دریای خزر

دریای خزر؛ بزرگترین دریاچۀ جهان با سواحل زیبا در شمال ایران.

دریای خزر، بزرگترین دریاچۀ جهان در قسمت شمالی ایران و در همسایگی استان‌های گیلان، مازندران و گلستان است.

نام‌گذاری

محققان، نام‌های متعدد این دریاچه در طول تاریخ را از نشانه‌های تنوع فرهنگی مردمان ساحل‌نشین این دریاچه می‌دانند؛ برای مثال، نام‌های کاسپین (در زبان‌های اروپایی) یا بَحرُالقَزوین (در زبان عربی) به‌دلیل سکونت قوم کاسپی یا کاسی‌ها در سمت جنوب و غرب این دریا؛ دریای طبرستان به‌دلیل اقامت تپورها در مناطق جنوبی این دریا (تپورستان)؛ دریای خزر به‌دلیل اقامت قوم خزر در منطقۀ شمالی دریا (دشت قبچاق)؛ دریای مازندران به‌دلیل داشتن وسیع‌ترین ساحل با منطقۀ مازندران در قسمت جنوبی دریا بوده است. دریای خزر، با نام‌های دیگری همچون دریای گیلان، دریای گرگان، بحر باب‌الابواب، آق‌دریا، دریای خزروان، دریای خزران، دریای خزرا، دریای هشترخان، بحر مازندران، بحر جرجان، دریای جیلی، دریای انزلی، بحر آبسکون و بحر قانیا نیز در منابع مختلفی یاد شده است. این دریا، در 1361ش، بنابر تصمیم دولت ایران، به‌صورت رسمی نام «دریای خزر» را بر خود گرفت. در 1381ش نیز طی بخشنامه‌هایی از سوی دولت ایران، نام رسمی این دریا، در مکاتبات فارسی دریای خزر و در مکاتبات انگلیسی «دریای کاسپین» اعلام شد.

پیشینه و نحوۀ شکل‌گیری

کارشناسان، دریای خزر را از بقایای دریای کهن تتیس می‌دانند. این دریاچه در طول دوران‌های زمین‌شناسی، با تحولاتی بسیار همراه بوده و در نهایت در اواخر دورۀ سوم زمین‌شناسی و بر اثر حرکات زمین‌ساختی، به‌شکل امروزیِ خود درآمده است. پژوهشگران بر این باورند که این دریاچه، تا پیش از دورۀ سوم زمین‌شناسی، همراه با دریاچه‌ای دیگر به‌نام «آرال»، با فرورفتگی ایران مرکزی در ارتباط بوده است. پس از تحولات زمین‌شناسی متعدد از جمله برآمدن رشته‌کوه البرز، ارتباط این دریاچه با ایرانِ مرکزی قطع شده و دریای خزر به‌صورت یک دریاچۀ جداگانه درآمده است.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

دریای خزر، دریاچه‌ای بسته و محصور در خشکی، دارای مساحتی در حدود 436,000 کیلومتر مربع است. طول این دریاچه در حدود1030 تا 1200 کیلومتر و عرض آن نیز بین 220 تا 550 کیلومتر متغیر است. عمقِ آب این دریا، در نقاط مختلف، متفاوت است؛ برای مثال، در برخی قسمت‌های شمالی این دریاچه، عمقِ آب در حدود 10-12 متر، در قسمت‌های میانی در حدود 770 متر و در سواحل ایران تا 1000 متر است. دریای خزر، از شرق با کشور ترکمنستان، از شرق و شمال شرقی با کشور قزافستان، از غرب و شمال غربی با کشور روسیه، از غرب با کشور آذربایجان و از جنوب نیز با کشور ایران همسایگی دارد.

