شیخ صفی‌الدین اردبیلی

شیخ صفی‌الدین اردبیلی، عالم دینی و عارف پرآوازۀ ایرانی.

شیخ صفی‌الدین اردبیلی، از عالمان دینی در قرن هشتم هجری است که با رویکرد اجتماعی به عرفان اسلامی، تأثیر فراوانی بر فرهنگ و تمدن ایرانی گذاشته است. در عرفان اجتماعی شیخ‌صفی، خودسازی معنوی زیربنای جامعۀ توحیدی بر اساس قرآن و سنت پیامبر خدا بوده و رواداری، مهربانی، گفت‌وگو، فتوت، شجاعت، مروت، احسان، تعاون اجتماعی و به‌طور کلی انسان‌دوستی، از شاخص‌های مهم آن است.

نام‌گذاری

نام مشهور این عارف بزرگ ایرانی در منابع «شیخ صفی‌الدین اردبیلی» بوده و با نام «ابوالفتح صفی‌الدین اسحاق بن امین‌الدین جبرئیل موسوی اردبیلی»، «صفی» و «شیخ‌صفی» نیز معرفی شده است. نویسندگان و صاحب‌نظران وی را با این القاب ستوده‌اند: «برهان‌ الاصفیاء»، «قطب‌الاقطاب»، «شیخ‌العارفین»، «شمس‌الدین»، «برهان الواصلین»، «قطب‌الاصفیا فی الآفاق»، «كاشف اسرار قرآن»، «خلاصۀ نوع انسان»، «قطب فلك ولايت»، «مهر سپهر هدايت»، «شجرۀ ثمرۀ مروت» و «ثمرۀ شجرۀ فتوت».

زندگی‌نامه

صفی‌الدین فرزند یک کشاور به نام امینالدین جبرائیل بود و در ۶۵۰ق در روستای «کلخوران»، واقع در شمال‌غربی اردبیل به دنیا آمد و در شش سالگی پدر خود را از دست داد. وی در کودکی توجه خاصی به امور مذهبی نشان می‌داد و در جوانی قرآن را حفظ کرد و ضمن تحصیل علوم مقدماتی به زهد و ریاضت روی آورد. به‌زودی شیوۀ زندگی‌ و حالات روحی صفی‌الدین تغییر کرد و از مدرسه بیرون رفت و معاشرت با زاهدان اردبیل را آغاز کرد. شیخ صفی‌الدین بیست‌ساله بود که به توصیۀ‌ یکی از زاهدان، به قصد دیدار «شیخ نجیب‌الدین بزغوش شیرازی»، به شیراز سفر کرد اما زمانی که به این شهر رسید، نجیب‌الدین درگذشته بود. چند سالی را در شیراز و شهرهای اطراف آن به دیدار مشایخ صوفیه رفت و با سعدی شیرازی نیز دیدار و نسخه‌ای از دیوان وی را دریافت کرد. صفی‌الدین، در شیراز، نام و آوازۀ «شیخ تاج‌الدین ابراهیم گیلانی» مشهور به «شیخ زاهد» را شنید و به گیلان رفت و از مریدان خاص شیخ زاهد شد.

همسران و فرزندان

همسر اول شیخ صفی‌الدین، فاطمه دختر شیخ زاهد گیلانی است که سه پسر وی به ‌نام‌های محیی‌الدین، صدرالدین موسی و ابوسعید از او است. همسر دوم او، دختر اخی‌سلیمان کلخورانه بوده و دو پسر به نام‌های علاءالدین و شرف‌الدین از او داشته است. نسل پادشاهان صفوی از شیخ صدرالدین، پسر دوم شیخ صفی است.

سیرۀ عملی و اخلاقی

شیخ صفى‌الدین، عارفى متشرع و معتدل، بزرگ‌منش، مهربان، اجتماعى و صاحب‌نفوذ بود که از نفوذ معنوی خود نزد حکومت‌ها و اهل سیاست و تجارت برای بهبود وضعیت مردم و جامعه استفاده می‌کرد. خانقاه وی، علاوه‌بر خلوتگاه اهل دل، محل رسیدگی و تغذیۀ فقرا و پناهگاه ستم‌دیدگان بود. وی به‌شدت مراقب بود مدح و صلۀ قدرت‌مندان او را فريب ندهد. او هرگز نزد حاکمان و زورمندان نمی‌رفت، بلكه آنها به حضور وی می‌رسیدند و ابراز سرسپردگي میكردند. شیخ‌صفی همواره ضمن ارائۀ پند و اندرز پيرامون اخلاق، رفتار و عرفان معنوي مبتني ‌بر عشق، آنها را به عدالت و رعايت حال مردم دعوت مي‌‌كرد و هرگز لب به ستایش حاكمان نمی‌گشود.

