اخلاص
اخلاص، انجام کار برای خدا و پاک کردن نیت از غیر او.
اخلاص به‌معنای خالص کردن، پاک کردن و برگزیدن،[۱] در اصطلاح به‌معنای پاک کردن نیت از غیر خدا و انجام عمل برای خدا به انگیزۀ تقرب به او است.[۲] در آموزه‌های دینی اخلاص به‌عنوان یکی از عوامل مهم رسیدن به آرامش دنیوی و سعادت اخروی معرفی شده و همواره مورد تأکید انبیاء و اولیای الهی و علمای اخلاق بوده است.[۳] مشتقات واژۀ اخلاص، 31 مرتبه در قرآن به‌کار رفته است.[۴] اخلاص در قرآن، شالوده و اساس دین[۵] معرفی شده است. حضرت محمد، اخلاص را سرّ الهی در قلوب محبوبین دانسته[۶] و امام علی نیز اخلاص را وسیلۀ بالا رفتن درجات اخروی دانسته است.[۷]
اقسام اخلاص
دینپژوهان و علمای اخلاق با استفاده از منابع و آموزه‌های دینی، برای اخلاص تقسیمات مختلفی به‌کار برده‌اند. گروهی اخلاص را به مطلق و اضافی تقسیم کرده‌اند: الف) اخلاص مطلق، خاص صدیقان است و با رسیدن به بالاترین درجۀ اخلاص محقق می‌شود.[۸] ب) اخلاص اضافی در جایی است که هدف انسان، دستیابی به پاداش یا رهایی از عقوبت و عذاب باشد.[۹] در مراتب اخلاق، این قسم از اخلاص، از آن جهت که با شرک و خودپرستی آمیخته است، اخلاص کامل نیست.[۱۰]
برخی دیگر اخلاص را به سه قسم تقسیم می‌کنند: الف) اخلاص در اعتقادات؛[۱۱] این قسم از خلوص، اعتقاد واقعی به «عبادت خدا و یاری‌جویی از او»[۱۲] است. ب) اخلاص در اعمال؛ این قسم مربوط به خلوص در اعضاء، جوارح و اعمال انسان است و اینکه جمیع کردار و گفتار انسان برای خدا باشد.[۱۳] ج) اخلاص در قلب؛ غیر خدا در دل انسان نباشد[۱۴] که با شناخت و عمل به وظیفه، بدون چشم‌داشت و توقع از غیر خدا[۱۵] به‌دست می‌آید.[۱۶]
کارکردهای روان‌شناختی اخلاص در منابع اسلامی
دینپژوهان کارکردهای روان‌شناختی اخلاص را در سه حوزۀ اصلی طبقه‌بندی کرده‌اند:[۱۷]
الف) کارکرد انگیزشی
انگیزۀ رفتار و هر کنشی با نیت ارتباط دارد و این نیت است که انسان را به انجام کار برمی‌انگیزاند. بر این اساس دینپژوهان معتقدند اخلاص، صفت نیت است.[۱۸] به نقل از رسول خدا اگر انگیزه‌ای که انسان را به عمل وامی‌دارد، خدا باشد، آن کار مصداق حق، حسنه، هدایت، رشد و عاقبت نیک است؛ اما اگر انگیزۀ انجام عمل شیطان باشد، مصداق گمراهی، باطل، نادانی و امور دنیوی است و گناه محسوب می‌شود.[۱۹]
1. انگیزۀ درونی؛ به این معنا است که انسان، عمل خود را فقط به‌خاطر لذت و رضایتی که به همراه دارد، انجام می‌دهد.[۲۰] اخلاص نیز از این جهت که انسان فعالیت‌های خود را فقط برای رضای الهی انجام می‌دهد، با انگیزۀ درونی مرتبط است.[۲۱]
2. انگیزۀ مثبت؛ اینکه انسان، اعمال خود را فقط برای رضای الهی و خشنودی او انجام دهد. انگیزۀ مثبت موجب افزایش شوق، ایمان و انرژی روانی انسان برای رسیدن به اهدافش می‌شود.[۲۲]