فضاها

1. جزیره‌ها: در دریای خزر، جزیره‌های متعددی وجود دارند که مساحت آنها، در مجموع، به 2,220 کیلومتر و محیط آنها نیز به 3,000 کیلومتر می‌رسد. از جملۀ این جزایر، می‌توان به جزیرۀ «تولنی»، جزیرۀ «چچن»، «شبه جزیرۀ آگراخان»، «شبه جزیرۀ آرتم یا آرتیوم»، «شبه جزیرۀ آبشرون»، جزیرۀ «ژیلوی» و «شبه جزیرۀ میانکاله» یا «آشوراده» (تنها جزیرۀ ایرانی دریای خزر) اشاره کرد.
2. سواحل: دریای خزر، در کشورهای مختلف دارای سواحل متفاوتی است. ویژگی مشترک همۀ این ساحل‌ها، طبیعت چشم‌نواز و زیبایی آنها است. در ایران، سواحلی همچون زیباکنار، گیسوم و رودسر بسیار مشهور هستند.
3. خلیج: دریای خزر، دارای چند خلیج از جمله خلیج گرگان، خلیج انزلی، خلیج قره‌بَغاز، خلیق حسینقلی، خلیج کیزلار (قیزلار)، خلیج باکو، خلیج آگراخان، خلیج کازاخ، و خلیج ترکمنباشی است که با گذر زمان، به‌دلیل کاهش یا افزایشِ سطح آب دریا، شکل و سطحِ این خلیج‌ها نیز درحال تغییر هستند.

منابع آبی

آب دریای خزر، از طریق جریان‌های آبِ سطحی، بارش باران، چشمه‌ها و آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. بر اساس برآوردهای صورت‌گرفته، 2 تا 3 درصد از کل آب‌های این دریا، از طریق منابع آبی موجود در ایران تأمین شده و باقی آن از سایر کشورهای ساحلی خزر، به‌ویژه دو کشور روسیه و آذربایجان تأمین می‌شود. حوضۀ آبریز دریای خزر در ایران، شامل کوه‌های آذربایجان تا کردستان مرکزی، دامنه‌های شمالی البرز و کوه‌های خراسان شمالی است. بیش از 350 رود بزرگ و کوچک از این حوضۀ آبریز وسیع به‌سمت دریای خزر جریان دارند. در میانِ این رودها، رودهای ارس، سفیدرود، هراز و اَترَک نسبت به سایر رودها پرآب‌تر بوده و باقی رودها از شیب زیاد و طول کمتری برخوردار هستند. کارشناسان، رودخانه‌های موجود در این منطقه را بر اساس موقعیت قرار گرفتن آنها در سواحل دریای خزر به پنج گروه تقسیم کرده‌اند:

1. منطقۀ جنوبی (سواحل ایران از شرق به غرب): رودهای اترك، گرگان، قره‌‌سو، تجن، طالار، هراز، چالوس، چشمه كيله (تنكابن)، پلرود، شلمان رود، چمخاله، سفيدرود، پسيخان، شاخزر،ماسوله، لمبر، گرگان رود و چند رود كوچك ديگر؛
2. منطقۀ جنوب شرقی دریا (سواحل ترکمنستان): چند رود محلی کوچک؛
3. منطقۀ شمال شرقی (سواحل قزاقستان): رود امبا و چند رود محلی؛
4. منطقۀ شمال و شمال غربی (سواحل فدراسیون روسیه): اورال و وُلگا با چند زیرشاخۀ خود، به‌همراه چند رودخانۀ محلی دیگر؛
5. منطقۀ غرب دریا (سواحل جمهوری خودمختار داغستان و جمهوری آذربایجان): کوما، تِرِک، سمور، کورا، ارس و چند رود محلی دیگر.

پوشش گیاهی

از جمله پوشش‌های گیاهی موجود در دریای خزر می‌توان به گیاهان عالی یا ماکروفیت‌ها اشاره کرد که متعلق به گیاهان گلدار بوده و به‌عنوان تغذیه ماهیان و پرندگان آبی استفاده می‌شوند. گیاهان پَست مانند جلبک‌های دریای خزر نیز از دیگر انواع پوشش گیاهی این دریا شناخته می‌شوند که شامل جلبک‌های سبزآبی، جلبک‌های زرد طلایی، جلبک‌های آتشی، جلبک‌های قهوه‌ای، جلبک‌های قرمز و جلبک‌های سبز هستند.

حیات‌وحش

محیط‌زیست دریای خزر زیستگاه گران‌بهاترین ماهیان دنیا است. کارشناسان از حضور 78 گونۀ متفاوت ماهی در این دریا خبر داده‌اند که از آن جمله می‌توان به ماهی خاویار اشاره کرد. حدود 90 درصد از ماهیان خاویار جهان از این دریاچه صید می‌شوند. از دیگر جانداران این دریا می‌توان به انواع باکتری‌ها (بیش از 200 باکتری هِتِروتروف)، مخمرها (13 گونۀ مخمر)، بی‌مُهرگان، پرندگان (انواع مرغابی‌ها، غازها، قوها و چنگرها)، خزندگان (2 گونه مار بی‌زهر دریایی) و پستانداران (فُک دریای خزر) اشاره کرد.

