گیوه بافی
گیوه‌بافی؛ بافت کفش سنتی سبک و راحت.
گیوه، کفشی با رویۀ بافته شده است. این کفش سنتی به‌دلیل مزایای بسیاری که دارد، شهرت جهانی یافته و در سازمان فرهنگی یونسکو به ثبت رسیده است. معروف‌ترین گیوه‌ای که در ایران تولید می‌شود، گیوۀ ملکی نام دارد.
واژه‌شناسی
در فرهنگ فارسی به نوعی کفش که رویۀ آن از نخ یا ابریشم بافته می‌شود و زیرۀ آن از چرم یا پارچه است، گیوه گفته می‌شود.[۱] گیوه‌باف به کسی گویند که رویۀ گیوه را بافته و گیوه‌دوز کسی است که رویه و زیرۀ گیوه را می‌دوزد.[۲]
تاریخچه
گیوه به‌عنوان کفش سنتی، قدمتی طولانی دارد و نخستین بار ساکنان فلات ایران به مهارت ساخت گیوه دست یافته‌اند،[۳] در دوران ساسانیان اغلب مردم کفش‌هایی همانند گیوه‌های امروزی می‌پوشیدند. کارشناسان، 740ق را اوج تکامل هنر گیوه‌بافی دانسته‌اند. پس از دوران صفویه صنعت کفش دچار دگرگونی شد؛ به‌طوری که افراد ثروتمند، کفش‌های تمام چرم و مردم معمولی، گیوه می‌پوشیدند. قدمت گیوه به‌شکل امروزی آن به حدود سیصد سال قبل برمی‌گردد.[۴] از اواخر دورۀ قاجاریه تا سال 1340ش را اوج کاربرد گیوه دانسته‌اند.[۵]
پیوند گیوه‌بافی با هنر
گیوه را نماد فرهنگ، هنر سنتی، جلوه‌ای از آداب‌ورسوم ایرانیان و نشانگر هویت آنان دانسته‌اند.[۶]
ویژگی و کارکرد
گیوه، به‌سبب برخی ویژگی‌های منحصربه‌فرد، شهرت جهانی یافته است؛ از جمله: سبکی و راحتی، دوام بالا، ضد نفوذ آب، متناسب با شرایط شغلی کشاورزی، دامداری و باغبانی، مناسب برای پیاده‌روی‌های طولانی، لنگه‌به‌لنگه نشدن و نداشتن لنگۀ چپ و راست، خنکی پا و جلوگیری از عرق کردن و مناسب برای درمان درد کمر، پا و میگرن،[۷] خنک نگه داشتن پا، بو نگرفتن پا و جلوگیری از بیماری‌های قارچی پا. این ویژگی‌ها موجب شده که گیوه مناسب‌ترین کفش برای مناطق گرمسیری باشد؛[۸] علاوه بر این در مراسم عروسی، پايكوبي‌ها یا رزم‌های گروهي از آن استفاده می‌شود؛ در برخي شهرهای كشور نیز به‌عنوان كفش روفرشي کاربرد دارد.[۹]
انواع
گیوه شامل انواع ملکی، آجیده، تخت چرمی، لته‌ای، تخت لاستیکی، ابریشمی و کُردی یا کلاش است.[۱۰]
ساخت
تولید گیوه مشارکت زنان و مردان را می‌طلبد؛ گیوه‌کشی در دو مرحلۀ خانگی و کارگاهی انجام می‌شود، مردان در کارگاه با ابزارهای گوناگون، کفۀ گیوه را آماده می‌سازند. زنان نیز در خانه، رویۀ کفه‌ها را می‌بافند و به آن وصل می‌کنند.[۱۱]
مراحل تولید
مراحل ساخت و تولید گیوه عبارت است از: رنگ‌آمیزی پارچه، برش پارچه، نم زدن، فتیله کردن (کوبیدن روی پارچه)، تعیین اندازه، پِی‌کَنه کردن (جهت ایجاد نظم و هم‌اندازه شدن لنگه‌ها)، آماده‌سازی چرم، آماده‌سازی قظیف، تیغ زدن تیرک‌ها، قَدبُر (فشرده کردن فتیله‌ها)، چرم‌کشی (جهت استحکام کفه)، کاشی‌بندی (جلوگیری از خم خوردن زیر کلاش)، برش کلاش (برش فتیله‌های اضافه)، کتیرا زدن (جهت چسباندن پرزهای پارچه) و میخ‌کوبی.[۱۲]
آموزش
نحوۀ یادگیری گیوه‌بافی از گذشته تاکنون به‌شکل استاد-شاگردی بوده است؛[۱۳] اما به‌صورت کاربردی در آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای با سی ساعت کلاس نظری و عملی می‌توان به این هنر و پیشه تسلط کافی یافت.[۱۴]
مراکز تولید گیوه
استان‌های فارس و کرمانشاه از مراکز مهم گیوه‌بافی هستند. گیوه در میان اقوام قشقایی، بختیاری، کردها و لرها به‌صورت گسترده استفاده می‌شود.[۱۵]
ابزار و مواد
از جمله برخی ابزار کار و مواد اولیۀ این حرفه عبارت است از: مُشته، دِرَفش، روغندان، وز، چِسنی، دوارگیر، گوره‌گیر، پواز،[۱۶] نخ پنبه، نخ ابریشم صنعتی، نخ پنبۀ پلی‌استر،[۱۷] پارچه، چرم یا لاستیک.[۱۸]
چالش‌ها
عدم آشنایی با هنر گیوه‌بافی و خاصیت درمانی آن، کم بودن تعداد هنرجویان و نبود بافندۀ رویۀ گیوه، سبب کاهش و کُندی در تولید، فراموشی این هنر و مشکلات اساسی در تولید آن شده است.[۱۹]
گیوه در ادبیات
نظام‌الدین قادری دربارۀ گیوه چنین عاشقانه سروده است:[۲۰]
| صد کفش و گیوه در طلبش می‌درم | چون آرزوی موزه بلغار می‌کنم |
فردوسی نیز در بیتی به گیوه اشاره کرده است:[۲۱]
| فروتر از او گيوه رزم زن | به هر کار پيروز و لشکر شکن |
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ گیوه.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ گیوه‌دوزی.
