گلیم‌بافی
گلیم‌بافی، پیشۀ بافت گلیم.
گلیم‌بافی، کهن‌ترین شیوۀ بافت و میراث گرانبهای فرهنگ، هنر و تمدن ایرانی است. گلیم‌بافی قدمتی طولانی‌تر از قالی‌بافی دارد.[۱] گلیم دست‌بافته‌ای است از پشم حیوانات اهلی که بر دار، بافته می‌شود و معمولاً به‌عنوان زیرانداز به‌کار می‌رود.[۲] امروزه تولید گلیم در میان عشایر و ایلات که ساده‌زیستی از مشخصه‌های بارز زندگی آنان است، رواج دارد. آنها در بافت گلیم، مطابق آموزه‌های فرهنگی و قومیتی خود، طرح‌ها و رنگ‌ها را با هم ترکیب می‌کنند.[۳] شهر عنبران در استان اردبیل به‌عنوان شهر ملی گلیم ثبت شده است.[۴]
تاریخچه
پارچه‌بافی منشأ گلیم‌بافی محسوب می‌شود و در طول تاریخ، این دو در کنار هم وارسی شده‌اند. با توجه به کشف پارچۀ هشت هزار سالۀ بافته شده از موی بز در کرانۀ دریای خزر و نیز پارچۀ کتانی شش هزار سالۀ کشف شده در شوش، قدمت گلیم‌بافی حداقل به هشت هزار سال قبل برمی‌گردد، قدیمی‌ترین گلیم‌های ایرانی کشف شده، یکی با قدمت دو هزار ساله و منسوب به دوره اشکانیان است و دیگری با قدمتی 1500 ساله، به دورۀ ساسانیان برمی‌گردد.[۵]
انواع گلیم
گلیم ساده‌باف؛ گلیمی یک‌رو است که در آن پودها یکی در میان از لابه‌لای تار عبور می‌کند و بیشتر نقوش آن هندسی است.
گلیم برجسته؛ گلیمی با زمینۀ ساده همراه با گره‌های خاص که پس از پایان کار، نخ‌های اضافه را می‌بُرند.
وَرنی؛ گلیمی یک‌رو و بدون پرز است و بدون نقشه و به‌صورت ذهنی در شهرهایی مانند مغان، ارسباران، مشکین‌شهر بافته می‌شود.[۶] بهترین ورنی‌ها را ایل شاهسون و ایلسون تولید می‌کنند. امروزه گلیم ورنی بسیار محبوب است.[۷]
نقوش گلیم
در بافت گلیم نقش و نگاره‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.[۸] طرح‌های این دست‌بافته‌ها که اغلب به‌وسیلۀ زنان بافته می‌شده با الهام از طبیعت، جانوران، گیاهان، اشیاء و انسان[۹] معمولا فرهنگ، مذهب، اعتقادات، زندگی اجتماعی، احساسات، آرزوها و زندگی روزانۀ آنان را بازنمایی می‌کند.[۱۰] بعضی از طرح‌ها جهت دفع بلا و چشم‌زخم، ترسیم می‌شوند؛ همچنین آشتی و قهر را با طرح گل‌وبُته نشان می‌دهند، به‌این‌صورت که رو‌به‌رو قرار گرفتن بته‌ها به‌معنای آشتی و پشت به‌هم بودن بته‌ها، نشان از قهر است.[۱۱] نقوش حیوانات نیز مظهر مردانگی، قدرت و شجاعت است.[۱۲]
مراحل گلیم‌بافی
مراحل بافت گلیم به‌صورت زیر است:
چله‌کِشی
اولین مرحلۀ عملی بافت گلیم چله‌کشی است، این کار با همکاری دو نفر یکی به‌صورت ایستاده نزدیک سَرِ دار و دیگری نشسته نزدیک زیر دار، انجام می‌شود. شخص نشسته اولین نخ تار را به زیر دار گره می‌زند و شخص ایستاده، تار چله را در محل موردنظر قرار داده و با ایجاد کشش مناسب با دست، گلولۀ نخ را از زیر دار به نفر اول می‌دهد.[۱۳]
زنجیره‌زنی
برای صاف ماندن انتهای کار و پیشگیری از کج شدن پودهای گلیم، تسمۀ مهار قرار می‌دهند، سپس زنجیره را به‌صورت دستی یا با قلاب می‌بافند.[۱۴]
ساده‌بافی و کرباس‌بافی
ساده‌بافی به‌منظور محکم شدن پایۀ گلیم انجام می‌گیرد، برای این کار از نخ چله استفاده می‌شود.[۱۵]