ویژگی‌ها

خزر به دلیل عدم دسترسی به آب‌های آزاد، دریا نیست و تنها به‌علت وسعت آن است که آن را دریای خزر خطاب می‌کنند. دریای خزر بزرگترین دریاچۀ جهان به‌شمار می‌رود.

آبِ موجود در این دریاچه نیز با سایر دریاها و اقیانوس‌های جهان متفاوت است؛ برای مثال، آب دریاچۀ خزر دارای کلرید سدیم کمتر و یون کلسیم و سولفات بسیار بیشتری نسبت به آب سایر دریاها است. به‌همین دلیل است که دریای خزر را از جمله دریاچه‌های دارای آب نیمه‌شور در جهان معرفی می‌کنند.

همچنین، رودخانه‌های بزرگ دریای خزر، در مسیر خود، حجم زیادی از آب و رسوب را به داخل دریا می‌آورند که منجر به تشکیل دلتاهای گسترده‌ای همچون دلتای وُلگا شده است. این دلتاها، در بخش‌های شمالی، جنوبی و غربی دریای خزر پراکنده شده و بخش‌های عمده‌ای از سواحل دریا را تشکیل می‌دهند.

کارشناسان، مهمترین ویژگی سواحل دریای خزر در ایران را محاصره‌شدن این سواحل با رشته‌کوه البرز می‌دانند. ساختار سواحل در سمت ایران نیز بسیار ناهمگون است. در بخش‌های شرقی و غربیِ سواحل در ایران، بستر دریا با شیب کمتری مواجه بوده و در بخش مرکزی بیشترین شیب دریا وجود دارد.

کارکردها

دریای خزر، از جمله دریاهای پرکاربرد در جهان است. اهمیت زیست‌محیطی، جغرافیایی، ارزش‌های مبادلات اقتصادی، تعاملات فرهنگی، ارتباطات انسانی و اجتماعی جوامع ساکن در اطراف آن، از جملۀ این کارکرها هستند. دریای خزر، دارای ذخایر عظیم نفت و سوخت‌های هیدروکربنی است. ایرانیان با حفر چند چاه در میدان سردار جنگل، در سال 1391ش، به حفاری نفت از این میادین پرداخته‌اند. همچنین صید ماهی از این دریا، یکی از پیشه‌های اصلی مردم در بخش‌های شمالی ایران است. بر اساس آمار اعلام‌شده، 13 هزار نفر از مردم، در بخش شیلات ایران، در خزر مشغول به فعالیت هستند. از دیگر فعالیت‌های اقتصادی در این دریا می‌توان به کشتیرانی در خزر و صنایع دریانوردی اشاره کرد. گردشگری دریایی نیز امروزه، بخشی از هزینه‌های اقتصادی هر کشوری را تأمین می‌کند و استان‌های شمالی ایران در داخل کشور، نخستین جایگاه را از نظر گردشگری دریایی به دست آورده‌اند.

خطرات طبیعی و انسانی

از مهمترین خطراتی که این دریاچه با آن مواجه شده، بالا آمدن سطح آب در آن است که به‌صورت غیرمنتظره‌ای رخ داده است. پژوهشگران، علت این تحول را دخالت انسان در طبیعت و ورود کنترل‌نشدۀ آب‌های سطحی به دریای خزر می‌دانند.

همچنین، این دریا، به‌دلیل داشتن بیش از 1000 چاه نفت و 100 سکوی نفتی، با آلودگی‌های عمدۀ نفتی مواجه شده است. این آلودگی، علاوه بر آلوده‌کردن آب دریا، منجر به انقراض برخی از انواع جانواران و گیاهان آبزی و نیز پرندگان مهاجر شده است.