3. انگیزۀ معنوی؛ از نظر دین اسلام، هر چیزی که با خداوند ارتباط پیدا کند، ارزش می‌یابد. انگیزۀ معنوی نیز در سایۀ توجه به خداوند حاصل می‌شود. اگر این انگیزه در جمیع رفتار و اعمال انسان نفوذ پیدا کند، اعمال او ارزش معنوی می‌یابند.[۲۳]
ب) کارکرد اجتماعی
دوستی بین افراد از جمله رفتارهای اجتماعی است. بر اساس آموزه‌های دینی محور اصلی دوستیها، تقویت و تداوم آنها،[۲۴] بروز رفتارهای حمایتی[۲۵] و محبوبیت افراد نزد یکدیگر[۲۶] در جامعه اسلامی، اخلاص است.[۲۷] یکی از شاخص‌های انسان مخلص در تعاملات اجتماعی، کمک به دیگران و پشتیبانی از یکدیگر است.[۲۸] اگر اساس در دوستیها خدا باشد، دوستان علاوه بر حمایت‌های مادی، سبب پیشرفت‌های معنوی یکدیگر نیز می‌شوند؛[۲۹] اما اگر ملاک دوستی منافع دنیوی باشد، این دوستی به دشمنی ختم می‌شود.[۳۰]
کارکردهای اخلاص در بهداشت روانی
بر اساس آموزه‌های دینی، عملکردهای روان‌شناختی اخلاص در زمینۀ بهداشت روانی عبارت‌اند از:
1. امنیت روانی؛[۳۱]
2. امیدواری؛[۳۲]
3. حرمت نهادن به خود؛[۳۳]
4. دوری از اهمال‌کاری و تنبلی؛[۳۴]
5. توان نظم‌دهی و مدیریت خود؛[۳۵]
6. افرایش یقین.[۳۶]
موانع اخلاص
بر اساس آیات و روایات، از جمله موانع دستیابی به اخلاص عبارت‌اند از ریاکاری؛[۳۷] سُمعه؛[۳۸] رفاه و آسایش زیاد؛[۳۹] شیطان؛[۴۰] اذیت و منت نهادن.[۴۱]
راه‌های دستیابی به اخلاص
برخی از راه‌های دستیابی به اخلاص با استفاده از منابع دینی، عبارت‌اند از:
قطع امید از غیر خدا؛[۴۲]
بالا بردن سطح علم و آگاهی؛[۴۳]
کم کردن آرزوها؛[۴۴]
پرهیز از هوی و هوس و گناه.[۴۵]
آثار اخلاص در خانواده
تحکیم و پویایی بنیان خانواده به‌عنوان رکن اساسی جامعه، در گرو وجود روابط درست و پایدار بین همسران است که معمولا در قالب قدردانی مخلصانه، نمودار می‌شود. از طرفی تحکیم بنیان خانواده، بر اساس انجام امور زندگیِ بدون چشم‌داشت و منت است. به گفتۀ پژوهشگران اگر مرد و زن به کار و تلاش خود برای خانواده و تحمل مشکلات و سختی‌های مسیر زندگی مشترک، رنگ خدایی بدهند و هدف‌شان خشنودی و رضای الهی باشد، سوءظن‌ها جای خود را به حُسن ظن می‌دهد و این‌گونه در محیط خانه بستر لازم برای کسب فضایل و تقوای الهی فراهم می‌شود و آثار ارزشمند اخلاص در زندگی جاری می‌شود.[۴۶]
پانویس
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، مدخل خلص.
- ↑ اسماعیلی یزدی، فرهنگ صفات: بایدها و نبایدهای اخلاقی، 1386ش، ص49.
- ↑ سورۀ بینه، آیه 5.
- ↑ «اخلاص در قرآن»، وب‌سایت تخصصی قرآن کریم.
- ↑ سورۀ بینه، آیه 5.
- ↑ محمدی ری‌شهری، ميزان الحكمة، 1389ش، ج3، ص368.
- ↑ ورام، مجموعه ورام: آداب و اخلاق در اسلام، 1410ق، ج2، ص119.
- ↑ انصاری، شرح منازل السائرین، [بی‌تا]، ص68.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، [بی‌تا]، ج2، ص403.
- ↑ طباطبایی، المیزان، [بی‌تا]، ج11، ص158-161.
- ↑ سورۀ بینه، آیه 5.
- ↑ سورۀ حمد، آیه 5.
- ↑ محمدی ری‌شهری، 1389ش، ميزان الحكمة، ج3، ص370.