باورهای مذهبی

برخی شیخ‌صفی را شافعی‌مذهب دانسته‌اند؛ اما بسیاری از محققان تردید در مذهب تشیع وی را به مستشرقین غربی از جمله «ادوارد براون» انگلیسی نسبت می‌دهند و معتقدند که منابع معتبر قبل از حکومت صفویه، تشیع و سیادت شیخ صفی‌الدین را امری مسلم می‌دانند. نسب شیخ‌صفی، با ۱۹ واسطه به امام موسی کاظم، هفتمین امام شیعیان می‌رسد. در برخی منابع، خود شیخ صفی‌الدین به پیروی از ائمۀ شیعه اعتراف کرده است. علی‌اصغر حبیبی در باب تفکر شیعی صفی‌الدین به این اشعار وی استناد کرده است:

سزاوار محراب و منبر علی است		که بر شهر علم نبی در علی است
ولی خدا و وصی رسول		امام امم در فروع و اصول
همین بس که منصوص الله بود		همین بس که ممسوس فی‌ الله بود
امامت جز از وی نباشد قبول		که نفس رسول است و زوج بتول
اگر نفس احمد نباشد به پای		تواند که غیری نشیند به جای
تقدم خسان را به صدر کسان		چو تقدیم تبت بر اخلاص دان

عوامل گرایش شیخ صفی‌الدین به تصوف

1. تحصیلات و محیط فرهنگی و اجتماعی

تحصیلات دینی و نشست‌وبرخاست با عرفای بزرگ محل سکونت و سفر به شیراز و دیدار و تعامل با علما، شعرا و عرفای بزرگ آن دیار، به‌ویژه دیدار با شیخ نجیب‌الدین و سعدی شیرازی از عوامل گرایش شیخ‌صفی به طریقت تصوف دانسته شده است. بر اساس گواهی تاریخ، هنگام تولد شیخ صفی‌الدین، شمس تبریزی، شیخ محیی‌الدین ابن‌عربی و شیخ نجم‌الدین کبرى، تازه درگذشته بودند و تصوف رونق داشت و مورد اقبال مردم بود. از طرف دیگر عارفان بزرگی مانند جلال‌الدین مولوی، علاءالدولۀ سمنانی و شیخ محمود شبستری معاصر او بودند که شهرت و آوازۀ آنها بر اشتیاق شیخ صفی‌الدین به پیوستن به تصوف و پیشرفت و رشد در آن می‌افزود.

2. آشنایی با شیخ زاهد گیلانی

پژوهشگران آشنایی شیخ صفی‌الدین با زاهد گیلانی، عارف بزرگ و مرشد سلسلۀ زاهدیه را در دگرگونی اندیشه، تحول شخصیت فرهنگی و سیاسی، رشد و تربیت معنوی و عرفانی او، مؤثر و تعیین‌کننده ارزیابی می‌کنند؛ زیرا شیخ صفی‌الدین در 675ق هنگامی که جوانی 25 ساله ودرویشی شوریده‌حال بود به ملاقات شیخ زاهد در گیلان رفت و چندین سال مرید و مقیم خانقاه وی بود. رویکرد تربیتی و سیاسی شیخ زاهد گیلانی، زمینۀ گرایش شیخ صفی‌الدین را به عرفان اجتماعی فراهم کرد.

3. میراث مادی و معنوی شیخ زاهد گیلانی

شیخ زاهد در آخر عمر ضعیف و نابینا شد و صفی‌الدین را به جانشینی خود انتخاب کرد. با مرگ شیخ زاده، رهبری طریقت صوفیانه با پیروان بسیار و ثروتی هنگفت از محل موقوفات و نذورات و هدایا، به شیخ صفی‌الدین رسید. میراث شیخ زاهد، صفی‌الدین را در موقعیت مناسبی برای گسترش طریقت و افزایش نفوذ خود قرار داد. کم‌کم بر شمار پیروان او افزوده و خانقاه وی به املاک فراوان وقفی دست پیدا کرد تا آن‌جا که در اواخر عمر شیخ صفی، املاک او به بیش از بیست روستا می‌رسید. در کنار همۀ این‌ها، ایلخانان مغول و کارگزاران آنها نیز از وی پشتیبانی می‌کردند.

