مصطفی چمران

مصطفی چمران

مصطفی چمران
اطلاعات
زاده	1311ش؛ تهران
درگذشت	شهادت: 31 خرداد 1360
محل سکونت	ایران، آمریکا، لبنان
فرزندان	روشن، رحیم، داریوش، جمال
همسر	پروانه (تامسن هیمن، آمریکایی)، غادة جابر (لبنانی)

مصطفی چمران، دانشمند برجسته‌ی ایرانی و از شخصیت‌های مبارز انقلاب اسلامی.
مصطفی چمران در 10 مهر 1311ش در محله سرپولک تهران به دنیا آمد.

دانش‌اندوزی

مصطفی تحصیلات دوران متوسطه را در مدارس دارالفنون و البرز سپری کرد و سپس به دانشکده فنی دانشگاه تهران رفت و در سال 1336ش در رشته الکترومکانیک فارغ‌التحصیل شد. مصطفی در دوران تحصیل، همواره شاگرد ممتاز بود. او در سال 1337ش با استفاده از بورس تحصیلی دانشجویان ممتاز، به آمریکا اعزام شد و در دانشگاه تگزاس اِی‌اَند‌اِم (Texas A&M University)، کارشناسی ارشد در رشته الکترونیک را به پایان رساند و سپس با سخت‌کوشی، موفق به اخذ مدرک دکتری در رشته فیزیک پلاسما، با درجه علمی ممتاز از دانشگاه بِرکلی در کالیفرنیا (University of California, Berkeley) شد. دکتر مصطفی چمران، در دهه ۶۰ میلادی در آزمایشگاه‌های بِل و همچنین آزمایشگاه پیشرانه جت ناسا، به فعاليت پژوهشی مشغول بود.

کنش‌گری اجتماعی

مصطفی از 15 سالگی در درس تفسیر قرآن آیت‌الله طالقانی، در مسجد هدایت و در درس فلسفه و منطق استاد مطهری شرکت می‌کرد.
مصطفی چمران در کنش‌گری‌های سیاسی دوران دکتر مصدق از مجلس چهاردهم تا ملی شدن صنعت نفت شرکت داشت. مصطفی در دانشگاه تهران نیز از اولین اعضای انجمن اسلامی دانشجویان بود. چمران در زمان تحصیل در دانشگاه تهران، در درس ترمودینامیک، شاگرد مهدی بازرگان بود و این آشنایی، عامل مهمی در ورود مصطفی به عرصه کنش‌گری اجتماعی بوده است. چمران در آمریکا با همکاری بعضی از دوستانش، «انجمن اسلامی دانشجویان در آمریکا و کانادا» را بنیان نهاد و به‌دلیل این فعالیت‌ها، بورس تحصیلی وی از سوی حکومت ایران قطع شد.
مصطفی چمران پس از مقابله خونین حکومت پهلوی با خیزش ایرانیان به رهبری امام خمینی در 15 خرداد 1342ش، از آمریکا رهسپار مصر شد و سخت‌ترین دوره‌های چریکی را به‌مدت دو سال آموخت و به‌عنوان بهترین شاگرد این دوره، مسئولیت آموزش چریکی مبارزان ایرانی را به‌عهده گرفت. با درگذشت جمال عبدالناصر، چمران راهی لبنان شد تا پایگاه چریکی مستقلی را برای آموزش مبارزان ایرانی، برپا کند. او به کمک امام موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان، «حرکت محرومین» و سپس جناح نظامی آن، سازمان «أمَل» را بنیان نهاد. تلاش‌های مصطفی چمران در سرزمین لبنان، نام نیک او را در این سرزمین بر سر زبان‌ها انداخته بود.

