کمالالملک
کمالالملک؛ نقاش چیره‌دست و نوآور ایرانی در دورۀ معاصر.
کمالالملک، از هنرمندان پرآوازۀ دوره‌های قاجاریه و پهلوی است که با آفرینش ۱۷۰ اثر بدیع در نقاشی، فصل جدیدی را در هنرهای تجسمی ایران آغاز کرد و جایگاه ویژه‌ای در تاریخ هنر ایران به‌دست آورد. کمالالملک، سنت طبیعت‌گرایی اروپایی را جایگزین تلفیق هنر سنتی اروپایی کرد.
کودکی و نوجوانی
کمالالملک، با نام محمد غفاری در سال ۱۲۲۶ش در کاشان به دنیا آمد. او پسر میرزابزرگ و برادرزادۀ میرزاابوالحسن غفّاری معروف به «صنیع‌الملک» از افراد پرنفوذ دورۀ قاجار بود.[۱] در خانوادۀ او هنر و به‌خصوص نقاشی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بود. پدر محمد نیز در نقاشی و چاپ سنگی استعداد زیادی داشت. به‌همین دلیل خیلی زود به استعداد نقاشی در فرزند خود پی برد و او را در این هنر، راهنمایی می‌کرد.[۲] پس از اتمام تحصیلات ابتدایی در کاشان، محمد به تشویق پدر، به تهران آمد و در مدرسۀ دارالفنون رشتۀ نقاشی را ادامه داد.[۳] معلم نقاشی او در دارالفنون «مزین‌الدوله» ملقّب به «نقاش‌باشی» بود.[۴]
ورود به دربار
در بازدید ناصرالدین شاه از مدرسه، نقاشی‌های محمد غفاری مورد توجه قرار گرفت و بدین سبب او به‌عنوان نقاش وارد دربار شد. در دربار ناصری لقب‌هایی از جمله «نقاش‌باشی» و بعد از مقبولیت در جایگاه نقاش دربار و معلم شاه، لقب «کمالالملک» به او اعطا شد.[۵] کمالالملک در سال ۱۲۶۲ش با خواهر مفتاح‌الملک، از مقامات دربار ازدواج کرد که ثمرۀ این ازدواج یک دختر به‌نام نصرت و سه پسر به‌نام‌های معزالدین، حسن‌قلی و حیدرقلی بود.[۶]
سفر به اروپا و عراق
پس از کشته شدن ناصرالدین شاه، کمالالملک به‌مدت سه سال برای فراگیری هنر به اروپا رفت. در این مدت او در موزه‌های فلورانس، رم و پاریس به رونگاری از آثار نقاشانی چون تیسین و رامبراند پرداخت.[۷]
در سال ۱۲۷۹ش به‌دستور مظفرالدین شاه به ایران بازگشت ولی به‌دلیل این‌که شاه و درباریان او را به کشیدن تابلوهایی وادار می‌کردند که مطابق ذوق و فکر او نبود، نتوانست با شاه کنار بیاید. در نتیجه، او به عراق رفته و مدت دو سال در عتبات عالیات و بغداد زندگی کرد. در این مدت، تابلوهای یهودیان فالگیر، زرگر بغدادی، میدان کربلا و عرب خوابیده را ترسیم کرد.[۸]
تأسیس مدرسۀ صنایع مستظرفه
کمالالملک پس از بازگشت به ایران، در سال 1289ش، زمانی‌که موفق شد از وزارت معارف، زمینی را از اراضی نگارستان بگیرد، مدرسۀ مستظرفه را برای تدریس نقاشی تأسیس کرد که ریاست آن نیز به خود او واگذار شد.[۹]
خاستگاه فکری و تربیتی
- خانواده و اساتید: کمالالملک از خاندان غفاری کاشان بود که بسیاری از اعضای این خانواده مثل پدر، برادر بزرگ، عمو و عموزاده اهل هنر بودند. همچنین تحصیل در دارالفنون تهران و شاگردی مزین‌الدوله نقاش‌باشی، باعث رشد و پیشرفت سریع او در عرصۀ نقاشی شد.[۱۰]
- سفرها: سفر اروپا و مشاهده و مطالعۀ آثار هنرمندان آن دیار، تأثیر به‌سزایی در روش کار و نگاه کمالالملک داشت؛ چنان‌که خود او بعدها از سفر به اروپا به‌عنوان مهمترین و اثرگذارترین بخش در شکل‌گیری و تحول آثار خود نام می‌برد.
