کرمان (استان)

کرمان (استان)؛ استانی در جنوب شرق ایران، به مرکزیت شهر کرمان

استان کرمان، پهناورترین استان ایران و نُهمین استان پرجمعیت ایران است. این استان، که از جمله استان‌های تاریخی ایران محسوب می‌شود، در حدود 660 اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران دارد. 6 اثر تاریخی و فرهنگی این استان نیز در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است: ارگ بم، باغ شاهزاده ماهان، روستای صخره‌ای میمند، کویر لوت، قنات‌های جوپار و بم.

مختصات جغرافیایی استان کرمان

مختصات جغرافيايي استان کرمان، 29˚26 تا 58˚31 عرض شمالي و بين 21˚54 تا 34˚59 طول شرقي است. وسعت این استان نیز در حدود 181،714 کیلومتر مربع است که 11.1 درصد از خاک ایران را شامل می‌شود.

همسایگان استان کرمان

استان کرمان، از سمت شمال شرقی با استان خراسان جنوبی، از سمت شمال و شمال غربی با استان یزد، از سمت غرب با استان فارس و از قسمت جنوبی نیز با استان هرمزگان هم مرز است.

تقسیمات کشوری استان کرمان

براساس آخرین تقسیمات کشوری، استان کرمان دارای ۲۳ شهرستان، ۷۰ شهر، ۵۳ بخش و۱۴۳ دهستان است. شهرستان‌های این استان عبارت‌اند از: بافت، بردسیر، بم، جیرفت، راور، رفسنجان، زرند، سیرجان، شهر بابک، عنبرآباد، کرمان، کهنوج، منوجان، کوهبنان، رودبار جنوب، قلعه گنج، ارزوئیه، انار، رابر، ریگان، فاریاب، فهرج و نرماشیر.

پیشینه استان کرمان

استان کرمان، از دیرباز، از جمله ایالت‌های تاریخی و مشهور ایران بوده است. در کتب قدیمی، جغرافی‌دانان و مورخان ایرانی، از استان کرمان، موقعیت جغرافیایی آن و چگونگی زیست مردمان در آن، یاد کرده‌اند. در «احسن‌ التقاسیم»، از کرمان و شهرهای آن به نیکی یاد شده است.

در طول تاریخ از این سرزمین، با نام‌های «بردشیر»، «بوتیا»، «جرمانیا»، «ژرمانیا»، «کارمانیا» و «کریمان» یاد کرده‌اند.

در دوره حکومت صفویان، کرمان، یکی از ایالات اصلی ایران بود. کریم‌خان زند، این منطقه را «دارالامان کرمان» نامید. در دوره حکومت قاجاریان، این استان همراه با بلوچستان، یکی از ایالات ایران بود. در دوره رضا شاه پهلوی، استان‌های فارس، کرمان، یزد و هرمزگان، را با هم تحت یک نام «ایالت جنوب» می‌خواندند. اندکی بعد نیز این منطقه، به‌عنوان استان هشتم ایران انتخاب شد تا در نهایت در 1339ش، استان کرمان به مرکزیت کرمان و به همان نام تاریخی خود، در تقسیمات کشوری ایران، به‌صورت مستقل جای گرفت.