دکتر مصطفی چمران در اولین دوره مجلس شورای اسلامی

دکتر چمران با پیروزی انقلاب اسلامی بعد از 23 سال هجرت، به وطن باز گشت و به توصیه امام خمینی در ایران ماندگار شد تا تجربه علمی و عملی خود را در خدمت انقلاب اسلامی، به‌کار گیرد. وی، اولین گروه‌های پاسداران انقلاب را در سعدآباد تهران تربیت کرد. سپس در جایگاه معاونت نخست‌وزیر، تلاش بسیاری کرد تا غائله نیروهای ضدانقلاب در کردستان را با سرعت، سامان دهد. شجاعت و فداکاری او در شهر پاوه، موجب شد که امام خمینی با صدور فرمانی، ارتش را مأمور کرد تا در 24 ساعت، نیروهای خود را به پاوه برساند و یاری‌گر دکتر چمران باشد. رزمندگان ایرانی با قدرت برنامه‌ریزی دکتر چمران، در 15 روز همه شهرها و راه‌ها و مواضع استراتژیک این منطقه را آزاد کردند و کردستان را از خطری بزرگ رهانیدند.
مصطفی چمران پس از این پیروزی، به تهران بازگشت و به فرمان امام خمینی، در دولت موقت جمهوری اسلامی به‌عنوان وزیر دفاع منصوب شد. وی در این جایگاه، برنامه اصلاحی گسترده‌ای را آغاز کرد و دست به پاک‌سازی ارتش زد.
دکتر چمران در اولین دوره مجلس شورای اسلامی، از سوی مردم تهران به نمایندگی انتخاب شد و امام خمینی نیز او را به‌عنوان نماینده خود در شورای عالی دفاع منصوب کرد. وی پس از شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، گروهی از رزمندگان داوطلب را گرد آورد و با تربیت و سازمان‌دهی آنان، ستاد جنگ‌های نامنظم را در اهواز تشکیل داد. این گروه کم‌کم قوت گرفت و چمران تا آخرین روز حیات، مدیریت این گروه را برای دفاع از ایران به‌عهده داشت.

ازدواج و خانواده

مصطفی چمران، دو بار ازدواج کرد؛ ابتدا در ۱۳۴۰ش با یک زن مسلمان آمریکایی ازدواج کرد. ثمره این ازدواج، یک دختر به نام روشن و سه پسر به نام‌های رحیم، داریوش و جمال بود. پروانه، همسر آمریکایی چمران، به دلیل شرایط سخت زندگی در لبنان، از مصطفی جدا شد و به آمریکا بازگشت. پس از بازگشت خانواده چمران، جمال در استخری در آمریکا غرق شد. ابوجمال در یکی از نوشته‌های خود، این گونه به سوگ‌مندی خویش اشاره کرده است: «ای فرزندم!‌ در این دنیا نتوانستم به تو کمکی کنم. اما آن‌جا در آسمان‌ها، لحظه‌ای از تو جدا نخواهم شد؛ و دیگر قدرتی نیست که همبستگی ما را از هم بگسلد. بُنَیَّ …! مَعَک، مَعَک، لا أفارقک …! فرزندم با تو خواهم بود از تو جدا نمی‌شوم!»
چمران در سال 1356ش در لبنان با «غادة جابر» ازدواج کرد. غادة، از آرامش، فروتنی و پاکی نگاه مصطفی در اولین دیدار خود با او در مدرسه صنعتی صور یاد کرده است. او در این دیدار، تقویمی را از مصطفی چمران دریافت کرد که برای هر ماه آن، تصویر زیبایی گزینش شده بود. از میان 12 تصویر، «غادة» مجذوب نقش شمع کوچکی در میان تاریکی شد. هنگامی که خواستار آشنایی با آفرینش‌گر این اثر شد، با شگفتی دریافت که آن را دکتر مصطفی چمران، نقاشی کرده است؛ این در حالی بود که تا پیش از آن دیدار، نام چمران برای غادة، یادآور جنگ و خون‌ریزی بود. مصطفی نیز در این دیدار از متن استوار و نوشته‌های زیبای غادة یاد کرد که روح او را به پرواز درآورده است.
غادة، هنگام آشنایی با مصطفی چمران، پوشش اسلامی نداشت و موهایش برهنه بود. این مسئله، موجب ناخرسندی اطرافیان دکتر چمران شده بود؛ اما چمران، همسرش را با اقدامی سنجیده و گام‌به‌گام به‌گونه‌ای راهنمایی کرد تا او با انتخاب خود، پوشش اسلامی را برگزیند. غادة از این اقدام مصطفی، به‌نیکی یاد کرده است. مصطفی چمران از همسر لبنانی‌اش، فرزندی نداشت.

