سلجوقیان
سلجوقیان؛ از سلسله حکومت‌های اسلامی در ایران.
سلجوقیان، بعد از عصر طلایی اسلام، بزرگ‌ترین و وسیع‌ترین امپراطوری را ایجاد کردند و برای اولین‌بار بعد از ساسانیان، مرزهای ایران را تا دریای مدیترانه بسط دادند. سلجوقیان بعد از نیم قرن اقتدار، به‌دلیل نزاع‌های داخلی به بخش‌های مختلف سلجوقیان خراسان، عراق، کرمان و روم تجزیه شدند. در دورۀ سلجوقان، هنر، معماری و ادبیات فارسی گسترش پیدا کرد و گاه‌شمار ایرانی به نام جلالی ابداع شد و مراکز علمی به نام نظامیه گسترش یافت.
نام‌گذاری
سلجوقیان یا سلاجقه، سلسلۀ حکومتیِ ترک‌تباری بود که با نام سلجوق بن دقماق، جد بنیان‌گذاران خود، مشهور شدند. این سلسله، دومین سلسلۀ حکومتی ترک‌تبار در ایران بود. سلجوقیان بعد از شکست غزنویان (اولین سلسلۀ حکومتیِ ترک‌تبار در ایران) در نبرد داندانقان در سال 431ق توسط طغرل اولین سلطان و بنیان‌گذار آن تأسیس شد.[۱]
خواستگاه اولیۀ سلجوقیان دشت‌های آسیای مرکزی و ترکستان بوده است. آنها که از ترکان غز بودند، ابتدا در شمال ماوراء جیحون به دامداری اشتغال داشتند تا اینکه در سال 375ق به ماوراء‌النهر کوچیدند.[۲] دلیل کوچ سلجوق با قبیله خود از ترکستان به جغد، اختلاف او با یبغو، خان ترکان قرلق بوده است. سلجوقیان که قبلا غیرمسلمان بودند، بعد از ورود به جغد و نور در بخارا به اسلام گرویدند.[۳] یکی از قبایل در میان مجموعه قبایل ترکان اغوز/غز، قبیلۀ قِنِق (کِنِک) بوده است که سلجوقیان به آن منسوب‌اند.[۴]
موقعیت جغرافیایی
سلجوقیان بعد از دوران طلایی اسلام، گسترده‌ترین سرزمین را تحت اختیار داشتند. امپراطوری سلجوقیان در زمان اوج قدرت، از غرب تا دریای مدیترانه، از شرق تا چین، از شمال تا ارمنستان و گرجستان و از جنوب تا عربستان را در بر می‌گرفت.[۵]
زبان
سلجوقیان زبان فارسی را به‌عنوان زبان رسمی و درباری قرار دادند و خود نیز به زبان فارسی صحبت می‌کردند.[۶] در میان سلاطین سلجوقی، سلطان سنجر حمایت بیشتری از ادبیات فارسی و شاعران کرده است. معزی 59 قصیده و عبدالواسع جبلی 22 قصیده در مدح سنجر سروده‌اند. در میان وزیران سلجوقی نیز طاهر، نوۀ نظام‌الملک طوسی، بیشترین حمایت را از شاعران دوران سلجوقی کرده است.[۷] برخی از پادشاهان سلجوقی مثل آلپ ارسلان، سنجر و ملکشاه خود نیز به فارسی شعر می‌سرودند.[۸]
فرهنگ شهروندی
1. طبقات اجتماعی
در دوران سلجوقیان، سلطان و خاندان سلطنتی در رأس گروه‌های اجتماعی بودند، علما، اعیان و ارکان مملکت در ردۀ بعدی قرار داشتند، بعد از آنها دبیران و دیوان‌سالاران قرار داشتند، سپس تجار و در آخر نیز کشاورزان و مردم عادی و پایین‌تر از همه کنیزان و بردگان قرار می‌گرفتند. هستۀ مرکزی سپاه در اختیار ترکان بودند؛ اما از سایر اقشار جامعه نیز در رده‌های پایین سپاه استفاده می‌شد.[۹]
2. مذهب
