق‌کاری در قرن‌های نهم و دهم هجری به اوج پیشرفت خود رسید و اصفهان، یزد، کاشان، هرات، سمرقند و آران‌و‌بیدگل، از مراکز اصلی هنر معرق بودند. معرّق چوب در دورۀ قاجاریه به شیوۀ جایگزینی، تکه‌چینی و اغلب روی مبلمان بود. در دورۀ معاصر، هنر معرّق با نوآوری‌های مختلفی همراه شد. اولین کارگاه نوین منبت و معرّق در سال 1310ش تأسیس شد.

انواع معرّق چوب

مهم‌ترین انواع معرّق چوب عبارت‌اند‌ از: رویه‌کوبی، زمینه چوب، روکشی و رزین‌دار. در این دسته از انواع معرق، قطعات روی زمینه یا زیرساخت قرار می‌گیرند. در هنر معرق، انواع نازک‌کاری و جایگزینی نیز وجود دارد که معروف به معرّق داخل چوب هستند. در این دسته، قطعات درون محل‌های کنده‌کاری شده در سطح زمینه قرار داده می‌شوند.

معرّق رویه‌کوبی

رویه‌کوبی، قدیمی‌ترین نوع معرّق در ایران است که امروزه به‌ندرت انجام می‌گیرد. در این شیوه قطعات نازک چوب را طبق الگو، دور بُری می‌کنند و طرح موردنظر را روی سطح چوبی با میخ می‌کوبند.

معرّق جایگزینی

معرق جایگزینی، معروف به معرّق سنتی است و امروزه کم‌تر استفاده می‌شود. در این شیوه زمینه همیشه چوبی ولی در متن آن علاوه ‌بر چوب از عاج، خاتم و فلزات نیز استفاده می‌شود. چوب زمینه به عمق حدود سه میلی‌متر کَنده‌کاری می‌شود، سپس قطعات را به ضخامت سه میلی‌متر دور بُری کرده و در محل خود می‌نشانند. در نهایت برای صافی سطح، سایش انجام می‌شود. در این روش از چسب استفاده نمی‌شود؛ به همین دلیل دوام بالایی دارد.

معرّق زمینه چوب

معرق زمینه چوب، رایج‌ترین نوع معرّق در ایران است، ویژگی اصلی آن این است که می‌توان هرگونه نقشی را با برش تکه‌تکه روی زمینۀ چوبی چسباند؛ به‌طوری‌که زیرِ کار دیده نشود. در این شیوه قطعات زمینه و متن بر اساس طرح مورد نظر روی زیرساخت چسبانده می‌شوند؛ زمینه همیشه چوبی است ولی در متن علاوه بر چوب‌های رنگی از استخوان، عاج، فلز و صدف نیز استفاده می‌شود. این شیوه در شهرهای تهران، اصفهان، مشهد و سنندج رایج است.

نازک‌کاری

معرّق نازک‌کاری در استان‌های کردستان، کرمانشاه و آذربایجان‌غربی رایج‌تر است. در این روش، شکل‌های هندسی زیادی مانند مربع، مستطیل، متوازی‌الاضلاع و لوزی به‌صورت تکرار شونده در حاشیه‌ها وجود دارد که با روش‌های معرّق زمینه چوب، خاتم مربع، منبت سنتی و شبکه‌کاری نصب می‌شود. ضخامت قطعات در حدود یک تا دو میلی‎متر است؛ به همین دلیل به نازک‌کاری معروف است.

معرّق پلی‌استری

امروزه معرّق پلی‌استری در تابلوها استفاده می‌شود. در این روش، قطعات برش‌یافته بالاتر از سطح زیرِ کار قرار می‌گیرند و زمینه بدون نیاز به برش، با پلی‌استر به رنگ دلخواه پر می‌شود تا هم‌سطحِ قطعاتِ معرّق شود.

مصالح مصرفی در معرّق چوب

هنر معرق‌کاری در کنار مصالح اصلی (چوب، چرم، عاج، استخوان، صدف ، فلز و غیره)، نیازمند موارد زیر است: میز کار، تختۀ پیشکار، کمان ارّه، تیغه ارّه مویی، آچار مشتی، موم، چسب، میخ ، چکش، مته دستی، تیغ موکت بری، رنده دستی، تیزک، لیسه، دستگاه پولیش، سنباده نرم، کمپرسور، رزین و پلی‌استر.