- حضور در دربار: کمالالملک، در عمر طولانی خود شاهد حکومت پنج شاه و دو سلسلۀ پادشاهی (قاجار و پهلوی) بود. هرچند، ناصرالدین شاه رفتار خوبی با او داشت، اما توقعات مظفرالدین شاه و درباریان او و نیز رضاشاه که از او خواست مجسمۀ ولیعهد را تهیه کند، او را آزرده‌خاطر کرده و موجبات کناره‌گیری او از دربار را فراهم آورد.[۱۱]
- انقلاب مشروطه: این رویداد سیاسی-اجتماعی، بر شعر، موسیقی و نقاشی عصر قاجار نیز تأثیر گذاشت؛ کمالالملک نیز رفته‌رفته از دربار كناره‌گیری کرد و به توليد نقاشی با مضامين اجتماعی پرداخت. در راستای اين تحول، درد و رنج مردم عادی و ستم‌دیده جایگزین نمايش آرمانگرايانۀ سوژه‌های نقاشی کمالالملک شد.[۱۲]
ویژگی‌های شخصیتی
۱. احترام ویژه برای مادر
کمالالملک با الهام از آموزه‌های دین اسلام، احترام خاصی برای مادر قائل بود. او، هنگام ملاقات با مادر، دست به سینه بود، با شرم صحبت کرده و نسبت به مادر خود بسیار مؤدب و فروتن بود.[۱۳]
۲. داشتن عِرق ملی و حبّ وطن
کمالالملک در جواب همۀ کسانی که از وطن گلایه می‌کردند، وطن را به مادر پیر خود تشبیه کرد و باور داشت من مادر پیر و ناتوان خود را دوست دارم و حاضر نیستم او را با دختر زیبای اروپایی عوض کنم. همچنین، زمانی‌که کمالالملک، با سفیر روس مواجه شده و مورد احترام او قرار گرفت، جوابی سرد به او داده و دلیل این کار را تحقیر وطن خود توسط آنها اعلام کرد.[۱۴]
۳. اخلاق حمیده
کمالالملک، نسبت به شاگردان روحیۀ ایثارگری و صمیمی داشت؛ برای مثال، وقتی حقوق خود را می‌گرفت، خرج ماهیانۀ خود را برداشته و مابقی را بین شاگردان بی‌بضاعت تقسیم می‌کرد. او، گاهی اوقات در کشیدن نقاشی از شاگردان خود مشورت می‌خواست. کمالالملک، دربارۀ دوستان خود نیز بسیار وفادار بود.[۱۵]
فعالیت‌های سیاسی
- کمالالملک با انتشار مقالات و ترجمۀ برخی آثار نویسندگان آزادی‌خواه فرانسه مثل ژان ژاک روسو در انقلاب مشروطه به‌صورت غیرمستقیم مشارکت داشت.[۱۶]
- برخی معتقدند که او در دورۀ قاجار به یکی از مشهورترین جرگه‌های فراماسونری در ایران به‌نام لژ بیداری ایرانیان پیوست که بسیاری از شخصیت‌های علمی، ادبی و سیاسی آن دوران عضو این لژ بودند.[۱۷]
نوآوری‌های کمالالملک
کمالالملک با كنارنهادن قواعد سنتي موجود در نقاشي سنتي ايراني سبك جديدي را بنياد گذاشت و با دوري‌گزيني از سنت آرمانگرايانۀ نقاشي ايراني به نمايش عينيت‌هاي بيروني پرداخت. او بر خلاف نقاشان پیش از خود که هرکدام به نوعی به اصول نمادین و غیرواقع‌گرایانۀ نقاشی ایرانی پایبند بودند، به‌صورت کامل، از سنت‌های گذشته در شکل و محتوا گسست و نقش جسورانه‌ای را در این تحول ایفا کرد.[۱۸]
سبک نقاشی کمالالملک
کمالالملک از همان ابتدای فعالیت هنری خود به طبیعت‌گرایی اروپایی گرایش قوی داشت و با این زمینۀ فکری و هنری به اروپا رفت و در آن‌جا با آثار هنرمندان بزرگ دورۀ رنسانس و باروک آشنا شد. هنگامی‌که به ایران بازگشت پایبندی خود به هنر دانشگاهی سدۀ نوزدهم را در بازنمایی موفقیت‌آمیز برخی موضوع‌های اجتماعی نشان داد. او از اساس چهره‌نگار و منظره‌نگار بود و در تک‌چهره‌هایی چون «سید نصرالله تقوی» قابلیت و مهارت خود را به‌حد کمال نمایان ساخت.[۱۹]
کمالالملک را به‌دلیل سبک متفاوت، آثار برجسته، جایگاه و شخصیت اجتماعی بسیار بلندمرتبه به‌عنوان پدر نقاشی معاصر ایران می‌شناسند.[۲۰] برخی هنرمندان، کمالالملک را از نقاشان برتر در ۱۰۰ سال گذشتۀ ایران می‌دانند[۲۱] که سبب آشتی مردم با هنر شد[۲۲] و توانست با هنر خود روح و قلب مردم را تسخیر کند.[۲۳]
آثار