سلاطین سلجوقی حنفی مذهب بودند و وزرای آنان نیز یا شافعی و یا حنفی بودند. عمیدالملک کندری وزیر سلطان طغرل، حنفی مذهب بود و وزیر بعدی یعنی نظام‌الملک طوسی قدرتمندترین وزیر در تاریخ سلجوقیان، شافعی بود. برخی سلاطین و وزرای سلجوقی نسبت به مذهب شیعه عداوت داشتند و شیعیان در آن دوران از انجام اعمال مطابق با مذهب خود منع می‌شدند.[۱۰] با این وجود، با شدت گرفتن اختلاف بین نظام‌الملک و ملکشاه سلجوقی، از نیمۀ دوم دوران حکومت ملکشاه پای شیعیان به دربار سلجوقی گشوده شد و تا زوال سلجوقیان، شیعیان در مجموع 13 بار به مقام وزارت رسیدند که مهم‌ترین آنها تاج‌الملک ابوالغنائم، مجدالملک و خاندان کاشی بودند.[۱۱]
3. جایگاه عالمان دینی
علما در دوران سلجوقیان جایگاه بالایی داشتند و علاوه‌بر امور دیوانی مثل محتسب، قاضی و خطیب، بعضا ریاست شهرها را نیز به عهده داشند. خاندان‌های آل‌صاعد و خجند از علمای سنی‌مذهب و نقبا و سادات از خاندان‌های علوی و حسنی در همدان، خراسان و عراق از نفوذ زیادی برخوردار بودند.[۱۲]
دستآوردهای علمی
نظام‌الملک طوسی وزیر سلجوقی سلسله مدارسی را به نام نظامیه در بغداد و سراسر قلمرو سلجوقی تأسیس کرد و علمای به‌نامی مثل ابوحامد غزالی و امام الحرمین جوینی را به‌عنوان مدرس در آنها گماشت.[۱۳] به گواه گزارش‌های تاریخی، در دوران سلجوقی، در هر شهر حداقل یک مدرسه و یک کتابخانۀ عمومی وجود داشت؛ ضمن اینکه اکثر دانشمندان و درباریان هر کدام کتابخانه‌های شخصی نیز داشتند. علاوه‌بر این، مساجد نیز اکثرا دارای کتابخانه بودند. در این عصر، تنها در یکی از کتابخانه‌های وقفی در شهر مرو بیش از دوازده هزار جلد کتاب وجود داشته است.[۱۴]
اختراعات
در دوران سلطنت جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی بیش از هر زمان دیگری زمینه برای شکوفایی هنر و دانش مهیا بود. ملکشاه دستور ساخت رصدخانه‌هایی را در شهرهای اصفهان و بغداد داد و بر اثر مطالعات وسیع در این رصدخانه‌ها اختراعات قابل توجهی حاصل شد که از آن جمله «تقویم جلالی» بود که با تلاش دانشمندانی چون عمر خیام اختراع و به نام سلطان ملکشاه سلجوقی مسمی شد.[۱۵] سبک شعر عراقی نیز در همین دوران پدید آمد. معماری، به‌خصوص سبک معماری مساجد در دوران سلجوقی کاملا دگرگون شد و ایجاد گنبدهای دوپوسته رواج یافت.[۱۶] «سماع صوفیان» نیز در همین دوران ایجاد شد و انواع سازهای موسیقی و نغمه‌های متعدد به وسیلۀ هنرمندان اختراع شد.[۱۷]
جایگاه زنان
در زمان سلجوقیان زنان در دربار و سیاست و جنگ دخالت داشتند و تا حدی شریک شوهران خود در حکومت به‌حساب می‌آمدند. در تاریخ سلجوقی، اثرگذارترین بانو، ترکان خاتون همسر ملکشاه سلجوقی بود که در سیاست دخالت می‌کرد و حتی در عزل وزیر قدرتمندی چون نظام‌الملک نیز نقش اصلی را داشت.[۱۸] فرهنگ ازدواج بین خاندان سلطنتی سلجوقی بیشتر مبتنی بر اهداف سیاسی بوده است که هم بین‌خاندانی و هم برون‌خاندانی مثل ازدواج با خلفا و یا اتابکان صورت می‌گرفت. بیوه‌های سلطان نیز معمولا با بزرگان خاندان ازدواج می‌کردند. مثلا طغرل با بیوۀ جغری‌بیک ازدواج کرد و آلپ ارسلان نیز با بیوۀ طغرل‌بیک ازدواج کرد.[۱۹]