اساتید معرّق چوب

حميدرضا مهرپرور؛ يکي از برجسته‌ترين اساتيد هنر معرّق چوب و خالق اثر ماندگار «جام جهان‌بين» است که به ثبت جهاني يونسکو رسیده است. مهرپرور، پرکارترين استاد تاريخ معرّق و منبت ايران است.

شاپور ترابی گودرزی؛ از شاگردان نمونۀ کمال‌الملک.

حسن جدی ابنوی؛ استاد ساخت تابلوهای معرّق نفیس از چوب، تنها هنرمندی که تابلوهای خاص استاد محمود فرشچیان را به شکل معرّق اجرا کرده است.

امامی، ویزایی، آزادخانی، حسن‌زاده، ابراهیمی، میرطیبی، خواجه شیرانی، زنگنه، عباباف، اینانلو، نصیری و دوستانی از دیگر اساتید مشهور در این زمینه هستند.

معرق‌کاری در معماری بناهای تاریخی ایران

از برجسته‌ترین نمونه‌های معرّق‌کاری می‌توان به گنبد سبز مراغه، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، درب شمال غربی وزارت آموزش‌وپرورش و مسجد شیخ لطف‌الله‌خان اصفهان اشاره کرد.

میزان اشتغال

امروزه معرّق‌سازی در بازارهای داخلی به حدی رونق یافته که به عقیدۀ کارشناسان، در یک دورۀ ۱۰ ساله شصت درصد رشد داشته و بیش از دو میلیون نفر در سراسر کشور از جمله معلولان جسمی به آن اشتغال دارند. این آمار همچنان می‌تواند افزایش یابد.

صادرات

در سال 1395ش، استان مرکزی بیش از چهار میلیون، انواع قطعه‌های چوبی معرّق و منبت‌کاری به ارزش سه میلیون دلار به برخی کشورهای اروپایی، آمریکایی و حاشیه خلیج ‌فارس صادر کرد.

مقدمات راه‌اندازي معرّق‌کاری

گذراندن دورۀ آموزشي به مدت هفتاد روز و داشتن علاقه، حوصله و پشتكار در اين رشته هنري اهمیت دارد. دورۀ آموزشی شامل آشنايي با ابزار كار، انواع چوب و نحوه استفاده از آنها؛ نحوۀ قرار دادن طرح دلخواه بر روي چوب و كپي كردن آن؛ نحوۀ بريدن تكه‌هاي مختلف چوب؛ نحوۀ قرار دادن تكه‌هاي رنگي چوب كنار يكديگر؛ نحوۀ صاف و صيقلي كردن طرح تهيه شده و نحوۀ روغن‌كاري طرح آماده شده، است.

منابع

• «استاد حمیدرضا مهرپرور»، وب‌سایت فروشگاه آنلاین چوب‌ها، تاریخ بازدید: 19 تیر 1401ش.
• «حسن جدی ابنوی»، وب‌سایت چهره‌یاب، تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1399ش.
• «صادرات سه میلیون دلاری آثار منبت معرّق از استان مرکزی»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1396ش.
• «معرّق چوب، تاریخچه، اساتید و معرفی هنر معرّق»، وبلاگ معرّق، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1399ش.
• «معرّق‌کاری»، وب‌سایت ایران آنتیک، تاریخ بازدید: 19 تیر 1401ش.
• اکبری، «مشاغل خانگی (معرّق‌کاری)»، وبلاگ راه کسب‌وکار، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1391ش.
• بهزادی‌منش، مینا، «معرّق کاری چیست و انواع آن کدامند؟»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 14 فروردین 1401ش.
• رضایی، صبا، «معرّق‌سازی حرفه‌ای درآمدزا»، وب‌سایت صمت نیوز، تاریخ درج مطلب: 16 شهریور 1395ش.
• « ترابی گودرزی»، وب‌سایت لیلیت، تاریخ بازدید: 19 تیر 1401ش.
• شاهرخی، نسرین و محبعلی، مریم، «گونه‌های مختلف هنر معرّق»، وب‌سایت زنبیل، تاریخ بازدید: 9 تیر 1401ش.
• شجاع نوری، نیکو، چوب و هنرهای چوبی ایران، تهران، دانشگاه الزهرا (س)، چاپ اول، 1394ش.
• کیانمهر، قباد، کارگاه صنایع دستی (چوب)، تهران، شرکت نشر و چاپ کتاب‌های درسی، چاپ دوازدهم، 1394ش.
• «معرّق کاری»، وب‌سایت رِد کلاک، تاریخ بازدید: 19 تیر 1401ش.