یاری‌گری و جوانمردی

فعاليت‌های میدانی و نیز دست‌نوشته‌های بر‌جای مانده از مصطفی چمران، گویای اوج مهرورزی او نسبت به هم‌نوعان‌ است. امیر خلبان، محمدکریم عابدی، از همرزمان مصطفی چمران در مصاحبه‌ای گفته است که چمران، تشنه دفاع از مظلومان بود و هر جا مظلومی بود حضور چمران نیز برای حمایت از او حس می‌شد. چمران، زمانی که به وزارت دفاع منصوب شد، هنگام ورود به ساختمان وزارت، از سرباز جلوی درب تا کارکنان دفتر کارش را مورد تفقد قرار می‌داد و در یکی از اولین اقدامات، دستور داد که در ساختمان وزارت، برای تمام سربازان، کارکنان و افسران فقط یک نوع غذا، پخته شود.
چمران در تربیت جوانان شیعه و همچنین در کمک به مردم فقیر لبنان، نقش مؤثری داشت؛ از جمله، در صور، برای شیعیان فقیر، کارگاه قالی‌بافی دایر کرد. احساس پدری مصطفی به یتیمان شیعه‌ی جنوب لبنان، آن گونه بود که وقتی، فرزندش جمال را در برابر این کودکان یتیم، بوسیده بود تا مدت‌ها خویشتن را بازخواست می‌کرد. این رویکرد چمران، ریشه در الهیات تنزیهی و برداشت ویژه‌ای از توحید و اخلاص دارد که در آن، انسان برای برداشته شدن حجاب‌ها و دستیابی به یگانگی با خدا، خود را نفی می‌کند. این «ازخودگذشتگی»، نشانه‌ای از ترجیح مسئولیت اجتماعی در اندیشه انسان است.