از دیگر خطرات دریای خزر می‌توان به خطر غرق شدن به‌دلیل عمق زیاد دریا در نزدیکی سواحل و جریان‌های آب در دریای خزر اشاره کرد. در بیشتر سواحل شمالی ایران، به‌دلیل شیب زیاد سطح آب، در زمان برگشت آب از سمت ساحل به دریا، آبراهه‌هایی به‌سمت دریا ایجاد می‌شوند که در آنها آب با سرعت زیادی بر خلاف جهت امواج، جریان می‌یابند که به جریا‌ن‌های شکافنده معروف هستند. این جریان‌ها، در سراسر جهان به جریان‌های مرگبار شهرت دارند که متأسفانه تلفات جانی بسیاری را بر جای می‌گذارند.

جاذبه‌های گردشگری

یکی از دلایل اهمیت استان‌های شمالی ایران، علاوه بر هوای معتدل، وجود دریای خزر است. سفر به سواحل شمالی ایران برای افرادی که مشتاق تفریحاتی همچون قایق‌سواری، جت‌اسکی، تله‌‌کابین، سوارکاری و قرار گرفتن در سواحل مختلف هستند، بسیار جذاب است. از جمله سواحل زیبای شمالی می‌توان به ساحل جزیره آشوارده (ساحل ماسه‌ای)، چَمخاله، بندر انزلی، بندر گز (ساحل ماسه‌ای و سنگی)، سی‌سنگان، رامسر، چَپَکرود، چابکسر، محمودآباد، گیسوم، صدف آستارا (ساحل صدفی و ماسه‌ای)، تفرجگاه نمک‌آبرود و میانکاله، اشاره کرد.

تصویرپردازی

در سال‌های اخیر، با پیشرفت فناوری و اطلاعات، مستندسازی‌های گسترده‌ای دربارۀ این دریا و ویژگی‌های آن صورت گرفته است که از آن جمله می‌توان به مستند «حیات‌وحش خاورمیانه – دریای خزر» و مستند «میان کوه‌های آرارات و دریای خزر» اشاره کرد.

روز پاسداشت

در تقویم جمهوری اسلامی ایران، روز 21ام مردادماه به‌عنوان روز دریای خزر تعیین شده است.

منابع

• «آلودگی دریای خزر از مرز بحران گذشت»، خبرگزاری مهرنیوز، تاریخ بارگذاری: 9 مهر 1393ش.
• «بازنگری بلایای زیست محیطی «خزر» در یک روز ملی»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ بارگذاری: 19 مرداد 1400ش.
• بهزادی‌منش، مینا، «زیباترین سواحل ایران»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1401ش.
• تکمیل همایون، غلامحسین، «دریای خزر»، وب‌سایت دانشنامۀ ایران زمین، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1401ش.
• تكميل همايون، ناصر، سرگذشت درياي مازندران، چ2، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1380ش.
• «جزایر دریای خزر»، وب‌سایت مؤسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1401ش.
• «خلیج‌ها و جزایر دریای خزر»، وب‌سایت پروژۀ دریا، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1401ش.
• درويش‌زاده، علي، نوسانات آب درياي خزر، فصلنامه رشد آموزش زمين‌شناسي، شماره 21 و 21، تهران، سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، 1369ش.
• «دریای شمال را چه بنامیم؟ خزر، مازندران یا کاسپین؟»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ بارگذاری: 27 اردیبهشت 1391ش.
• «دلیل غرق شدن در دریای خزر»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1401ش.
• سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي رودهاي كشور، چ1. تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1382ش.
• سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس ملي ايران (اطلس زمين‌شناسي)، نگارش دوم، چ1، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
• سازمان نقشه‌برداري كشور، نقشه تصميمات كشوري ايران، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور(سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1384ش.
• «صفر؛ سهم ایران از نفت خزر»، خبرگزاری انتخاب، تاریخ بارگذاری: 28 مرداد 1393ش.
• علايي طالقاني، محمود، ژئوفورمولوژي ايران، چ3، تهران، قومس، 1384ش.
• «محیط زیست دریای خزر»، وب‌سایت شرکت نفت خزر، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1401ش.
• «مستند حیات وحش خاورمیانه- قسمت 4 (دریای خزر)»، وبسایت تماشا، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1401ش.
• مضخم پايان، لطف‌الله، درياي خزر، ترجمه جعفر خامي‌زاده، رشت، هدايت، 1375ش.
• «میان کوه‌های آرارات و دریای خزر»، وب‌سایت شبکۀ مستند، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1401ش.
• «همه چیز دربارۀ دریای خزر؛ بزرگترین دریاچۀ جهان»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1401ش.