شهرهای مهم استان کرمان

1. سیرجان: که در کتب عربی کهن، از آن با نام السیرجان و الشیرجان یاد شده است. سیرجان، در گذشته، پایتخت ایالت کرمان بوده است. اما، در دوره حاکمیت «ابن‌الیاس»، کُرسی کرمان از این شهر به بردسیر (شهر کرمان امروزی) منتقل شد.
2. کرمان: که در کتب کهن، از آن با نام بردسیر یاد شده و آن را دارای چهار دروازه و دژی بلند عنوان کرده‌اند.
3. بم: برخی از مورخان، از این شهر به‌عنوان قصبه‌ای مهم، بزرگ و خوب یاد کرده‌اند که در میان سرزمین‌های اسلامی، مشهور بوده است. پارچه‌های صادراتی بم در گذشته بسیار معروف بود. ارگ بم (قلعه بم) از جمله آثار کهن این شهر است.
4. شهربابک: این شهر، به بابک، پدر اردشیر، مؤسس سلسله‌ی سلاطین ساسانی منسوب است.
5. نرماشیر: مورخان در قرن چهارم، این منطقه را قصبه‌ای مهم، بزرگ، آباد و پناهگاه معرفی کرده‌اند؛ شهری با جمعیتی شگفت‌آور، کاخ‌های زیبا و پاکیزه است.
6. جیرفت: امروزه، خرابه‌های این شهر به شهر دقیانوس معروف است. از جمله محصولات این شهر، خرما، گندم و اُترج (بالنگ) است.
7. هرموز: هرمز، شهری در یک فرسنگی دریا است که مسجد جامع آن در بازار پررونق و پرکار آن، واقع شده است. برخی، هرموز را مجمع تجارت کرمان می‌دانند. برخی دیگر نیز، این شهر را به‌واسطه‌ی نزدیکی آن با دریا، بندرگاه کرمان معرفی می‌کنند.
8. زرند: به گفته‌ی برخی از مورخین، با سرد شدن ناگهانی سرزمین‌های سیبری، انسان‌ها به اروپا و ایران مهاجرت کردند. آن دسته که به ایران آمدند، به نواحی کرمان و پس از آن به زرند روی آوردند. در این شهر، کشت غلات و حبوبات رایج است. دوزندگی، مسگری، درودگری، سفالگری و ذوب انواع فلزات و کشاورزی نیز از جمله هنرها و پیشه‌ی مردمانِ این دیار است.
9. راور: یکی از قدیمی‌ترین شهرهای استان کرمان است. پیشه‌ی اکثریت مردم در این منطقه، کشاورزی است. از آن‌جایی که این شهر در مسیر کرمان به خراسان قرار دارد، کاروانسراها و برج‌های زیادی در حوالی این شهر دیده می‌شود. به‌همین دلیل است که برخی، ریشه نام این شهر را واژه «راهور» می‌دانند. نفیس‌ترین قالی‌های ایرانی در این شهر بافته می‌شود، از همین رو، راور را شهر جهانی قالی لقب داده‌اند.

موقعیت طبیعی استان کرمان

پهنه‌ی جغرافیایی استان کرمان، در حدود 11 درصد از کل وسعت ایران است که از نظر ناهمواری‌های موجود در آن، به دو دسته تقسیم می‌شود:

1. قسمت شرقی استان: این قسمت از استان کرمان را کویر لوت در شمال، لوت زنگی‌احمد در وسط و جازموریان در جنوب پوشانده است. بخشی از رشته کوه‌های جبال بارز، در قسمت جنوب شرق استان، این پیوستگی و یک‌دست بودن مناطق پست کویری را قطع می‌کند.
2. قسمت مرکزی و غربی استان کرمان: سه رشته کوه «پلوار»، «جبال بارز» و «بشاگرد» در این منطقه حضور دارند. علاوه‌بر آن، چند کوه پراکنده نیز در این نواحی به چشم می‌خورد. بلندترین کوه استان کرمان، کوه «هِزار» با ارتفاع 4465 متر است که در کوهستان جبال بارز در مرکز استان واقع شده است.
   

هامون جازموریان، از دیگر پدیده‌های طبیعی این استان است که در جنوب شرق این استان و در جوار استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. این هامون، در گذشته، دریاچه‌ای بزرگ بوده که امروزه از رودخانه‌های هلیل‌رود (استان کرمان) و بمپور (سیستان و بلوچستان) و سایر جریان‌های سطحی سیراب و به دریاچه‌ای فصلی تبدیل شده است. هامون، در فصل‌های بدون بارش، به‌صورت باتلاق و شوره‌زار خودنمایی می‌کند.

کویر نمک سیرجان نیز در غرب استان و در دامنه‌های غربی کوهستان مرکزی استان کرمان قرار دارد که همانند سایر کویرهای کوچک داخلی استان، پایانه‌ی ریزآبه‌های ارتفاعات اطراف آن است.