- ↑ بیگی و دیگران، «رده‌بندی معیارهای کیفیت گیوه از دیدگاه تولیدکنندگان استان کرمانشاه»، 1391ش، ص60.
- ↑ زکریایی کرمانی و رحیمی، «آینده‌پژوهی هنر گیوه‌بافی شهرستان دهاقان»، 1400ش، ص44.
- ↑ صداقت کیش، «تاریخچۀ صنعت گیوه‌دوزی در ایران»، 1365ش، ص340.
- ↑ زکریایی کرمانی و رحیمی، «آینده‌پژوهی هنر گیوه‌بافی شهرستان دهاقان»، 1400ش، ص38.
- ↑ زکریایی کرمانی و رحیمی، «آینده‌پژوهی هنر گیوه‌بافی شهرستان دهاقان»، 1400ش، ص 38 و 41.
- ↑ «کاربرد گیوه از گذشته تا امروز»، خبرگزاری دانشجویان ایران.
- ↑ «مواد اولیه، ابزار و نحوۀ ساخت گیوه»، وب‌سایت دارنیا.
- ↑ زکریایی کرمانی و رحیمی، «آینده‌پژوهی هنر گیوه‌بافی شهرستان دهاقان»، 1400ش، ص42.
- ↑ بیگی و دیگران، «رده‌بندی معیارهای کیفیت گیوه از دیدگاه تولیدکنندگان استان کرمانشاه»، 1391ش، ص61.
- ↑ «مواد اولیه، ابزار و نحوۀ ساخت گیوه»، وب‌سایت دارنیا.
- ↑ زکریایی کرمانی و رحیمی، «آینده‌پژوهی هنر گیوه‌بافی شهرستان دهاقان»، 1400ش، ص47.
- ↑ «گیوه‌بافی»، وب‌سایت مرکز ملی تربیت مربی و پژوهش‌های فنی و حرفه‌ای.
- ↑ افشار قوجانی، دارا و نیکویی، زهرا، «گیوه‌سازی»، 1388ش، ص57.
- ↑ «تولیدی گیوۀ قلاب‌بافی زنانه»، وب‌سایت گیوه فروش.
- ↑ «کاربرد گیوه از گذشته تا امروز»، خبرگزاری دانشجویان ایران.
- ↑ بیگی و دیگران، «رده‌بندی معیارهای کیفیت گیوه از دیدگاه تولیدکنندگان استان کرمانشاه»، 1391ش، ص60-61.
- ↑ زکریایی کرمانی و رحیمی، «آینده‌پژوهی هنر گیوه‌بافی شهرستان دهاقان»، 1400ش، ص47-48.
- ↑ صداقت کیش، «تاریخچۀ صنعت گیوه‌دوزی در ایران»، 1365ش، ص335.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، «جنگ بزرگ کیخسرو با افراسیاب»، در وب‌سایت نوسخن.
منابع
- افشار قوجانی، دارا و نیکویی، زهرا، «گیوه‌سازی»، نشریۀ رشد آموزش هنر، شمارۀ 18، 1388ش.
- بیگی، علی و دیگران، «رده‌بندی معیارهای کیفیت گیوه از دیدگاه تولیدکنندگان استان کرمانشاه»، جلوۀ هنر، شمارۀ 7، بهار و تابستان 1391ش، ص59-71.
- «تولیدی گیوۀ قلاب‌بافی زنانه»، وب‌سایت گیوه فروش، تاریخ بازدید: 26 آذر 1401ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 آذر 1401ش.
- زکریایی کرمانی، ایمان و رحیمی، افسانه، «آینده‌پژوهی هنر گیوه‌بافی شهرستان دهاقان»، هنرهای صناعی ایران، دورۀ چهارم، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1400ش، ص37-50.
- صداقت کیش، جمشید، «تاریخچۀ صنعت گیوه‌دوزی در ایران»، نشریۀ چیستا، شمارۀ 35، 1365ش.
- «کاربرد گیوه از گذشته تا امروز»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ انتشار: 19 آذر 1400ش.
- «گیوه‌بافی»، وب‌سایت مرکز ملی تربیت مربی و پژوهش‌های فنی و حرفه‌ای، تاریخ بازدید: 27 آذر 1401ش.
- فردوسی، شاهنامه، در وب‌سایت نوسخن، تاریخ بازدید: 27 آذر 1401ش.
- «مواد اولیه، ابزار و نحوۀ ساخت گیوه»، وب‌سایت دارنیا، تاریخ انتشار: 20 شهریور 1397ش.