اهمیت و جایگاه

1. شیخ صفی‌الدین جایگاه بلندی در تاریخ فرهنگ و تمدن تشیع و ایران اسلامی دارد و از وی به‌عنوان معمار وحدت مذهبی و جغرافیایی ایران و سلطان‌العارفین یاد می‌شود.
2. شیخ صفی‌الدین از یک‌سو در گسترش شیوۀ زندگی صوفیانه با رویکرد اجتماعی در میان طبقات روستایی، عشایر و تودۀ شهرنشین نقش اساسی دارد و از سوی دیگر زمینه‌ساز یکی از مهم‌ترین نهضت‌های صوفیانه و شیعی در تاریخ ایران است.
3. طريقت صوفیانه‌ای كه وی بنیان نهاد، طي 700 سال گذشته همواره در جهان اسلام زنده و اثرگذار بوده است و اکنون در ترکیه، عراق، سوریه و مصر مریدانی دارد.

شخصیت علمی و آثار

شیخ صفی‌الدین اردبیلی به علاوۀ سیاستمداری و رهبری معنوی طریقت صوفیانه، مردی صاحب کرامات، مفسر قرآن، عالم و شاعر بوده است. وی در این تفسیرها به اشعار سنایی، عطار، عراقی، مولوی و سعدی استشهاد می‌کرد. شیخ‌صفی به لهجۀ گیلانی و زبان رایج فارسی شعر می‌سرود که از اشعار او چند بیتی به‌جا مانده است. شیخ‌صفی بیش از ۳۰ سال به تربیت مریدان مشغول بود و گفته‌اند که بیش از ۱۰۰ هزار نفر را تربیت کرد.

اثرگذاری‌ها

الف) بنیان‌گذاری سلسلۀ صفویه

شیخ صفی‌الدین وقتی رهبری سلسلۀ زاهدیه را به دست گرفت، نام آن را به صفویه تبدیل کرد. این سلسله به‌دلیل وسعت و اهمیتی که یافت از یک فرقۀ صوفیانه به شکل نهضت مذهبی در اردبیل درآمد و سپس به‌صورت دعوتی جدید در سراسر ایران، سوریه و آسیای صغیر گسترش و رشد پیدا کرد و حتی به سیلان نیز رسید.

ب) تفسیر دینی از قدرت سیاسی

به باور محققان شیخ صفی‌الدین در دورۀ حیات خود تأثیر سیاسی بسیاری بر جای گذاشت و از قدرت سیاسی، تفسیر دینی ارائه داد. تعیين پسر دوم وی، صدرالدین موسی، به جانشینی خود، نشان می‌دهد که او قصد داشته قدرت سیاسی را در خاندان صفوی حفظ کند.

ج) ترویج عرفان اجتماعی

پژوهشگران شیخ صفی‌الدین را مروج عرفان اجتماعی در ایران و جهان می‌دانند و معتقدند که وی نظریۀ ساختن جامعه از طریق عرفان اجتماعی مبتنی بر رواداری، مهر، گفت‌وگو و تعاون اجتماعی را در عمل پیاده کرد.

1. ارکان تصوف اجتماعی شیخ صفیالدین

نقش محوري عرفان ثقلين (قرآن و سنت)، تعامل منطقی زهد و عشق، تعامل طريقت صوفیانه و شريعت، تعامل ذكر و فكر و عمل، اهميت اخلاق سازندۀ اجتماعي صوفی در هنگام سلوك، تعامل عشق و معرفت، خلوت‌نشيني و مراقبه و تعامل سازندۀ طريقت و سياست، از ارکان مهم تصوف اجتماعی شیخ صفی‌الدین است.