اقتصاد
در زمان سلجوقیان دو جاده برای تجارت بینالمللی احداث شد، جادۀ اولی مسیر شمال- جنوب بود و از طبس به جیرفت و سواحل دریای خزر کاروان‌های تجاری را انتقال می‌داد. جادۀ دوم در مسیر جادۀ ابریشم قرار داشت و به نحوی شرق- غرب بود که از طبس به کرمان، اصفهان، آذربایجان، منطقۀ ولگا و آناتولی متصل بود.[۲۰] همچنین بعد از انتقال پایتخت از ری به اصفهان در دورۀ ملکشاه و اتخاذ تدابیر اقتصادی چون اصلاح امور مالیاتی، رشد زراعت و دامداری، حمایت از پیشه‌ها و صنایع، ایجاد کاروانسراهای متعدد، اصلاح قوانین گمرکی و سرازیر شدن مالیات از سراسر قلمرو، اصفهان از نظر اقتصادی و رفاه رشد چشمگیری یافت.[۲۱]
سیاست
1. دوران اقتدار
سلجوقیان که در ماوراء‌النهر برای به‌دست آوردن چراگاه مناسب کوچیده بودند، ابتدا در اندیشۀ سیاست نبودند، اما همگام با تحولات محیطی در وادی سیاست افتادند و به‌دلیل عصبیت خاص قبیله‌ای که مایۀ وحدت آنان بود و توانایی جنگی و همچنین جمعیت فراوان، به قدرت و حکومت دست یافتند.[۲۲] اولین اقدام سلجوقیان بعد از پیروزی نظامی بر غزنویان، ارسال نامه به خلیفۀ عباسی برای کسب مشروعیت دینی بود.[۲۳] ابتدای سلطنت سلجوقیان در سال 429ق با برتخت نشستن اولین سلطان سلجوقی طغرل‌بیگ در نیشابور بود و دوران سه سلطان اول سلجوقی، یعنی طغرل‌بیگ، آلپ ارسلان و ملکشاه اوج قدرت سیاسی، نظامی و اقتصادی سلجوقیان بوده است.[۲۴]
2. دوران ضعف
پیدایش و گسترش اتابکان، اختلافات در موضوع جانشینی به‌خصوص بین فرزندان ملکشاه سلجوقی، شکل‌گیری دولت‌های کوچک مستقل سلجوقی مثل سلجوقیان کرمان و عراق، نزاع مداوم با غزنویان، بیدادگری نسبت به مردم، تنش و نزاع با خلفای عباسی و قدرت‌گیری تدریجی خوارزمشاهیان در شرق از عوامل ضعف و در نهایت زوال سلجوقیان بود.[۲۵] بعد از مرگ ملکشاه، میان فرزندان او اختلاف افتاد تا اینکه سلطان سنجر در خراسان اعلام استقلال کرد و عراق را به برادرزاده‌های خود سپرد.[۲۶] با مرگ سلطان سنجر آخرین سلطان قدرتمند سلجوقی در خراسان، ضعف سلجوقیان شتاب گرفت.[۲۷]
3. دوران زوال
سلسلۀ سلاجقه با قتل طغرل سوم در سال 590ق سقوط کرد شمس‌الدین، «سلجوقیان؛ قدرتمند و دیرپا»، 1387ش، ص54. و جای خود را به خوارزمشاهیان داد.[۲۸] سلاجقۀ کرمان که 150 سال تحت اختیار فرزندان قاورد پسر بزرگ چغری‌بیگ به‌طور مستقل اداره می‌شد، در سال 580ق با تصرف کرمان به وسیلۀ ملک دینار و فرار آخرین سلطان کرمان یعنی محمدشاه منقرض شد.[۲۹] سلجوقیان روم که بعد از نبرد ملازگرد و فتح ازنیک در سال 467ق به وسیلۀ سلیمان بن قتلمش تأسیس شده بود،[۳۰] در سال 708ق با مرگ آخرین سلطان سلجوقی روم غیاث‌الدین مسعود دوم به پایان رسید و قلمرو آن تحت حاکمیت سلسلۀ ایلخانی درآمد.[۳۱]
جلوه‌های تمدنی
1. زبان و ادبیات