- ↑ کلینی، الكافي، [بی‌تا]، ج3، ص27.
- ↑ کلینی، الكافي، 1429ق، ج3، ص725.
- ↑ «اقسام و مراتب اخلاص»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ «کارکردهای روان‌شناختی اخلاص بر اساس منابع اسلامی»، وب‌سایت اسلام و پژوهش‌های روان‌شناختی.
- ↑ مشکینی، دروس فی الأخلاق، 1374ش، ص53.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1413ق، ج7، ص210.
- ↑ «انگیزۀ درونی و بیرونی چیست؟ (تفاوت و کاربردشان در محل کار)»، وب‌سایت کاربوم.
- ↑ رفیق، مصطلحات التصوف الإسلامی، 1999م، ص26.
- ↑ سورۀ کهف، آیه 10.
- ↑ شجاعی، رابطۀ میزان توکل به خدا با مرحمت خود، 1365ش، ص165.
- ↑ آمدی، غررالحکم و دررالکلم،1410ق، ص1818.
- ↑ آمدی، غررالحکم و دررالکلم،1410ق، ص290.
- ↑ سورۀ مریم، آیۀ 96.
- ↑ «کارکردهای روان‌شناختی اخلاص بر اساس منابع اسلامی»، وب‌سایت اسلام و پژوهش‌های روان‌شناختی.
- ↑ آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم،1410ق، ص290.
- ↑ آمدی، عبدالواحد، غر الحکم و دررالکلم،1410ق، ص708.
- ↑ سورۀ زخرف، آیه 67.
- ↑ سورۀ انعام، آیه 82.
- ↑ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، 1376ش، ص433.
- ↑ آذربایجانی و شجاعی، روان‌شناسی در نهج‌البلاغه، 1393ش، ص202.
- ↑ کلینی، الکافی، 1429ق، ج3، ص721.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج45، ص91.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج74، 291.
- ↑ سورۀ نسا، آیه 142.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، 1377ش، ج1، ص297.
- ↑ سورۀ یونس، آیات 23-24.
- ↑ سورۀ ص، آیه 82.
- ↑ سورۀ بقره، آیه 264.
- ↑ محمدی ری‌شهری، ميزان الحكمة، 1389ش، ج3، ص379.
- ↑ محمدی ری‌شهری، ميزان الحكمة، 1389ش، ج3، ص380.
- ↑ آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم،1410ق، ص820.
- ↑ آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، [بی‌تا]، ج1، ص383.
- ↑ «نقش اخلاص در خانواده»، وب‌سایت راسخون.
منابع
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، [بی‌تا].
- اسماعیلی یزدی، عباس، فرهنگ صفات: بایدها و نبایدهای اخلاقی، قم، مسجد مقدس جمکران، چاپ اول، 1386ش.
- انصاری، عبدالله بن محمد، شرح منازل السائرین، [بی‌جا]، [بی‌نا]، [بی‌تا].
- «انگیزۀ درونی و بیرونی چیست؟ (تفاوت و کاربردشان در محل کار)»، وب‌سایت کاربوم، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1401ش.
- آذربایجانی، مسعود و شجاعی، محمدصادق، روان‌شناسی در نهج‌البلاغه، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1393ش.
- آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، قم، دارالکتب اسلامیه، چاپ دوم،1410ق.
- رفیق، عجم، مصطلحات التصوف الإسلامی، بیروت، 1999م.
- شجاعی، محمدصادق، رابطۀ میزان توکل به خدا با مرحمت خود، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، قم مؤسسه امام خمینی، 1382ش.
- «کارکردهای روان‌شناختی اخلاص بر اساس منابع اسلامی»، وب‌سایت اسلام و پژوهش‌های روان‌شناختی، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1401ش.
- كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، قم، دارالحديث، چاپ اول، 1429ق.
- لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1376ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403ق.
- محمدى رىشهرى، محمد، ميزان الحكمة، قم، دارالحديث، چاپ یازدهم، 1389ش.
- مشکینی، علی، دروس فی الأخلاق، قم، الهادی، 1374ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسۀ علی بن ابی‌طالب علیه السلام، 1377ش.
- «نقش اخلاص در خانواده»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401.
- ورام، عبدالحسین، مجموعه ورام: آداب و اخلاق در اسلام، قم، مکتب فقیه،1410ق.