نیایش‌گری و عرفان

راز و نیازهای عارفانه مصطفی چمران، در دست‌نوشته‌هایی که از او به‌جا مانده، گویای عشق و علاقه او به خدا است، چنان‌که دوستانش لقب «خدای عشق» را به او داده بودند. مصطفی چمران می‌کوشید که در اوج سختی‌های زندگی، توجه خود را به خدا حفظ کند؛ او در سوگ‌نامه‌ای که برای مرگ فرزند خردسال‌اش، جمال، نوشته است این گونه، خدا را یاد می‌کند: «خدایا! تو می‌دانی که قلب من سرشار از مهر و محبت است؛ و همه‌ی مخلوقات تو را به شدت دوست می‌دارم؛ و در بعضی از حالات، این دوستی به درجه‌ی عشق و پرستش می‌رسد. تو می‌دانی که احتیاج دارم که عشق بورزم و بپرستم؛ و چه‌بسا که به محبوب‌هایی تا درجه‌ی پرستش عشق ورزیده‌ام؛ اما هر وقت که عشق من به کسی و یا به چیزی به درجه‌ی عشق رسیده است، تو آن را از من گرفته‌ای تا کسی را و چیزی را به‌جای تو معبود خود نکنم». منطق اصلی این نوشتار بر اساس عرفان عملی و تهذیب و محاسبه‌ی نفس است.
مصطفی چمران در متن دیگری، از شیفتگی خود به نیایش با خدا، این گونه یاد کرده است: «خوش دارم که در نيمه‌هاي شب، در سکوت مرموز آسمان و زمين، به مناجات برخيزم. با ستارگان نجوا کنم و قلب خود را به اسرار ناگفتني آسمان بگشايم. آرام آرام به عمق کهکشان‌ها صعود نمايم، محو عالم بي‌نهايت شوم، از مرزهاي علم وجود در گذرم و در وادي ثنا غوطه‌ور شوم و جز خدا چيزي را احساس نکنم.»
بن‌مایه‌های عرفانی مصطفی چمران را می‌توان در نقاشی‌های او نیز مشاهده کرد؛ چمران در نقاشی‌، از نماد‌هایی مثل «اسب سفید»، «شمع» و «کبوتر» استفاده کرده‌ است. «شمع»، هم سمبل نور شخصی و شعله است و هم نماد خلوص و شادمانی. «کبوتر» هم سمبل عشق است و هم نماد واسطه‌ای است که انسان را با عالم بالا پیوند می‌دهد و روح آزادشده از جسم را نمایش می‌دهد. «اسب سفید» در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی، نمادی از حرکت، عصیان و پویایی است. از تجمیع این سه نماد در نقاشی‌های چمران، با مفهوم یگانه‌ای از «سمبولیسم »، در جهان اندیشه دکتر چمران روبرو می‌شویم که نمایان‌گر رویکرد عرفانی او است.

محل دفن شهید مصطفی چمران در بهشت زهرا، تهران

شهادت

مصطفی چمران در اردیبهشت ۱۳۶۰ در آزادسازی سوسنگرد و تپه‌های الله‌اکبر شرکت کرد. او پس از این پیروزی، طرح آزادسازی دِهْلاویه را به‌کمک رزمندگان ستاد جنگ‌های نامنظم، آغاز کرد. مصطفی چمران در ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ش در مسیر دهلاویه ـ سوسنگرد بر اثر اصابت ترکش خمپاره در ۴۹ سالگی شهید شد و در بهشت زهرا (قطعه ۲۴، ردیف ۷۱، شماره ۲۵) به خاک سپرده شد. امام خمینی در پیامی به مناسبت شهادت دکتر مصطفی چمران، او را سردار پر افتخار اسلام و مجاهد بیدار و متعهدی نامید که در پیشگاه خدای بزرگ با آبرو رفت.
مصطفی چمران، ساعتی پیش از شهادت، این متن را نگارش کرده است: «... ای حیات! با تو وداع می‌کنم، با همه زیبایی‌هایت، با همه مظاهر جلال و جبروت، با همه کوه‌ها و آسمان‌ها و دریاها و صحراها، با همه وجود وداع می‌کنم. با قلبی سوزان و غم‌آلود به‌سوی خدای خود می‌روم و از همه چیز چشم می‌پوشم. ای پاهای من ... ای دست‌های من ... ای چشمان من ... ای قلب من ... چند لحظه دیگر به آرامش خواهید رسید؛ آرامشی ابدی. دیگر شما را زحمت نخواهم داد... اما این لحظات حساس، لحظات وداع با زندگی و عالم، لحظات لقای پروردگار، لحظات رقص من در برابر مرگ باید زیبا باشد.»

کتاب‌های مصطفی چمران

با استفاده از آثار قلمی برجای مانده از مصطفی چمران، کتاب‌های زیر منتشر شده است:

• بینش و نیایش؛
• انسان و خدا؛
• خدا بود و دیگر هیچ نبود؛
• کردستان؛
• لبنان؛
• رقصی چنین میانه میدانم آرزوست؛
• علی زیباترین سروده هستی؛
• دعای کمیل؛ عارفانه؛
• حماسه عشق و عرفان؛
• نیایش‌ها.