سلجوقیان کار نیمه‌تمام غزنویان را در زمینۀ شکوفاسازی ادبیات فارسی به اتمام رسانیدند. در این دوره زبان و ادبیات فارسی در تمامی شئون اجتماعی (به جز مسائل علم دینی) جایگزین زبان و ادبیات عربی شد. علاوه بر رسمیت بخشیدن و درباری بودن زبان فارسی، تشویق شاعران در این دوره عامل دیگری در شکوفایی ادبیات فارسی بوده است و کتب ادبی بسیاری در این عصر تألیف شده است.[۳۲] شاعران بزرگی چون عمر خیام، انوری، سنائی غزنوی، ظهیرالدین فاریابی، سمائی مروزی، خاقانی، نظامی گنجوی، عبدالرزاق اصفهانی، اخسیکتی و اشهری نیشابوری در این دوران ظهور کرده و سبک شعری غزل را به اوج رسانیدند.[۳۳] از جمله آثار در این دوران، می‌توان به کتاب اشعار «حدیقه الحدیقه» (الهی‌نامه) و دیوان دیگر مشتمل بر 13346 بیت از سنائی غزنوی، رسالۀ «مطلوب کل طالب» از رشید وطواط و دیوانی مشتمل بر 3359 هزار بیت از قوامی رازی شاعر شیعه اشاره کرد.[۳۴]
2. شکوفایی هنر
در دوران سلجوقیان جلوه‌های صنعت و هنر مثل خطاطی، بزازی، تزئین‌کاری، بافندگی، فلزکاری، مینیاتور، سفال‌سازی، مهذب‌کاری و موسیقی به اوج خود رسید. ابوالمعالی جوینی موسیقی‌دان بزرگ این دوره است. گنبدهای نظام‌الملک و تاج‌الملک در اصفهان از جلوه‌های معماری و تزیین دورۀ سلجوقیان است.[۳۵]
3. معماری
در عصر سلجوقیان معماری ایرانی- اسلامی رشد چشمگیری یافت. نمونه‌های بارز آثار تاریخی به‌جا مانده از آن دوران عبارت است از: مسجد جامع علاء‌الدین کیقباد در قونیه، کاروان‌سرای رباط شرف در سرخس، برج خرقان در قزوین، گنبد سرخ آذربایجان، منارۀ ساربان اصفهان و برج طغرل در شهر ری.[۳۶]
سبک معماری سلجوقیان اسلوب خاصی داشت و با زیبایی و تزئینات فراوان به خصوص در سردر بناها همراه بود. استفاده از مجسمه‌های تزئینی، رنگ‌کاری، نقاشی و استفاده از کاشی برای اولین‌بار، از جمله ویژگی‌های سبک معماری سلجوقیان بود.[۳۷]
پانویس
- ↑ سامانی، «سلجوقیان»، بی‌تا، ص545.
- ↑ معروف، «سلجوقیان»، 1343ش، ص63 و 65.
- ↑ حسن‌نیا، «فراز و فرود سلجوقیان و ایلخانان»، 1390ش، ص49.
- ↑ یوسفی، «سلجوقنامه»، ج4، بی‌تا، ص128.
- ↑ سیداحمدی زاویه و گلستان، «عصر سلجوقی بستر بازتولید نظام و ساختار ساسانی»، 1397ش، ص85.
- ↑ سلیمی و خادم‌مسجدی، «برررسی افول قدرت و عوامل فروپاشی سلسلۀ سلجوقیان»، 1400ش، ص125.
- ↑ آزادیان و حکیمی، «سلجوقیان و حمایت از ادبیات فارسی»، 1393ش، ص79 و 80.
- ↑ دبیری‌نژاد، «سلجوقیان و گسترش زبان پارسی»، وب‌سایت مهر مهین.
- ↑ خلیفه، «سلجوقیان؛ اوضاع اقتصادی و اجتماعی»، بی‌تا، ص161.
- ↑ عابدینی و قهرمانی، «مقایسۀ نظام آموزشی و مراکز علمی آل‌بویه و سلجوقیان»، 1390ش، ص170.
- ↑ سرافرازی، «نقش وزرای شیعی در دورۀ سلجوقیان ایران و عراق»، 1394ش، ص108 و 109.
- ↑ خلیفه، «سلجوقیان؛ اوضاع اقتصادی و اجتماعی»، بی‌تا، ص162.
- ↑ الهامی و دادور آلانق، «مدیریت ایدئولوژیک افکار عمومی در عصر سلجوقیان با تأکید بر مشروعیت»، 1395ش، ص87 و 88.
- ↑ اسلام‌نیا، «دوران سلجوقیان عصر طلایی ایران و اوج تمدن اسلامی»، وب‌سایت نوگرا.