2. ویژگی‌های عرفان اجتماعی شیخ صفی‌الدین

1. شیخ صفی‌الدین تصوف را از گوشۀ خانقاه وارد حیات اجتماعی کرد و سیاستمداران را به کار گرفت تا تحول اجتماعی ایجاد کند.
2. عرفان به‌مثابه راه شناخت خدا (معرفة الله)، تعالی و ارتقای فرد را هدف‌ قرار داده است؛ اما در عرفان شیخ صفی‌الدین، ساختن جامعۀ عادلانۀ معنوی و توحیدی و تغییر و تحول جامعه پس از تغییر و تحول فرد، هدف‌گذاری شد.
3. در عرفان اجتماعی شیخ صفی‌الدین، «شیخِ طریقت» پناهگاه و یاور مظلومان و گره‌گشای گرفتاری‌های معنوی و اجتماعی مردم است. نهاد خانقاه نیز در حمایت از طبقۀ ستمدیده در مقابل خوانین، نظامیان، حکام جور و قضات ظالم و آوردگاه معنویت، هنر و سیاست تعریف شده است.
4. عرفان اجتماعی شیخ صفی‌الدین مبتنی بر «فتوت» است که نشانه‌های آن از منظر وی عبارتند از: اهل وفا و سخا، حمایت از مظلوم، حلم، تواضع، گذشت خطاکار، گرفتن دست افتاده و ضعیف، وقار در مقابل قدرتمندان و سلاطین، کرَم، آزادگی، مهمان‌نوازی، شجاعت، وفای به عهد و مردانگی.
5. شیخ صفی‌الدین، در مقابل «عقلانیت ابزاری»، «عقلانیت عرفانی» را مبنای روابط اجتماعی قرار داده است. «عقلانیت عرفانی» روابط اجتماعی را در سطح خُرد نمی‌بیند، بلکه در سطح کلان و در قلمرو کل هستی به آن می‌نگرد و به‌همین دلیل، کل افراد بشر را عضو یک خانوادۀ الهی تلقی می‌کند.
6. عرفان اجتماعی شیخ صفی‌الدین، زیربنای سیاست‌ورزی و مردم‌سالاری دینی است.

د) خدمت به مردم

شیخ صفی‌الدین درآمدهای سرشار مادی را در رفع نیاز فقیران، صوفیان و پیروان و گسترش طریقت صفویه در سراسر ایران، صرف می‌کرد. همچنین وی به آبادانی و بالابردن سطح رفاه عمومی به‌شدت علاقه‌مند بود و بناهای عام‌المنفعه مانند بیمارستان، مسجد، حمام و کاروان‌سرا می‌ساخت.

ه) تقریب مذاهب اسلامی

پژوهشگران شیخ صفی‌الدین را از نخستین پرچم‌داران اصلی نظریۀ تقریب مذاهب اسلامی دانسته‌اند که خود و جانشینان وی گام‌های مؤثری در تقویت و تداوم آن برداشتند؛ اما به باور محققان حکومت عثمانی در رقابت با حکومت صفویه، در تخریب این دست‌آورد مهم، تلاش کردند دروغ سنّی‌کشی صفویان را تبلیغ و در تاریخ ایران و ترکیه ثبت کنند. در حالی که شیخ صفی‌الدین و جانشینان وی همواره در نظر و عمل پیگیر تقریب مذاهب بودند و در حکومت صفویان نیز صاحب‌منصبان متعدد سنی‌مذهب در ارتش و نهادهای سیاسی حضور معنادار داشتند.

دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای دربارۀ شیخ‌صفی

آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، معتقد است که شیخ صفی‏الدّین، برخلاف گمان بعضی‌ها، یک صوفی‏مسلک عادی نبود؛ بلک عالم، عارف، مفسّر و محدّث بود. به نظر وی، شیخ صفی‌الدین در کنار علامۀ حلی توانستند جوانه‏های شیعه را در قرن هفتم و هشتم هجری در ایران به ‏وجود آورند و پایۀ فقهی آن را در حوزه‏های علمیه، رایج کنند.

درگذشت

شیخ صفی‌الدین در بازگشت از سفر حج، بیمار شد و پس از دوازده روز بیماری، در صبح دوشنبه ۱۲ محرم ۷۳۵ق در سن ۸۵ سالگی، در اردبیل، درگذشت.

یادکردها

1. روز بزرگداشت

روز چهارم مرداد به‌عنوان روز شیخ صفی‌الدین اردبیلی در تقویم رسمی ایران ثبت شده و همه‌ساله در این روز به‌صورت باشکوه با برنامه‌ها و همایش‌های مختلف به‌ویژه در سال‌های اخیر از وی تجلیل می‌شود.

2. بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی

بقعه شیخ صفی‌الدین در سال ۷۳۵ق به دست فرزند وی صدرالدین موسی تأسیس شد. این بقعه، امروزه شامل مجموعه‌ای از آرامگاه‌های بزرگان، مشایخ و سلاطین صفوی و فضاهای آیینی و عبادی در اردبیل است و از بناهای باشکوه تاریخی ایران به‌شمار می‌رود. این مجموعۀ ارزشمند، یکی از ۱۰ اثر باستانی مهم ایران به‌شمار می‌آید و در سال ۱۳۸۹ش از سوی یونسکو به ثبت جهانی رسیده است. انواع هنرهای کاشی‌کاری، خوش‌نویسی، گچ‌بری، تذهیب و نقره‌کاری با زیبایی کامل و استادی تمام در این بنا به کار گرفته شده است.