کمالالملک را نقاشی زبردست در خلق پرتره و منظره دانسته‌اند. در میان آثار او تعداد زیادی آثار پرتره مثل پرترۀ ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و برخی از درباریان و نقاشان اروپایی دیده می‌شود. شاهکار او نقاشی «تالار آیینه» است که ترسیم آن هفت سال طول کشید. بعد از کشیدن این تابلو، ناصرالدین شاه، لقب او را از نقاش‌باشی به کمالالملک ارتقاء داد.[۲۴]
مهمترین آثار کمالالملک عبارت‌اند از:
- حوض‌خانۀ صاحبقرانیه؛
- حوض‌خانۀ عمارت گلستان؛
- شکارگاه؛
- دوشان‌تپه؛
- فالگیر یهودی؛
- دورنمای درۀ زانوس؛
- شبیه عمو صادق یا کهنه‌فروش محله؛
- دو دختر گدا؛
- گربه و قفس؛
- پرتره نقاش؛
- دهکدۀ مغانک؛
- کبک مرده؛
- تصویر مرد مصری.[۲۵]
شاگردان
کمالالملک شاگردان زیادی را تربیت کرد. برخی از آنها عبارتند از اسماعیل آشتیانی، حسن‌علی وزیری، ابوالحسن صدیقی، علی‌محمد محمدیان، علی‌اصغر پتگر، عباس کاتوزیان، علی‌اکبر صنعتی، جمشید امینی،[۲۶] سلیمان سپهبدی، سید صدرالدین شایسته و شوکت‌الملوک شقاقی.[۲۷]
تصویرسازی از کمالالملک
الف. نمایشگاه آثار کمالالملک
- موزۀ کمالالملک؛ این موزه توسط شهرداری تهران در «باغ نگارستان» در سال 1392ش تأسیس شد.[۲۸]
- نمایشگاه دایمی آثار خاندان غفاری و کمالالملک؛ این نمایشگاه در موزۀ ملی ملک واقع است و در آن نقاشی‌هایی از خاندان غفاری از دوران صفویه تا قاجار و 9 اثر از نقاشی‌های کمالالملک به‌همراه تندیس او و عکس‌های چاپ‌شده‌ای از شیشه عکس‌های نویافتۀ کمالالملک و شاگردان او به نمایش گذاشته شده است.[۲۹]
- آثاری از کمالالملک در موزه‌ها و کاخ‌های تاریخی ایران نگه‌داری می‌شوند؛ از جمله در کاخ گلستان، کاخ سعدآباد، کاخ نیاوران، کاخ صاحبقرانیه، موزۀ مجلس شورای اسلامی، موزۀ هنرهای معاصر کرمان، موزه‌های آستان قدس رضوی و مؤسسۀ فرهنگی موزه‌های بنیاد مستضعفان.[۳۰]
ب. فیلم
فیلم «کمالالملک» به کارگردانی و نویسندگی علی حاتمی و نقش‌آفرینی جمشید مشایخی، عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، محمدعلی کشاورز و داود رشیدی در سال ۱۳۶۲ش به معرفی این نقاش برجسته می‌پردازد. [۳۱]
ج. تندیس
دو تندیس نیم‌تنه از استاد کمالالملک ساخته شده که یکی از جنس برنز در میدان کمالالملک منطقۀ ۲۱ تهران در مقابل ساختمان ستادی شماره یک شهرداری نصب شده[۳۲] و دیگری از جنس رژین (نوعی سنگ)، در موزۀ کمالالملک نصب شده است.[۳۳]
د. کتاب
کتاب‌های متعددی دربارۀ زندگی و آثار کمالالملک به چاپ رسیده که برخی عبارتند از: «کمالالملک، هنرمند همیشه زنده»[۳۴] و «کمال ملک هنر».[۳۵]
درگذشت
کمالالملک در سال ۱۳۰۶ش از ریاست مدرسۀ صنایع مستظرفه استعفا داد و در سال ۱۳۰۷ش به ملک شخصی خود در حسین‌آباد نیشابور رفت و تا پایان عمر در آن‌جا ماند. او در اثر یک حادثه از یک چشم نابینا شد، اما تا آخرین سال‌های زندگی نقاشی می‌کشید.[۳۶] کمالالملک روز یکشنبه ۲۷ مرداد ۱۳۱۹ش در ۹۳ سالگی درگذشت و در مجاورت آرامگاه عطار نیشابوری به خاک سپرده شد.[۳۷]
آرامگاه
آرامگاه کمالالملک در جنوب‌شرقی نیشابور در باغی بزرگ قرار دارد. ساختار این آرامگاه شامل شش ایوان مقعر با ده طاق است. در سازه این آرامگاه، از عناصر معماری سنتی ایران با ترکیبی جدید استفاده شده است. در هندسه این آرامگاه، شش قوس به‌صورت نیم‌دایره و چهار قوس متقاطع در مورب‌ها و دو طاق کوتاه‌تر دیده می‌شود. سنگی که بر روی مزار کمالالملک قرار گرفته از جنس گرانیت است. در بالای مقبره نقش برجسته‌ای از کمال الملک است که توسط شاگرد او، «استاد ابوالحسن صدیقی» حجاری شده است.[۳۸]
پانویس
- ↑ «دربارۀ کمالالملک»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «زندگی‌نامۀ جالب کمالالملک پدر نقاشی ایران»، وب‌سایت نمناک.