- ↑ محرابی، «تاریخ سلجوقیان؛ تهاجم به ایران در سدۀ یازده میلادی»، وب‌سایت دستی بر ایران.
- ↑ «تحقیق در مورد میراث فرهنگی هنری سلجوقیان»، وب‌سایت دانش‌چی.
- ↑ محرابی، «تاریخ سلجوقیان؛ تهاجم به ایران در سدۀ یازده میلادی»، وب‌سایت دستی بر ایران.
- ↑ رحیم‌پور ازغدی و علاسوند، «مشارکت سیاسی خاتون‌ها در دولت سلجوقیان ایران»، 1396ش، ص120.
- ↑ دانشجو و زنگی‌آبادی، «گونه‌شناسی ازدواج‌های سیاسی سلجوقیان: آثار و پیامدها»، 1401ش، ص32.
- ↑ خلیفه، «سلجوقیان؛ اوضاع اقتصادی و اجتماعی»، بی‌تا، ص162.
- ↑ زمانی و علی‌زاده‌مقدم، «بررسی وضعیت اقتصادی اصفهان در دورۀ سلجوقی»، 1396ش، ص150.
- ↑ الهامی و دادور آلانق، «مدیریت ایدئولوژیک افکار عمومی در عصر سلجوقیان با تأکید بر مشروعیت»، 1395ش، ص70.
- ↑ الهامی و دادور آلانق، «مدیریت ایدئولوژیک افکار عمومی در عصر سلجوقیان با تأکید بر مشروعیت»، 1395ش، ص77.
- ↑ شمس‌الدین، «سلجوقیان؛ قدرتمند و دیرپا»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، 1387ش، ص54.
- ↑ سلیمی و خادم‌مسجدی، «برررسی افول قدرت و عوامل فروپاشی سلسلۀ سلجوقیان»، 1400ش، ص135.
- ↑ «آشنایی با امپراطوری سلجوقیان؛ از آغاز تا زوال»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ شمس‌الدین، «سلجوقیان؛ قدرتمند و دیرپا»، 1387ش، ص54.
- ↑ شرفی، «طغرل سوم سلجوقی و فروپاشی سلاجقۀ عراق»، 1385ش، ص114.
- ↑ فخری، «سلجوقیان کرمان»، 1397ش، ص205 و 206.
- ↑ حسن‌زاده و طارم، «کارکرد راه‌های آناتولی در دورۀ سلاطین سلجوقی روم»، 1398ش، ص66.
- ↑ حسینی، «مناسبات سلجوقیان روم با مغولان»، 1383ش، ص25.
- ↑ . موسوی بجنوردی، تاریخ جامع ایرانیان، ج8، 1394ش، ص678.
- ↑ . حلمی، دولت سلجوقیان، 1384ش، ص216-217.
- ↑ مؤمنی ملکشاه، «شاعران برجستۀ دورۀ سلجوقی»، وب‌سایت ملکشاه.
- ↑ دبیری‌نژاد، «سلجوقیان و گسترش زبان پارسی»، وب‌سایت مهر مهین.
- ↑ آذرنیوش، «امپرطوری سلجوقی؛ توسعۀ سیاست مذهبی، اقتصادی و معماری»، وب‌سایت کجارو.
- ↑ عسکری چاوردی، «هنر، فرهنگ و تمدن عصر سلجوقی»، 1389ش، ص114.
منابع
- آذرنیوش، زهرا، «امپرطوری سلجوقی؛ توسعۀ سیاست مذهبی، اقتصادی و معماری»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 17 مهر 1400ش.
- آزادیان، شهرام و حکیمی، حمیدرضا، «سلجوقیان و حمایت از ادبیات فارسی»، نشریۀ ادب فارسی، شمارۀ 13، 1393ش.
- «آشنایی با امپراطوری سلجوقیان؛ از آغاز تا زوال»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1402ش.
- اسلام‌نیا، فریدون، «دوران سلجوقیان عصر طلایی ایران و اوج تمدن اسلامی»، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1395ش.
- «تحقیق در مورد میراث فرهنگی هنری سلجوقیان»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1402ش.
- حسن‌زاده، اسماعیل و طارم، مریم، «کارکرد راه‌های آناتولی در دورۀ سلاطین سلجوقی روم»، نشریۀ مطالعات تاریخ اسلام، شمارۀ 43، 1398ش.