استان کرمان، در بخش زیرحوضه‌های کویر لوت، کویر در انجیر، کویر سیرجان و هامون جازموریان قرار دارد. در این زیرحوضه‌ها، رودخانه‌های متعددی جریان دارند که بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین آن‌ها، «هَلیل‌رود» است.

آب و هوای استان کرمان

استان کرمان، به‌دلیل شرایط خاص اقلیمی و جغرافیایی، از تنوع آب و هوایی قابل توجهی برخوردار است. در نواحی شمال و شمال‌غربی این استان، آب و هوای خشک، در نواحی جنوب و جنوب‌شرقی آن، آب و هوای گرم و مرطوب و در نواحی جنوب‌غربی و مرکز استان نیز، آب و هوای سرد و کوهستانی برقرار است. میزان بارندگی در این استان، به‌صورت میانگین سالیانه، در مناطق پست در حدود 30-60 میلی‌متر و در مناطق کوهستانی در حدود 350-400 میلی‌متر است.

منابع آبی استان کرمان

استان کرمان، دارای منابع آب گرم و چشمه‌های آب معدنی بسیاری است که برای درمان بیماری‌های پوستی، غددی و بیماری‌های عصبی و زنان بسیار مؤثر است. مانند: آبگرم و آب درمانی جوشان، چشمه‌های آب معدنی آرتزین چمن جیرفت، آب‌گرم دیمند و گویگان و آبگرم گور ساردوئیه و اختیارآباد کرمان، چاه آرتزین واقع در غرب رباط شهربابک، چشمه حسین‌آباد راین، چشمه سرمور فیض‌آباد راور، حوض نو کرمان، چشمه بوجان سیرجان، آب معدنی قاسم‌آباد رفسنجان، سولو و ده شیخ بافت، آبگرم قلعه عسکر بردسیر، چشمه ته خاتون کرمان، چشمه‌های معدنی یاس چمن بافت چشمه معدنی غرغرهراین، چشمه ابارق بم، چشمه معدنی پاچنار کرمان، آوران رفسنجان، چشمه آب معدنی حسین‌آباد رفسنجان، گلی آونگ سیرجان، باب تنگل زرند. دو دریاچه‌ی فصلی مخرگه در شهربابک و دریاچه فصلی نمک در غرب سیرجان نیز در این استان وجود دارند.

استان کرمان، همچنین دارای آبشارهای بسیاری است؛ مانند: آبشار اوردیکان (بردسیر، گلزار)، آبشار راین (راین کرمان)، آبشار کوهپایه (کرمان)، آبشارهای خوشکار (بافت)، آبشار فیض آباد (راور)، آبشار رودفرق (عنبرآباد)، آبشار سرندکوه (عنبرآباد)، آبشار بنگان، آبشار دلفارد (جیرفت)، آبشار دره ده والی ساردوئیه (جیرفت)، آبشار طرنگ (بافت)، آبشار عشق‌آباد هنزا.

تهدیدهای طبیعی استان کرمان

استان کرمان، از جمله مناطق زلزله‌خیز ایران است و گُسل‌های طولانی و متعددی در پهنه‌ی این استان وجود دارد. زلزله مرگبار و ویرانگر 1382ش، در شهر «بم»، بیش از 80 درصد از این شهر و نواحی اطراف آن را تخریب کرد.

امروزه، در حدود 36 درصد از مساحت استان کرمان (معادل با 6.3 میلیون هکتار) را بیابان و کویر تشکیل داده، که در صورت عدم مقابله و چاره‌اندیشی‌ صحیح، در آینده‌ای نه چندان دور، این مساحت بیابانی، وسعت بیش‌تری خواهد یافت. وسعت جنگل‌های استان کرمان نیز در حدود 1.3 میلیون هکتار است.

جمعیت استان کرمان

در سرشماری 1375ش، جمعیت این استان در حدود 2،004،345 تن اعلام شد که در 1384ش، به 2،432،928 نفر رسید. این جمعیت، براساس سرشماری 1395ش، به 3،164،718 تن رسیده است.