- ↑ «زندگی‌نامۀ جالب کمالالملک پدر نقاشی ایران»، وب‌سایت نمناک.
- ↑ «دربارۀ کمالالملک»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «زندگینامه کمالالملک نقاش ایرانی»، پایگاه خبری تحلیلی ساعدنیوز.
- ↑ آشتیانی، شرح‌حال و تاریخ حیات کمالالملک، ۱۳۴۲ش، ص۱۱-۱۲.
- ↑ «زندگی‌نامۀ جالب کمالالملک پدر نقاشی ایران»، وب‌سایت نمناک.
- ↑ آشتیانی، شرح‌حال و تاریخ حیات کمالالملک، ۱۳۴۲ش، ص۱۳.
- ↑ «در مورد کمال الملک در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، وب‌سایت تابناک.
- ↑ آشتیانی، شرح‌حال و تاریخ حیات کمالالملک، ۱۳۴۲ش، ص۱۲.
- ↑ آشتیانی، شرح‌حال و تاریخ حیات کمالالملک، ۱۳۴۲ش، ص۱۰.
- ↑ پرستش و محمدی‌نژاد، «تحليل اجتماعي آثار كمال‌الملک در ميدان نقاشی ايران»، ۱۳۸۹ش، ص۱۰۴-۱۰۵.
- ↑ آشتیانی، شرح‌حال و تاریخ حیات کمالالملک، ۱۳۴۲ش، ص۱۹.
- ↑ آشتیانی، شرح‌حال و تاریخ حیات کمالالملک، ۱۳۴۲ش، ص۱۹.
- ↑ آشتیانی، شرح‌حال و تاریخ حیات کمالالملک، ۱۳۴۲ش، ص۱۹.
- ↑ «زندگی‌نامۀ جذاب کمالالملک (محمد غفاری) پدر نقاشی ایران»، وب‌سایت آرت پریسا.
- ↑ «زندگی‌نامۀ جذاب کمالالملک (محمد غفاری) پدر نقاشی ایران»، وب‌سایت آرت پریسا.
- ↑ پرستش و محمدی‌نژاد، «تحليل اجتماعي آثار كمال‌الملک در ميدان نقاشی ايران»، ۱۳۸۹ش، ص۱۰۴.
- ↑ «زندگی‌نامۀ جذاب کمالالملک (محمد غفاری) پدر نقاشی ایران»، وب‌سایت آرت پریسا.
- ↑ «کمالالملک نقاش افسانه‌ای و آثار او»، وب‌سایت پویا اندیش مرکز آموزش‌های تخصصی هنر.
- ↑ «دربارۀ کمالالملک»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «دربارۀ کمالالملک»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «دربارۀ کمالالملک»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «زندگی‌نامۀ جذاب کمالالملک (محمد غفاری) پدر نقاشی ایران»، وب‌سایت آرت پریسا.
- ↑ «محمد غفاری ملقب به کمالالملک»، وب‌سایت مجموعۀ هنری سبحان.
- ↑ «کمالالملک نقاش افسانه‌ای و آثار او»، وب‌سایت پویا اندیش مرکز آموزش‌های تخصصی هنر.
- ↑ «محمد غفاری ملقب به کمالالملک»، وب‌سایت مجموعۀ هنری سبحان.