- حسن‌نیا، محمد، «فراز و فرود سلجوقیان و ایلخانان»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارۀ 159، 1390ش.
- حسینی، پرویز، «مناسبات سلجوقیان روم با مغولان»، نشریۀ رشد آموزش تاریخ، شمارۀ 16، 1383ش.
- حلمی، احمد کمال‌الدین، دولت سلجوقیان، ترجمه عبدالله ناصری طاهری، چاپ دوم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1384ش.
- خلیفه، مجتبی، «سلجوقیان؛ اوضاع اقتصادی و اجتماعی»، دانشنامۀ جهان اسلام، بی‌تا.
- دادور آلانق، مرتضی و الهامی، علی، «مدیریت ایدئولوژیک افکار عمومی در عصر سلجوقیان با تأکید بر مشروعیت»، مجلۀ تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شمارۀ 25، 1395ش.
- دانشجو، حمیده و زنگی‌آبادی، فخری، «گونه‌شناسی ازدواج‌های سیاسی سلجوقیان: آثار و پیامدها»، فصلنامۀ تاریخنامۀ ایران بعد از اسلام، شمارۀ 33، 1401ش.
- دبیری‌نژاد، بدیع‌الله، «سلجوقیان و گسترش زبان پارسی»، وب‌سایت مهر مهین، تاریخ بازدید: 6 خرداد 1402ش.
- رحیم‌پور ازغدی، طاهره و علاسوند، فریبا، «مشارکت سیاسی خاتون‌ها در دولت سلجوقیان ایران»، فصلنامۀ تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شمارۀ 28، 1396ش.
- زمانی، ملیحه و علی‌زاده مقدم، بدرالسادات، «بررسی وضعیت اقتصادی اصفهان در دورۀ سلجوقی»، پژوهشنامۀ تاریخ‌های محلی ایران، شمارۀ 10، 1396ش.
- سامانی، سیدمحمود، «سلجوقیان»، دانشنامۀ حج و حرمین شریفین، بی‌تا.
- سرافرازی، عباس، «نقش وزرای شیعی در دورۀ سلجوقیان ایران و عراق»، فصلنامۀ تاریخ اسلام و ایران، شمارۀ 115، 1394ش.
- سلیمی و خادم‌مسجدی، «برررسی افول قدرت و عوامل فروپاشی سلسله سلجوقیان»، فصلنامۀ علمی تاریخ ایران اسلامی، شمارۀ1، 1400ش.
- سیداحمدی زاویه، سیدسعید و گلستان، مهران، «عصر سلجوقی بستر بازتولید نظام و ساختار ساسانی»، نشریۀ مطالعات هنر اسلامی، شمارۀ 31، 1397ش.
- شرفی، محبوبه، «طغرل سوم و فروپاشی سلاجقۀ عراق»، نشریۀ مسکویه، شمارۀ 5، 1385ش.
- شمس‌الدین، «سلجوقیان؛ قدرتمند و دیرپا»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، دانشنامۀ جهان اسلام، 1387ش.
- عابدینی، ابوالفضل و قهرمانی، مهدی، «مقایسۀ نظام آموزشی و مراکز علمی آل بویه و سلجوقیان»، پژوهشنامۀ معارف قرآنی، شمارۀ 5، 1390ش.
- عسکری چاوردی، جواد، «هنر، فرهنگ و تمدن عصر سلجوقی»، کتاب ماه هنر، شمارۀ 146، 1389ش.
- فخری، ایمان، «سلجوقیان کرمان»، نشریۀ کارنامۀ تاریخ، شمارۀ 9، 1397ش.
- محرابی، رحمان، «تاریخ سلجوقیان؛ تهاجم به ایران در سدۀ یازده میلادی»، 5 تیر 1399ش.
- معروف، عتیق‌الله، «سلجوقیان»، مجلۀ آریانا، سال22، شمارۀ 7 و 8، 1343ش.
- مؤمنی ملکشاه، محمد، «شاعران برجستۀ دورۀ سلجوقی»، وب‌سایت ملکشاه، 31 فروردین 1391ش.
- موسوی بجنوردی، کاظم و همکاران، «تاریج جامع ایرانیان»، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1394ش.
- یوسفی، شهرام، «سلجوقنامه»، دانشنامۀ جهان اسلام، بی‌تا.