محصولات استان کرمان

این استان، سال‌های متوالی است که رتبه نخست صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص داده است. استان کرمان، حدود 17 درصد از باغ‌های ایران را دارا است و بزرگ‌ترین صادرکننده پسته و خرما در کشور است. گردو، خرما، مرکبات و پسته در این استان، از جمله تولیدات برتر ایران محسوب می‌شوند.

امکانات استان کرمان

در گذشته، استان کرمان، جزء مناطق محروم کشور به‌حساب می‌آمد. اما در دهه‌های اخیر، به‌خصوص پس از مستقل شدن آن، راه‌های آسفالت متعدد، راه آهن و فرودگاه‌ها در این استان احداث شدند. انواع مراکز تولیدی، آموزشی، تجاری و رفاهی نیز به پیشرفت و توسعه‌ی این خطه سرعت بخشیدند. جاذبه‌های گردشگری این استان شامل منابع طبیعی، تاریخی و تولیدی است که همه ساله گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند.

اماکن آموزشی استان کرمان

استان کرمان، از جمله استان‌های دانشگاهی ایران است. بیش از 110 دانشگاه و مرکز آموزش عالی در این استان وجود دارد. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

دانشگاه علوم پزشکی کرمان، دانشگاه شهید باهنر کرمان، دانشگاه تحصیلات صنعتی کرمان، مرکز بین‌المللی علوم و فناوری پیشرفته کرمان، دانشگاه پیام نور واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان، دانشکده فنی شهید چمران کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بافت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات سیرجان، دانشگاه علوم پزشکی بم، دانشگاه صنعتی سیرجان، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، دانشگاه علوم بهزیستی بم، دانشگاه علوم پزشکی جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت، آموزشکده فنی و مهندسی شهربابک.

منابع

• اميراحمديان، بهرام، تقسيمات كشوري، چ1، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1383ش.
• «پتانسیل‌های کشاورزی استان کرمان»، پایگاه اطلاع‌رسانی استانداری کرمان، تاریخ بازدید: 29 آذر 1400ش.
• چكنگي، عليرضا، فرهنگنامه تطبيقي نام‌هاي قديم و جديد مكان‌هاي جغرافيايي ايران و نواحي مجاور، چ1، مشهد، آستان قدس رضوي، 1378ش.
• حدود العالم من المشرق الي المغرب، به‌تحقیق دكتر منوچهر ستوده، تهران، كتابخانه طهوري, 1362ش.
• دفتر تقسيمات كشوري، نقشه و جدول تقسيمات كشوري، تهران، وزارت كشور، 1384ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 آذر 1400ش.
• «رتبه اول کرمان در صادرات غیرنفتی کشور»، سایت فارس، تاریخ بارگذاری: 15 شهریور 1395ش.
• سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي، جغرافياي استان كرمان، چ5، تهران، شركت چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي ايران، 1383ش.
• سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، اطلس راهنماي استان‌هاي ايران، (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1384ش.
• سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي رودهاي كشور، حوضه آبريز ايران مركزي، چ1، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1383ش.
• سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس نقشه و اطلاعات مكاني (استان كرمان)، چ1، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1384ش.
• «شش‌گانه افتخار کرمان در یونسکو»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: 29 آذر 1400ش.
• كلينسلي، دانيل، كويرهاي ايران و خصوصيات ژئومورفولوژيكي و پالئوكيماتولوژي آن، چ1، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1381ش.
• گلاب‌زاده، سید محمدعلی، کرمان در آینه گردشگری، کرمان، مرکز کرمان شناسی، 1389ش.
• گيتاشناسي (واحد پژوهش و تأليف)، اطلس گيتاشناسي استان‌هاي ايران، چ1، تهران، گيتاشناسي، 1383ش.
• مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
• مقدسي، ابوعبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسيم في معرفۀ‌ الاقاليم، ترجمه دكتر علينقي منزوي، چ2، تهران، كومش، 1385ش.