ملیله‌بافی
در ملیله‌بافی نوعی بافت تزئینی داخل بافت کرباس انجام می‌دهند؛ به این صورت که با انتخاب دو رنگ متضاد با رنگ‌های استفاده شده در گلیم، طول هر یک را چهار برابر افزایش می‌دهند و پس از دولا کردن، آنها را به جفت اول قلاب می‌کنند.[۱۶]
پودگذاری
بعد از کرباس‌بافی، بافت ساده انجام می‌شود. نخ‌های رنگی یکی در میان از لابلای تارها عبور داده می‌شود تا یک رج پوددهی انجام شود؛ سپس ادامۀ نخ، از تارهایی که پود از روی آنها عبور نکرده، رد می‌شود، بعد از هر رج، پودها را با دفتین در محل خود منظم و محکم می‌کنند.[۱۷]
پایین‌کشی
عملیات پایین‌کِشی زمانی انجام می‌شود که بافت به سرِ دار نزدیک شده باشد. ابتدا عرض چله‌ها در ابتدای بافت گلیم اندازه‌گیری می‌شود. سپس نخ مهار را از دو طرف آزاد کرده و پیچ‌ها را شل می‌کنند، سپس چوب مهار را برداشته و نخ ابتدا و انتهای چله‌کشی باز می‌شود، در پایان، گلیم بافته‌شده را از دو طرف به سمت پایین هدایت می‌کنند.[۱۸]
ابزار و مواد اولیۀ گلیم‌بافی
ابزار گلیم‌بافی عبارت‌اند از دار، قلاب، دفتین، قیچی، سیخ پودکشی و کلاف بازکن و مواد اولیۀ مصرفی گلیم‌بافی شامل نخ چله و نخ پشم است.[۱۹]
مناطق بافت گلیم
مناطق مختلفی از ایران از جمله اردبیل (گلیم دو رو)، نمین (شهر جهانی گلیم)، عنبران (دارنده نشان یونسکوی گلیم)، آذربایجان (گلیم صنعتی و محبوب)، کرمانشاه (گلیم به‌صورت ذهنی‌بافی)، هرسین (گلیم با آوازۀ جهانی)، تبریز (گلیمی با شهرت جهانی)، خراسان جنوبی و شمالی، کردستان، شیراز، سیرجان (ثبت جهانی گلیم)، کرمان و ایلام به گلیم‌بافی مشغول هستند.[۲۰]
صادرات گلیم
ایران با صادرات فرش و گلیم به پنجاه کشور دنیا، از بزرگ‌ترین صادرکنندگان این حوزه است. ایران در چهار ماه ابتدایی سال 1399ش، بیش از 80 میلیون دلار فرش، گلیم و گبه با وزن تقریبی بیست هزار تُن صادر کرده است.[۲۱] البته حجم اصلی صادرات گلیم، به‌صورت غیررسمی انجام می‌شود.[۲۲]
ارزش گلیم
مواد اولیۀ بافت گلیم ارزان‌قیمت است و آنچه ارزش آن را بالا می‌برد وقت و ذوق هنری است که بافنده بر روی گلیم خواهد گذاشت. البته عوامل متعددی از جمله جنس مواد اولیه، نوع بافت و ابعاد گلیم در قیمت آن أثرگذار است.[۲۳]
جشن گلیم
به مناسبت ثبت جهانی گلیم سیرجان در 26 شهریور 1396ش، هر ساله جشنی برگزار می‌شود.[۲۴] این جشن مردمی به مدت سه روز با برپایی نمایشگاه گلیم، با حضور هنرمندان کشوری، استانی و شهرستانی در سیرجان و دارستان اجرا می‌شود. در این گردهمایی مسئولان داخلی و برخی سفیران کشورهای خارجی حاضر می‌شوند.
[۲۵]
راه‌اندازی گلیم‌بافی
راه‌اندازی حرفۀ گلیم‌بافی نیاز به گذراندن دورۀ آموزشي 170 ساعته دارد که شامل آشنایی با ابزار کار، چله‌کشی، زدن پودهای زیر و رو، شانه زدن، روفوگری و بافت گلیم از ابتدا تا انتها است. این دورۀ آموزشی در مراکز فنی و حرفه‌ای و آموزشگاه‌های گلیم‌بافی با ارائۀ مدرک معتبر انجام می‌شود. [۲۶]
پانویس
- ↑ سوری، «پژوهشی در نقش‌پردازی گلیم قشقایی فارس»، 1397ش، ص56.