3. منزل و خانقاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی

منزل و خانقاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در داخل بقعه قرار دارد و به‌عنوان یادگار این عارف شهیر ایرانی مورد توجه و احترام ویژۀ مردم است.

4. تندیس

برای زنده نگهداشتن یاد و نام این عارف بزرگ ایرانی، تندیس وی ساخته شده و در بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی نصب شده است.

5. بازارچۀ شیخ صفی‌الدین

در بازار تبریز که بزرگ‌ترین بازار سرپوشیدۀ جهان است، یکی از راسته‌های بسیار پررونق و مهم اقتصادی به نام شیخ صفی‌الدین نام‌گذاری شده است.

پژهش دربارۀ شیخ صفی‌الدین

دربارۀ شیخ صفی‌الدین مقالات و کتاب‌های زیادی نوشته شده است که از میان آنها، «صفوة الصفا» یا «أسس المواهب السنية في مناقب الصفوية»، نوشتۀ درویش توکلی بن اسماعیل بن حاجی‌محمد مشهور به ابن‌بزاز اردبیلی (متوفی 759ق)، به نظر محقان از معتبرترین کتاب‌ها دربارۀ جایگاه، حالات و مقامات وی است.

منابع

• «آخرين ساحت عقل؛ اولين ساحت عشق»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد، تاریخ درج مطلب: 15 دی 1398ش.
• ابن‌بزاز اردبیلی، توکل، صفوةالصفا، تبریز، طباطبایی مجد، ۱۳۷۳ش.
• «اهمیت شیخ صفی‌الدین اردبیلی در تاریخ فرهنگ و تمدن تشیع و ایران»، وب‌سایت اکادمی مطالعات ایرانی لندن، تاریخ درج مطلب: 26 دسامبر 2019م.
• «تندیس شیخ صفی‌الدین اردبیلی رونمایی شد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 5 مرداد ۱۳۹۴ش.
• حقيقت، عبدالرفيع، عارفان بزرگ ايرانى در بلنداى فكر انسانى، تهران، كومش، 1383ش.
• حكيميان، ابوالفتح، فهرست مشاهير ايران از آغاز دوران‌هاى افسانه‌اى تا زمان حاضر، تهران، دانشگاه ملى ايران، 1357ش.
• دایرة‌المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر، حاج‌سیدجوادی و دیگران، تهران، شهید محبی، ۱۳۸۳ش.
• ذکاوتی قراگزلو، علی‌رضا، «وصفی از صفوة الصفا»، مجلۀ آینه پژوهش، شمارۀ 35، آذر و دی 1374ش.
• «روز بزرگداشت شیخ صفی‌الدین اردبیلی معمار وحدت مذهبی و جغرافیایی ایران»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: ۰۴ مرداد ۱۴۰۰ش.
• سفیدگر شهانقی، حمید، «شیخ صفی»، وب‌سایت دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 فروردین 1399ش.
• شهرآبادی، مجتبی، «شیخِ صفویه»، وب‌سایت دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1397ش.
• «شیخ صفی‌الدین اردبیلی»، وب‌سایت ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی اردبیل، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آذر ۱۳۹۸ش.
• «شیخ صفی‏‌الدّین اردبیلی»، وب‌سایت دفتر حفظ ونشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1379ش.
• «شیخ صفی‌الدین اردبیلی و ظهور نهضت صفویه»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ مرداد ۱۴۰۰ش.
• صفری، بابا، اردبیل در گذرگاه تاریخ، تهران، بی‌نا، ۱۳۷۰ش.
• صفوی، سید سلمان، اهمیت شیخ صفی‌الدیناردبیلی در تاریخ فرهنگ و تمدن تشیع و ایران، تهران، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۹ش.
• صفوی، سید سلمان، «خدمت داوطلبانه به خلق فتوت است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• صفوی، سید سلمان، عرفان ثقلین: مبانی نظری و عملی عرفان و طریقت صفویه، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۲ش.
• «صفی بازاری یکی از مهم‌ترین راسته‌های بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان»، خبرگزاری نصر نیوز، تاریخ درج مطلب: 19 آذر 1399ش.
• «عصری با شیخ صفی‌الدین اردبیلی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «مجموعۀ بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• نشاطی شیرازی، محمد، تذکرۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی، قم، ادیان، 1388ش.