- ↑ ملکی، «مکتب کمالالملک»، در فصلنامۀ نقد کتاب، ۱۳۹۳ش، ص۳۵.
- ↑ «نمایشگاه دایمی آثار خاندان غفاری و کمال الملک»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد.
- ↑ «کمالالملک نقاش افسانه‌ای و آثار او»، وب‌سایت پویا اندیش مرکز آموزش‌های تخصصی هنر.
- ↑ «کمالالملک نقاش افسانه‌ای و آثار او»، وب‌سایت پویا اندیش مرکز آموزش‌های تخصصی هنر.
- ↑ «منطقه ۲۱ تهران میزبان تندریس نیم‌تنه برنزی استاد کمالالملک»، وب‌سایت دانستنی آنلاین.
- ↑ «نصب تندیس جدید از کمالالملک»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «کمالالملک، هنرمند همیشه زنده»، شبکه جامع کتاب گیسوم.
- ↑ «کمالالملک»، وب‌سایت شهر کتاب آنلاین.
- ↑ «زندگی‌نامۀ جذاب کمالالملک (محمد غفاری) پدر نقاشی ایران»، وب‌سایت آرت پریسا.
- ↑ «دربارۀ کمالالملک»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «آشنایی با آرامگاه کمال الملک در نیشابور»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی گشت.
منابع
- آشتیانی، اسماعیل، شرح‌حال و تاریخ حیات کمالالملک، در مجلۀ هنر و مردم، شماره ۷، دورۀ ۱، اردیبهشت ۱۳۴۲ش.
- «آشنایی با آرامگاه کمال الملک در نیشابور»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی گشت، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۹۸ش.
- پرستش، شهرام و محمدی‌نژاد، مرجان، «تحليل اجتماعي آثار كمال‌الملک در ميدان نقاشی ايران»، در مجلۀ جامعه‌شناسی هنر و ادبيات، سال دوم، شمارۀ 1، ۱۳۸۹ش.
- جهانگرد، علی‌اکبر و شیخی، محبوبه، «چگونگی بازتعریف کمالالملک در مجلۀ هنر و مردم دهه ۴۰ و ۵۰ و نسبت آن با جریان مدرنیزاسیون»، در فصلنامۀ علمی کیمیای هنر، سال ۱۱، شماره ۴۵، ۱۰۴۱ش.
- «دربارۀ کمالالملک»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مرداد ۱۳۹۹ش.
- «در مورد کمال الملک در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید ۱۴ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «زندگی‌نامۀ جالب کمالالملک پدر نقاشی ایران (محمد غفاری)»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید ۱۴ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «کمالالملک نقاش افسانه‌ای و آثار او»، وب‌سایت پویا اندیش مرکز آموزش های تخصصی هنر، تاریخ بازدید: ۱۴ خرداد ۱۴۰۲ش.
- زندگی‌نامۀ جذاب کمالالملک (محمد غفاری) پدر نقاشی ایران، وب‌سایت آرت پریسا، تاریخ بازدید ۱۴ خرداد ۱۴۰۲ش.
- شعبانی، بابک، «سبک‌های هنری: کلاسیسیسم»، وب‌سایت تبریز آرت، تاریخ درج مطلب: ۸ دسامبر ۲۰۱۸م.
- «کمالالملک»، وب‌سایت شهر کتاب آنلاین، تاریخ بازدید: ۲۲ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «کمالالملک، هنرمند همیشه زنده»، شبکه جامع کتاب گیسوم، تاریخ بازدید: ۲۲ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «گالری آثار کمالالملک و زندگینامه»، وب‌سایت ورس، تاریخ درج مطلب: 11 اسفند 1392ش.
- «محمد غفاری ملقب به کمالالملک»، وب‌سایت مجموعۀ هنری سبحان، تاریخ درج مطلب: ۹ آذر ۱۴۰۰ش.
- ملکی، توکا، «مکتب کمالالملک»، در فصلنامۀ نقد کتاب، سال اول، شمارۀ ۳و۴، ۱۳۹۳ش.
- «منطقه ۲۱ تهران میزبان تندریس نیم‌تنه برنزی استاد کمالالملک»، وب‌سایت دانستنی آنلاین، تاریخ درج مطلب: 22 اردیبهشت 1398ش.
- «نصب تندیس جدید از کمالالملک»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید ۲۲ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «نمایشگاه دایمی آثار خاندان غفاری و کمالالملک»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد، تاریخ درج مطللب: ۱۴ آبان ۱۳۹۰ش.