- ↑ «گلیم»، وب‌سایت رزین ایران.
- ↑ اربابی، کارگاه صنایع دستی (بافت)، 1394ش، ص68.
- ↑ «دو شهر استان اردبیل به‌عنوان شهر ملی صنایع دستی ثبت شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1399ش.
- ↑ اربابی، کارگاه صنایع دستی (بافت)، 1394ش، ص43.
- ↑ «آشنایی با هنر گلیم‌بافی»، وب‌سایت تصویر زندگی.
- ↑ «گلیم‌بافی در دنیای مدرن»، وب‌سایت تک فرش.
- ↑ اربابی، کارگاه صنایع دستی (بافت)، 1394ش، ص63.
- ↑ . اربابی، کارگاه صنایع دستی (بافت)، 1394ش، ص56.
- ↑ سوری، «پژوهشی در نقش‌پردازی گلیم قشقایی فارس»، 1397ش، ص56.
- ↑ اربابی، کارگاه صنایع دستی (بافت)، 1394ش، ص62-63.
- ↑ اربابی، کارگاه صنایع دستی (بافت)، 1394ش، ص58.
- ↑ اربابی، کارگاه صنایع دستی (بافت)، 1394ش، ص79.
- ↑ «مراحل بافت گلیم»، وب‌سایت کاروانسرا.
- ↑ «مراحل بافت گلیم»، وب‌سایت کاروانسرا.
- ↑ «مراحل بافت گلیم»، وب‌سایت کاروانسرا.
- ↑ «مراحل بافت گلیم»، وب‌سایت تمدن آرت، 1401ش.
- ↑ «. «مراحل بافت گلیم»، وب‌سایت تمدن آرت، 1401ش.
- ↑ اربابی، کارگاه صنایع دستی (بافت)، 1394ش، ص64-66.
- ↑ «گلیم»، وب‌سایت رزین ایران.
- ↑ «قیمت فرش و گلیم صادراتی»، وب‌سایت شهر صادرات.
- ↑ «هشتاد درصد صادرات گلیم غیررسمی است»، وب‌سایت پاسارگاد نیوز.
- ↑ محمدی، «گلیم‌بافی»، وب‌سایت سلام شاپ.
- ↑ «جشن سالگرد ثبت جهانی گلیم سیرجان برگزار می‌شود»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «جشن گلیم در آذر ماه برگزار می‌شود»، وب‌سایت پاسارگاد نیوز.
- ↑ «مشاغل خانگی (گلیم‌بافی)»، وبلاگ راه کسب و کار.
منابع
- «آشنایی با هنر گلیم‌بافی»، وب‌سایت تصویر زندگی، تاریخ بازدید: 10 مرداد 1401ش.
- «جشن سالگرد ثبت جهانی گلیم سیرجان برگزار می‌شود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1398ش.
- «جشن گلیم در آذرماه برگزار می‌شود»، وب‌سایت پاسارگاد نیوز، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1400ش.
- «دو شهر استان اردبیل به‌عنوان شهر ملی صنایع‌دستی ثبت شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1399ش.
- «قیمت فرش و گلیم صادراتی»، وب‌سایت شهر صادرات، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1401ش.
- «گلیم»، وب‌سایت رزین ایران، تاریخ بازدید: 8 مرداد 1401ش.
- «گلیم‌بافی در دنیای مدرن»، وب‌سایت تک فرش، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1401ش.
- «مراحل بافت گلیم»، وب‌سایت تمدن آرت، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1401ش.
- «مشاغل خانگی (گلیم‌بافی)»، وبلاگ راه کسب‌وکار، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1391ش.
- اربابی، بیژن، کارگاه صنایع‌دستی (بافت)، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ نهم، 1394ش.
- سوری، آزاده، «پژوهشی در نقش‌پردازی گلیم قشقایی فارس»، نشریۀ هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دورۀ 23، شمارۀ 2، تابستان 1397ش.
- محمدی، فاطمه، «گلیم‌بافی»، وب‌سایت سلام شاپ، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1400ش.
- «80 درصد صادرات گلیم غیررسمی است»، وب‌سایت پاسارگاد نیوز، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1400ش.