یادبود مصطفی چمران

به‌یاد مصطفی چمران، بیش از 40 کتاب منتشر شده است. برخی از کتاب‌هایی که به یاد او نگارش شده، عبارت است از:

• نیمه پنهان ماه 1: چمران به روایت همسر شهید؛
• یادگاران 1؛
• از چشم‌ها 6: مرگ از من فرار می‌کند؛
• زمزم عشق: شرح مفاهیم عرفانی در نیایش‌های شهید چمران؛
• سرداران ایران‌زمین 15: آسوده‌اش نگذارید؛
• پرستوی دهلاویه: تاریخ شفاهی زندگانی و مبارزات شهید مصطفی چمران؛
• مرد رویاها؛ سرداران ایران: دلم برایش تنگ شده؛
• یاران ناب 3: چمران مظلوب بود؛
• همیشه مسافر: روایت داستانی مهندس شهید مصطفی چمران؛
• اینجا چه می‌کنی گل سرخ؟؛
• افلاکیان زمین ۴: مصطفی چمران؛
• پروانه‌های سوخته: مروری بر زندگی وزرای شهید وزارت دفاع؛
• مصطفی چمران مردی برای تمام فصول.
  

همچنین ابراهیم حاتمی‌کیا، کارگردان ایرانی، فیلمی را با نام «چِ» درباره مصطفی چمران ساخت. این فیلم، حضور اثرگذار و پیروزمندانه دکتر مصطفی چمران را در شهر پاوه، در سال ۱۳۵۸ش، بازنمایی کرده است.
در قتلگاه مصطفی چمران در دهلاویه نیز بنای یادبودی، برپا شده است.
آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، دکتر مصطفی چمران را الگوی استادان در دانشگاه، معرفی کرده است.

وصیت‌نامه مصطفی چمران

دکتر مصطفی چمران در 29 خرداد 1355ش، وصیت‌نامه‌ای را در لبنان و خطاب به امام موسی صدر نوشته است. بخش‌هایی از این وصيت‌نامه به شرح زیر است:
«... برای مرگ آماده شده‌ام و این امری است طبیعی که مدت‌ها است با آن آشنا شده‌ام... خوشحالم که از عالم و ما فیها بریده‌ام. همه چیز را ترک گفته‌ام. علایق را زیر پا گذاشته‌ام. قید و بند‌ها را پاره کرده‌ام. دنیا و ما فیها را سه‌طلاقه گفته‌ام و با آغوش باز به استقبال شهادت می‌روم.
از این‌که به لبنان آمدم و پنج یا شش سال با مشکلاتی سخت دست به گریبان بوده‌ام، متأسف نیستم. از این‌که آمریکا را ترک گفتم، از این‌که دنیای لذات و راحت‌طلبی را پشت سر گذاشتم، از این‌که دنیای علم را فراموش کردم، از این‌که از همه زیبایی‌ها و خاطره‌ی زن عزیز و فرزندان دلبندم گذشته‌ام، متأسف نیستم … از آن دنیای مادی و راحت‌طلبی گذشتم و ... با محرومیت همنشین شدم. با دردمندان و شکسته‌دلان هم‌آواز گشتم. از دنیای سرمایه‌داران و ستمگران گذشتم و به عالم محرومین و مظلومین وارد شدم...
... در آتش عشق می‌سوزم و هدف حیات را جز عشق نمی‌شناسم. در زندگی جز عشق نمی‌خواهم، و جز به عشق زنده نیستم... کسی که محتاج عشق است... جز خدا کسی نمی‌تواند انیس شب‌های تار او باشد و جز ستارگان اشک‌های او را پاک نخواهند کرد. جز کوه‌های بلند راز و نیازهای او را نخواهند شنید و جز مرغ سحر ناله‌های صبحگاه او را حس نخواهند کرد... عشق هدف حیات و محرک زندگی من است. زیبا‌تر از عشق چیزی ندیده‌ام و بالا‌تر از عشق چیزی نخواسته‌ام. عشق است که روح مرا به تموج وا می‌دارد، قلب مرا به جوش می‌آورد، استعدادهای نهفته مرا ظاهر می‌کند، مرا از خودخواهی وخودبینی می‌رهاند، دنیای دیگری حس می‌کنم، در عالم وجود محو می‌شوم، احساسی لطیف و قلبی حساس و دیده‌ای زیبابین پیدا می‌کنم. لرزش یک برگ، نور یک ستاره دور، موریانه کوچک، نسیم ملایم سحر، موج دریا، غروب آفتاب، احساس و روح مرا می‌ربایند و از این عالم به دنیای دیگری می‌برند ... این‌ها همه و همه از تجلیات عشق است.
به خاطر عشق است که فداکاری می‌کنم.
به خاطر عشق است که به دنیا با بی‌اعتنایی می‌نگرم و ابعاد دیگری را می‌یابم.
به خاطر عشق است که دنیا را زیبا می‌بینم و زیبایی را می‌پرستم.
به خاطر عشق است که خدا را حس می‌کنم، او را می‌پرستم و حیات و هستی خود را تقدیمش می‌کنم...»

منابع

• «ازدواج به سبک شهید چمران»، در وب‌سایت خبرگزاری تسنیم، تاريخ بارگذاری محتوا: 29 خرداد 1392ش.
• «از نقاشی شمع تا میدان جنگ مصطفی چمران»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بارگذاری محتوا: 1 تیر 1395ش.
• امام خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
• «پنج کتاب برای آشنایی با شخصیت و زندگی شهید مصطفی چمران»، در وب‌سایت خبرنامه دانشجویان ایران، تاریخ انتشار: 31 خرداد 1399ش.
• جابر، غادة، «تصورم از چمران، جنگ و خشونت بود»، روزنامه خراسان، تاریخ انتشار: 31 خرداد 1400ش.
• «چند درصد دانشمندان ناسا، ایرانی هستند؟»، وب‌سایت جهان‌نیوز، تاریخ بارگذاری: 11 دی 1394ش.
• «چهل کتابی که از شهید مصطفی چمران سخن گفته‌اند»، در وب‌سایت خبرگزاری کتاب ایران، تاريخ انتشار: 31 خرداد 1394ش.
• حلیمی، محمدحسین، «مروری بر نقاشی‌های شهید چمران»، در وب‌سایت بنیاد شهید چمران، تاریخ بارگذاری: 1 تیر 1400ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «شهید چمران، الگوی اساتید بسیجی»، در وب‌سایت رسمی رهبر جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بیانات: 2 تیر 1389ش.
• «درباره عشق چمران به فرزندان و همسر اولش»، وب‌سایت جهان‌نیوز، تاریخ بارگذاری: 1 تیر 1392ش.
• «زندگی‌نامه شهید دکتر مصطفی چمران»، در وب‌سایت بنیاد شهید چمران، تاریخ بازدید: 28 دی 1400ش.
• «زندگی‌نامه مصطفی چمران، استاد تراز انقلاب، از تولد تا شهادت»، در وب‌سایت خبرگزاری برنا، تاریخ بارگذاری: 31 خرداد 1400ش.
• عابدی، محمدکریم، «اول عاشق بود و سپس یک چریک»، روزنامه خراسان، تاریخ انتشار: 31 خرداد 1400ش.
• «گلچینی از مناجات‌های شهید چمران»، در وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 18 اردیبهشت 1388ش.
• «مصطفی چمران»، در وب‌سایت پاتوق کتاب فردا، تاریخ بازدید: 28 دی 1400ش.
• «مصطفی چمران»، در وب‌سایت ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 30 دی 1400ش.
• «وصیت‌نامه شهید دکتر چمران»، در وب‌سایت موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، تاریخ بازدید: 13 دی 1400ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، هاشمی رفسنجانی: دوران مبارزه، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1376ش.